Granger Nedensellik Testi

Granger nedensellik testlerinde iki temel amaç sağlanması gerekir. Birinci bağımsız değişken bağımlı değişken ile bir nedensellik ilişkisi olup olmadığını incelemek. İkinci de Nedensellik testlerinde, değişkenlerin birbiri arasındaki ilişkilerin yönü önem arz etmektedir. Aşağıdaki denklemleri Granger nedensellik işleyişi ifade edilebilir.

∆(LGSYİH)𝑡= 𝛼𝑖∑ ∆(LGSYİH)𝑡−𝑖 𝑘 𝑖=1 + 𝜕𝑗∑ ∆(İHR/GSYİH)𝑡−𝑗 𝑘 𝑗=1 + 𝜑𝑛∑ ∆(İTH/GSYİH)𝑡−𝑛+ 𝑘 𝑛=1 𝜇1𝑡 (15) ∆(İHR/GSYİH)𝑡= 𝜆𝑖∑ ∆(LGSYİH)𝑡−𝑖 𝑘 𝑖=1 + 𝜙𝑗∑ ∆(İHR/GSYİH)𝑡−𝑗 𝑘 𝑗=1 + 𝜔𝑛∑ ∆(İTH/GSYİH)𝑡−𝑛+ 𝑘 𝑛=1 𝜇2𝑡 (16) ∆(İHR/GSYİH)𝑡= 𝛽𝑖∑ ∆(LGSYİH)𝑡−𝑖 𝑘 𝑖=1 + 𝜃𝑗∑ ∆(İHR/GSYİH)𝑡−𝑗 𝑘 𝑗=1 + 𝜗𝑛∑ ∆(İTH/GSYİH)𝑡−𝑛+ 𝑘 𝑛=1 𝜇3𝑡 (17) 15, 16 ve 17 numaralı denklemler kullanılarak bir tekim sorular cevaplamaya çalışılmaktadır. Bu sorular: “Ekonomik büyüme ihracatın gelişiminin nedeni midir? Ekonomik büyüme ithalatın gelişiminin nedeni midir? İhracat ekonomik büyümenin

Gecikme LR FPE AIC SC HQ

0 NA* 0.224815 7.021062 7.163798 7.064697 1 8.029607 0.307778 7.329352 7.900297 7.503895 2 14.79829 0.297118 7.267529 8.266682 7.572980 3 7.005060 0.409168 7.521216 8.948578 7.957574 4 8.229936 0.513056 7.615410 9.470981 8.182677 5 4.829722 0.828148 7.855791 10.13957 8.553965 6 13.95788 0.507368 6.947772 9.659760 7.776854 7 12.17524 0.270982 5.561423 8.701619 6.521412 8 14.95155 0.017680* 1.220429* 4.788834* 2.311326*

78 nedeni midir? İthalat ekonomik büyümenin nedeni midir? İhracat ithalatın nedeni midir? İthalat İhracatın nedeni midir? Aynı zamanda, sık karşılaşılan iki durumu daha ekleyebiliriz: Ekonomik büyüme ile ihracat arasında iki yönlü bir nedensellik var mı? Ekonomik büyüme ile ithalat arasında iki yönlü bir nedensellik var mı? İhracat ve ithalat arasında iki yönlü bir nedensellik var mı? Üç değişken arasında hiçbir nedensellik yok mu? ” şeklinde özetlenebilir. Bu soruları yanıtlamak için, alternatif hipoteze karşı sıfır hipotezinin testine atıfta bulunacağız. Granger'e göre H₀ hipotezi kabul etme olasılığı 0.05'in altındaysa, değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisi olarak düşünülebilmektedir. Burada, kullanılan eşiklere göre H₀ hipotezini kabul etmek veya reddetmek söz konusudur. H₀ sıfır hipotez, %5 değer ile nedenselliğe sahip olmadığını savunmaktadır. Granger nedensellik testi aşağıdaki varsayımlara dayanmaktadır:

H0: ∂ = 0 yani p < 0,05 H1: ∂ ≠ 0 yani p > 0,05

Eğer,

H0: ∂ = 0 yani p < 0,05 ile H0 hipotezi reddedilirse H1 hipotezini kabul etmektedir. Dolayısıyla değişkenlerin nedensel bir ilişkiyi temsil ettiğini göstermektedir. H₀: ∂ = 0 yani p < 0,05 ile H0 hipotezi kabul ederse H1 Hipotezini reddetmektedir. Dolayısıyla değişkenlerin nedensel bir ilişkiyi olmadığını göstermektedir.

Dış icaret ve Ekonomik büyüme arasındaki ilişkisi uzun zamandır önemli araştırma konuları arasında olmuştur. Bununla birlikte, nedensellik yönü daha çok tartışma konusu olmuştur. Bir ülkenin ekonomi politikasının etkileri için nedenselliğin yönü belirlemek çok önemlidir. Bu nedensel ilişki incelenmek için burada Granger nedensellik testi kullanılmıştır. Granger nedensellik analizde VAR modelden bulunan uygun gecikme uzunluğunu yardımı ile sonuçlar açıklanacaktır. Tablo 3.16’da Komor adalarında dış ticaret ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisinin sonuçları verilmiştir.

Tablo 3.3. Granger Nedensellik Sonuçalrı

Nedensellik Yönü Chi-Sq Değeri (p)

Bağımlı Değişken: ∆(LGSYİH)

79 ∆(İTH/GSYİH) ∆(LGSYİH)’nın Granger nedeni değildir 12.34000 0.1367 Bağımlı Değişken: ∆ (İHR/GSYİH)

∆(LGSYİH) ∆(İHR/GSYİH)’nın Granger nedeni değildir 88.29556 0.0000* ∆(İTH/GSYİH) ∆(İHR/GSYİH)’nın Granger nedeni değildir 46.53939 0.0000* Bağımlı Değişken: ∆(İTH/GSYİH)

∆(LGSYİH) ∆(İTH/GSYİH)’nın Granger nedeni değildir 4.351918 0.8241 ∆(İTH/GSYİH) ∆(İTH/GSYİH)’nın Granger nedeni değildir 3.139719 0.9253 (*), iş aretle %5 istatistiksel olarak anlamlıdır.

Granger Nedensellik testi sonuçlara göre İhracat ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedensellik ilişki olduğunu göstermektedir. Yani %5 anlamlılık düzeyinde ekonomik büyüme(LGSYİH) Bağımlı Değişken olarak İhracat (İHR/GSYİH) için boş hipotez H₀ reddedilmektedir. Aynı zamanda, İhracat (İHR/GSYİH) Bağımlı Değişken iken ekonomik büyüme(LGSYİH) için boş hipotez H₀ reddedilmektedir. Buna göre ihracat ekonomik büyümenin nedeni iken, ekonomik büyüme de ihracatın nedeni çıkmıştır. Bununla birlikte, Granger'in nedensellik testi, ithalattan ihracata tek yönlü bir nedensellik olduğunu ortaya çıkmıştır. Buna göre ithalat ihracatın nedeni iken, ihracat ithalatın nedeni değildir. Ancak, ithalat (İTH/GSYİH) bağımlı değişken iken, bütün bağımsız değişken boş hipotez H₀ kabul edilmektedir. Dolaysıyla, ithalat ne ihracatın ne de ekonomik büyümenin nedeni olduğunu göstermektedir. Buna göre ithalat artarken ekonomik büyümeyi takip etmediğini göstermektedir. Aynı zamanda, ithalat artarken ihracatın genişlemesine yol açmadığını ortaya çıkmıştır.

Sonuç

Bu çalışmada Komor Adaları’nda dış ticaret ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkinin doğasını analiz etmek amaçlanmıştır. Bu çalışmada kullanılan Makroekonomik veriler Dünya Bankasından 1980-2016 dönemini kapsayan yıllık İhracatı, İthalat, ve Ekonomik büyüme verileri elde edilmiştir. Analizlerde, ekonomik büyüme ve dış ticaret arasındaki nedenselliği test etmek için GSYİH (sabit 2010 ABD Dolar), İhracatı (GSYİH'nın% 'si) ve İthalat ( GSYİH'nın% 'si) kullanarak İhracatı, İthalat, ve Ekonomik büyüme arasındaki ilişki incelenmiştir. Genel çalışma bakıldığında şu yöntemler kullanılmıştır: (i) değişkenler arasında Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF) testleri yapmak; (ii) VAR Modeli kullanmak; (iii) ve son olarak Granger nedensellik testiyle Komor Adaları’nda ithalat, ihracat ve büyüme

80 arasındaki nedenselliği daha iyi bir kontrol gerçekleştirilmiştir. Granger nedensellik yönteminin yardımıyla ana sonuçlara göre, İhracat ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedensellik ilişki olduğunu belirtmiştir. Aynı zamanda, ithalattan ihracata tek yönlü bir nedensellik olduğunu ortaya çıkmıştır. Ancak, ithalat için ne ihracatın ne de ekonomik büyümenin nedeni olduğunu göstermektedir. İhracat ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedenselliğe gösterirken ithalat ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedenselliğe rastlanmamıştır.

Bu da aslında Komor Adaları’nın ekonomisini yansıtan gerçekçi bir durumdur. İhracat, Komor Adaları'nın ekonomik büyümesini değiştiren faktörler arasındadır. Komor Adaları’nın ihracatı ithalata ve özellikle ekonomik büyümeye dayanmaktadır. Bu temelde, Komor Adaları’nın ihracatı üç hammadde ve yarı mamul Tarımsal kökenlere dayanmaktadır. Bu tarımsal hammaddeler üretmek için etkileyici ürünler kullanılmaktadır. Ancak, bu etkileyici ürünler çoğu olarak başka ülkelerden ithal edilmektedir. Aynı zamanda, ihracat artmakta buna bağlı olarak üretim artarak ekonomik büyümeyi artırmaktadır. Ancak, ithalat, Komor Adaları'nın ekonomik büyümesini negatif olarak etkileyen faktörler arasındadır. İthalat İhracattan daha fazla olduğundan dolayı ticaret dengesi 1954'ten beri kronik bir açıkta kalmıştır.

Literatür bulguları ile karşılaştırıldığında; (Robert, 1989); (Arif Billah, 2013); (Johnson, 2006) ve (Ghartey, 1993) gibi yazarlar Granger Nedensenllik test kullanarak ihracat ile ekonomik büyüme arasındaki çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu sonucu elde edilmiştir. Aynı zamanda, (Hussain, 2014) ve (Edmond, 2013) gibi yazarlar Granger nedensellik sonuçlara dayanarak ihracattan ithalata tek yönlü bir nedensellik ilişki sonuca ulaşmıştır.

Ekonomik politika etkileri açısından, Bu çalışmada, Granger nedensellik testi yardımıyla elde ettiğimiz sonuçlara dayanarak ekonomik büyümeye artırması yoluyla ihracat daha da artırmasını teşvik politikasını desteklemelidir. Granger nedensellik testin sonuçlara göre ihracat artarken ekonomik büyümeyi takip ettiğini göstermektedir. Daha olumlu bir ekonomik büyüme elde etmek için ihracatın desteklenmesi gerektiğini de ortaya koymaktadır. Çünkü ekonomik büyüme artarken ihracatın genişlemesine yol açmaktadır. Komor Adaları’nın ithalatı sürekli artış gösterdiğinden ticaret dengesi 1954'ten beri kronik bir açığı göstermektedir. Bu açık Komor Adaları’nın ekonomisine ağır bir şekilde zorluk vermektedir. Komor Adaları’nın ekonomik büyüme kalkınmasını güçlendirmek için ithalat ile ihracat arasında bir denge kurmaya çalışmalıdır. Dış ticaret teorilere göre, dış ticaret

81 yoksulluğun ortadan kaldırılmasında ve sürdürülebilir kalkınmanın geliştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Ancak, Komor Adaları için ekonomik büyümede dış ticaretin rolünü ulaşmak için ilk olarak kamu mali yönetiminin iyileştirilmesini, iç ve dış ticaretin entegrasyonu kolaylaştırılmasını, altyapıların geliştirilmesini gerekmektedir.

82 KAYNAKLAR

AfDB, O. /. (2002). La croissance de la Guinée équatoriale. Perspectives

économiques en Afrique :

https://www.oecd.org/fr/pays/guineeequatoriale/1824688.pdf, 1-12.

Acemoğlu, D. et F. Zilibotti (1997), « Was Prometheus unbound by chance ? Risk diversification and growth », Journal of Political Economy 105(4), 709-751. Ammi, M. (2016). Tests des liens de causalite_{́ épargne - croissance économique.}

maî trise en économique, 1-66.

Antoine. (1999). Croissance e_{́conomique dans la théorie de Karl Marx.}

www.yildizoglu.fr/croissance/dos9899/marx.html, 1-8.

Arnaud. (2013). L’e_{́ducation systémique, une réponse aux défis posés par le} de_{́veloppement durable. Rapports aux savoirs, éducation relative à}

l’environnement et au de_{́ veloppement durable : vol:11 : , 1-17.}

Arnold, C. (2012). La Croissance Economique : la th´eorie et les faits. Universit´e de

Tours et PSE, 1-39.

Atse, M. (2007). Développement, comm erce international et réduction de la

pauvreté: cas de la Côte d'İvoire . Mémoire, Unıversıté du québec à Montréal 1-235.

Awokuse, T. O. (2008). Trade openness and economic growth: Is growth export-led or import-led? Applied Economics(vol. 40 n.2), p.161-173.

Barbelier. (2000). Exporter: Pratique du commerce international. Collaboration du

Centre Franç ais du Commerce Extérieur, 0-694.

Barro. (1990). Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth .

Journal of Political Economy :Harvard University and National Bureau of Economic Research , pp. 103-125.

Bastien. (2017). Romer, Lucas, Barro: La croissance endoge_{̀ne. Éducation, histoire}

critique de la pensée :

hÉttps://ladoxaendebat.wordpress.com/2017/05/25/romer-lucas-barro-la- croissance-endogene/, 1-3.

BAD. (2016). Document de Strategie des Comores 2016-2020. Departement EARC, 1-59.

BCC. (2014). Rapport Annuel de la Banque Centrale des Comores-2014. Banque

Centrale des Comores , 1-80.T.3.6. http://comoros.opendataforafrica.org/

BCC. (2015). Rapport Annuel de la la Banque Centrale- 2015. Banque Centrale des

Comores :www.banque-comores.km, 1-77.

BCC. (2016). Situation économique, financière et monétaire aux Comores. Moroni: Banque Centrale des Comores.( Komorlar Merkez Bankası)

BCC. (2017). Le compte des transactions courantes de la balance des paiements.

Balance des Paiements (en millions FC),

T: www.banque-comores.km/DOCUMENTS/bdp_dec_2017.xls Bhagwati, J. (1958). Immiserizing Growth: A Geometrical Note. Review of

Economic Studies,, vol. 25(3), p. 201-205.

Blanchard. (2012). Le rapport au Club de Rome : stopper la croissance, mais pourquoi ? Une information libre et inde_{́ pen- dante: https://reporterre.net/Le-}

rapport-au-Club-de-Rome-stopper-la-croissance-mais-pourquoi 1/9, 1-9.

Bourbonnais, R. (2006). Économétrie (6e éd..). Paris : Dunod.

83 Burcu, Oğuzhan. (2013). İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi Türkiye İçin Geçerli mi?

. Yönetim ve ekonomi Cilt:20 Sayi:1 Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. MANİSA, 1-14.

Cadot, O., C. Carrère et V. Strauss-Kahn (2011a), «Export diversification: What’s behind the hump ? », The Review of Economics and Statistics 93(2), 590-605. CAE. (2017). Profil 2017 - les Comores. Nations Unies Commission Économique

pour l’Afrique Bureau sous-re_{́ gional pour l’Afrique de l’Est: Doğu Afrika} Ekonomik Komisyonu, 1-56.

Ş 3.1.:https://repository.uneca.org/handle/10855/24080?locale-attribute=fr& Cevat, Ahmet. (2009). Türkiye’de Büyüme ve İhracat Arasındaki Nedensellik

İlişkileri . Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

(http://sbe.gantep.edu.tr) 2009 8(1): ISSN: 1303-0094, 177-198 .

CGP. (2005). Document de stratégie de croissance et de réduction de la pauvreté des

Comores. Commissariat general au Plan. Ministere du plan, de l’ame_́nagement

du territoire, de l’e_{́nergie et de l’urbanisme .}

CGP. (2009). Evaluation, de la Mise en œuvre du Programme d’Action (2001-2010) de Bruxelles en faveur des pays les moins avances (PMA). Commissariat

General au Plan : Union des Comores, 1-35.

Comtrade. (2017, 11 30). Présentation des Comores : commerce extérieur . Groupe Société Générale: https://import-export.societegenerale.fr/fr/fiche-

pays/comores/presentation-commerce#classification_by_country adresinden alındı

Czinkota, Michael H. Moffet and I. A. Roshainer (1999). International Business. Chicago, The Dryden Press: 5th Edition.

Deppe, M. A. (2004). Marketing international. France: Universite de Picardi. Desroches, J. (2004). Le commerce international et la prospe_{́ rité. Universite du}

Quebec a Montreal: Lindner .

Dickey, D., Fuller, W., (1979). Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root, Journal of the American Statistical Association, Vol. 74, n° 366, Part 1, June, pp 427-43

Dickey, D., Fuller, W., (1981). Likelihood ratio statistics for autoregressive time series with a unit root. Econometrica. Vol 49, pp 1057-1072

DG, T. (2014 ). Les e_{́ changes et les investissements extérieurs de l’Union des}

Comores en 2013. Ambassade de france a madagascar servıce economıque.

CGP. (2009). Evaluation, de la Mise en œuvre du Programme d’Action (2001-2010) de Bruxelles en faveur des pays les moins avances (PMA). Commissariat

General au Plan : Union des Comores, 1-35.

Diemer. (2004). La croissance e_{́conomique et cycle. IUFM D’Auvergne, 93-142.} Doura, F. (1998). Mondialisation exclusion sociale et marginalisa/ion des pays sous-

de_{́ veloppés. Montréal, France: Ed.du Cidihca.}

Dünya Bankası, (2017). World Bank data files of Comoros. International Monetary

Fund, Government Finance Statistics Yearbook and data files, and World Bank and OECD GDP estimates., 2 Excel.

Dünya Bankası, (2018). World Bank national accounts data, and OECD National Accounts data files. International Monetary Fund, Government Finance

Statistics Yearbook and data files, and World Bank and OECD GDP estimates., 1 Excel.(T: https://databank.worldbank.org).

84 Dünya Perspektifi, (2018). Les Comores - Balance commerciale (US$ courant) |

Statistiques.http://perspective.usherbrooke.ca/bilan/tend/COM/fr/NE.RSB.GNF

S.CD.html, 1-2.

Engle, R.F., Granger, C.W.J., (1987). Co-integration and error correction:

representation, estimation and testing. Econometrica, Vol 55, n° 2, March, pp 251- 276.

Enders, W., (2004). Applied Econometric Time Series. Wiley

Ertur, K.C., (1998). Méthodologie des tests de racine unitaire. Document de Travail n°9813, Latec, Université de Bourgogne.

Etudier. (2011). Mode_{̀le de Harrod-Domar sur la Croissance économique.}

Croissance - Rapport de Stage :

https://www.etudier.com/dissertations/Croissance/316576.html, 1-5.

FAO. (2004), Organisation des Nations Unies pour l’alimentation et l’agriculture :

La situation des marchés des produits agricoles 2004, Rome.

Franck. (2015). L'évolution de la croissance économique en RDC. Memoire Online

Universite_{́ Protestante au Congo, 1-13.}

Francisco Rodriguez, D. R. (2000). Trade Policy and Economic Growth: A Skeptic's Guide to the Cross-National Evidence. NBER Macroeconomics Annual,

Harvard university (vol.15), p.261-338

Générale, G. S. (2017, Novembre 30). Risque pays de la Turquie : commerce

international. Import-Export Solutions : https://import-

export.societegenerale.fr/fr/fiche-pays/turquie/risque-pays-commerce# adresinden alındı

Giles, D., (2011a). Testing for Oranger Causality: Econometrics Beat: Dave Giles'

Blog. Récupéré de http://davegiles.blogspot.ca/201 l/04/testing-for-granger- causality.htmJ

Giles, D., (2011b). A Tale of Two Tests: Econometrics Beat: Dave Giles' Blog.

Récupéré de http://davegiles.blogspot.ca/2011/09/tale-of-two-tests.html

Gilles. (2015). Macro ́economie : La croissance et le mod`ele de Solow. Version

pr ́eliminaire - Semestre 2, 1-61.

Gourieroux, C., Monfort, A., (1990). Séries temporelles et modèles dynamiques. Economica

Granger, C.W.J., (1969). Investigating causal relations by econometric models and cross-spectral methods. Econometrica. Vol 37, n° 3, July, pp 424-438. Granger, C.W.J., (1986). Developments in the study of cointegrated variables.

Oxford Bulletin of Economics and Statistics. Vol 48. pp 213-228.

Granger, C.W.J., (1991), Developments in the study of cointegrated economic variables. In Long-run economic relation/Readings in cointegration (Eds.) Engle RF, Granger C.W.J., Oxford University Press, Oxford, 65-80.

Granger, C.W.J., Newbold, P., (1974). Spurious regressions in econometrics. Journal

of Econometric, Vol 2. pp 111-120

Granger, C.W.J.,Weiss, A.A., (1983). Time series analysis of error correcting

models. Studies in Econometrics, Time Series and Multivariate Statistics, New York: Academic Press, pp 255-278.

85 Granger, C.W.J., (1969). Investigating causal relations by econometric models and

cross-spectral methods. Econometrica. Vol 37, n° 3, July, pp 424-438. Guellec. (1992). Croissance endoge_{̀ne : les principaux mécanismes. Économie &}

pre_{́ vision : Développements récents de la macro-économie: n°106, n°106,} 1992-5. De_{́ veloppements récents de la macro-économie, 41-50.}

Hassane, M. (2007). Les perspectives de developpements aux Comores:

diversifications et re_{́ formes de l'état. Senegal: Université Dakar Bourguiba.}

Hausmann, R. et B. Klinger (2006), Structural transformation and patterns of

comparative advantage in the product space, Center for International

Development at Harvard University, CID Working Paper n° 128, Cambridge, Massachusetts.

Henner, H. F. (1992). Commerce international . Paris: 2e e_́dition.

Hodonou. (2009). Capital humain et croissance agricole au Be_{́nin. Memoire Online -}

Universite_{́ d'Abomey Calavi Bénin Ingénieur statisticien économiste :} https://www.memoireonline.com/10/12/6239/Capital-humain-et-croissance- agricole-au-Benin.html, 1-43.

Hurlin, C. (2007). Testing Granger Non Causality in Heterogeneous Panel Data Models with Fixed Coefficients. Séminaire Nanterre.

Hwang, J. (2006), Introduction of new goods, convergence and growth, Harvard University Job Market Paper, Cambridge, Massachusetts.

Imbs, J. et R. Wacziarg (2003), « Stages of diversification », American Economic

Review (93)1, pages 63 à 86

IMF. (2016). Union of Comoros Poverty Reduction and Growth Strategy. Washington: International Monetary Fund.

ISPAT. (2017). Commerce extérieur de la Turquie. Investment Support and Promotion Agency of Turkey: 11-30; http://www.invest.gov.tr/fr-

FR/investmentguide/investorsguide/Pages/InternationalTrade.aspx adresinden alındı

İTC. (2014). İnternational Trade Center by Country - Comoros. 1-29.

Ş.3.3.:http://www.intracen.org/country/comoros/

ITC. (2017). International Trade Center. Bilateral trade between Turkey and Comoros:12-20

https://www.trademap.org/countrymap/Bilateral_TS.aspx?nvpm=1|792||174||TOTAL |||2|1|1|2|2|1|1|1|1 adresinden alındı

Jin, J. C. (2000). Openness and growth: an interpretation of empirical evidence from East Asian countries. The Journal of International Trade & Economic

Development(Vol. 9 N.1), p.5-17

Jones, C. (1981). Economie internationale I. Le commerce. France: Edité par Armand colın.

Jobert, T., (1992). Test de racine unitaire : une stratégie et sa mise en œuvre. Cahiers

Eco & Maths n° 92.44, MAD Université de Paris I, Pantheon-Sorbonne.

Johansen, S. (1988). Statistical Analysis of Cointegration Vectors. Journal of

Economie Dynamics and Control, 12(2-3), 231-254.

Kaya, F. (2009). Dış Ticaret ĠĢlemeleri Yönetimi. Beta Yayincilik, 3-13. Klinger, B. et D. Lederman (2004), Discovery and development : An empirical

exploration of « new » products, Policy Research Working Paper n° 3450,

Banque mondiale, Washington (D.C).

86 Technological Frontier. The Development Economics Research Group

(DECRG) of the World Bank, 1-20.

Krugman, P. (1979). Increasing returns, monopolistic competition, and international trade. Journal of International Economics, vol. 9, issue 4, 469-479.

Krugman, P. (1980). Scale Economies, Product Differentiation, and the Pattern of Trade. American Economic Review, vol. 70, p.950-59.

Kuersteiner, G. M. (2008). Granger-Sims causality. Dans S. N. Durlauf et L. E.

Blume (dir.), The New Pa/grave Dictionary of Economies (2e éd., p. 727-736).

Basingstoke : Natme Publishing Group.

LaisseTerre. (2016, Mai 03). En savoir plus. Quel est le rôle du commerce international?: http://laisseterre.com/article/quel-est-le-rle-du-commerce- international adresinden alındı

Lardic, S., Mignon, V., (2002). Econométrie des séries temporelles

macroéconomiques et financières. Economica.

Lordon. (1991). The_{́oride la croissance : quelquesdéveloppementsrécents :}

Larede_{́couverte des rendements croissants. Département des études de la Revue}

de l'OFCE- Observations et diagnostics e_{́ conomiques n° 3, 191-243.}

Lucas. (1988). On the mechanics of economic development. University of Chicago,

Chicago; Journal of Monetary Economics 22 (1988); North-Holland : , pp. 3-

42.

Luxembourg Rosa [1976], L’accumulation du capital, Paris, La Découverte, 244 p. Livre écrit en 1913.

MacKinnon, J. G. (1996). Numerical Distribution Functions for Unit Root and

Cointegration Tests. Journal ofApplied Econometrics, 11(6), 601-18.

Maecha, T. (2016, avril 15). Partenariat Comores-Turquie : Un protocole de

coope_{́ration technique est signé à Istanbul. Partenariat Comores-Turquie, s. 1-} 4.

Marne. (2013). Les the_{́ories de la croissance économique. lycée René Descartes.} Martin. (2012). Les théories de la croissance économique. Croissance, cycles et

crises - Lien permanent Annotations cours de terminale , 1-36.

Michael R. Czinkota, I. A. (1999). International Business. Chicago, The Dryden Press: 5th Edition.

M.J. Herrerias, V. O. (2010, January). Imports and Growth in China.

www.cerdi.org/uploads/sfCmsContent/html/317/Herrerias.pdf, Universitat Jaume I, p.1-43

Mmadı, M. (2009/2010 ). Les chiffres du commerce exterieur de l’Union des

Comores. Moroni: mınıstere des fınances du budget et des ınvestısements

dırectıon generale des douanes.

Mohammad Mafizur Rahman, M. S. (2011). Foreign direct investment-economic growth link: the role of domestic financial sector development in Bangladesh.

Business Management Review(vol. 7 N:2), p.104-112.

Muet, P.-A. (1993). Les the_{́ories Contemporaines de la Croissance. Observations et}

diagnostics e_{́ conomiques n° 45 (numéro spécial), 1-41.}

Murat. (2001). Les the_{́ories modernes de la croissance. Université Paul Cézanne -}

87 Nasser. (2010). Dette exte_{́rieure, croissance économique et réduction de la pauvreté}

au Cameroun. Memoire Online : Maitrise Universite_{́ de N'gaoundéré}

Cameroun, 1-23.

Ngeleza. (2009). De_{́terminants de l'investissement direct a l'étranger dans les pays en} voie de de_{́veloppement : application faite a la RDC. Memoire Online UNIGOM}

Licence en gestion universite de Goma, 1-43.

Oliver, J. (2012, oct 01). Banque mondiale. Comment rendre le système commercial mondial plus propice au développement tout en aidant les pays à tirer parti de la mondialisation.: http://www.banquemondiale.org/fr/topic/trade/overview#2 adresinden alındı

ONU. (2014). Le rôle du commerce international dans le programme de

de_{́ veloppement pour l’après-2015. Conférence des Nations Unies sur le}

commerce et le de_{́veloppement. Genève: Rapport au Secrétaire général.} Overblog. (2014). La hausse du taux d’e_{́pargne stimule-t-elle la croissance ?}

http://www.blog-illusio.com/article-la-hausse-du-taux-d-epargne-stimule-t- elle-durablement-la-croissance-125225594.html, 1-3.

Paul R. Krugman, M. O. (2003). International Economics: Theory and Policy. Bruxelles: 6th Edition.

Perron, P., (1993). Racines unitaires en macroéconomie : le cas d’une variable. In Macroéconomie : développements récents, Malgrange P. et Salvas-Bronsard L. eds., pp 327-358, Economica

Perron, P., Campbell, J.Y., (1992). Racines unitaires en macroéconomie : le cas multidimensionnel. Annales d’Economie et de Statistique. Vol 27, pp 1-50. Phillips, P., Perron, P., (1988). Testing for a unit root in time series regression.

Biometrika, Vol 75, pp 335-346.

Plaısant, E. (2016). Le commerce extérieur de la Turquie : nette réduction du déficit

commercial en 2015. Ankara: Tresor direction general.

Raja Vinesh Sannassee, B. S. (2016). Diversification des exportations et croissance économique : le cas de Maurice. Se connecter aux marchés mondiaux, 12-24. Repères. (2011). Analyse de l'Economie Internationale : Actualite_{́s, Marchés}

Financiers, De_{́cryptage des intérêts politico-financiers. Le blog de}

mondefinancier : http://mondefinancier.over-blog.com/article-la-regle-d-or- 71676875.html, 1-5.

Ricardo, D. (1817). Principles of Political Economy and Taxation. London.: 3e édition.

Robert Z. Lawrence, D. E. Weinstein (1999, July). Trade and Growth: Import-Led or Export-Led? Evidence From Japan and Korea. NBER Working Paper No.

7264, p.1-46

Robin. (2007). Le bonheur est une idée neuve en économie.

http://www.lefigaro.fr/economie/2007/05/14/04001-20070514ARTFIG90254- le_bonheur_est_une_idee_neuve_en_economie.php, 1-4.

Robinson Joan [1984], «Le nouveau mercantilisme», dans Contributions à

l’économie contemporaine, Paris, Economica, p. 224-235. Texte écrit en 1965.

Belgede Komor Adalarında dış ticaret ve ekonomik büyüme ilişkisi: 1980-2016 dönemine ilişkin bir nedensellik analizi (sayfa 87-100)