2. BÖLÜM: TALEP VE ÜRETİM ANALİZLERİ
2.1. Girdi-Çıktı Analizi
2.1.2. Ghosh Ters Matrisi ve Türkiye’nin Mobil Telefon Üretimi
2.1.2. Ghosh Ters Matrisi ve Türkiye’nin Mobil Telefon Üretimi
Leontief ters matrisi, talep yanlı analiz yapmakta iken Ghosh ters matrisi, analizin arz yönü ile ilgilenmektedir. Leontief ters matrisi sektörlerin toplam üretimlerini nihai ürün miktarı ya da nihai talep ile ilişkilendirmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir birim ürün sürecin
171 Mattas, Shrestha, “A New Approach to Determining Sectoral Priorities in an Economy: Input-Output Elasticities”, s. 248.
87
sonunda endüstriler arası sisteme bırakılmaktadır. Ghosh ise alternatif olarak sektörlerin toplam üretimlerini girdiler ile ilişkilendirmekte yani sürecin başlangıcında endüstriler arası sisteme bir birim değerin girmesini önermektedir.172 Ancak arz ve talep koşullarının değişen durumuna göre, Leontief ters matrisi gerçek dünyadaki durumu yansıtmayabilir.
Leontief’in aşağıdaki eşitliğinde,
𝑋𝑖,𝑗 = 𝑎𝑖,𝑗 ∗ 𝑋𝑗 (2.21)
𝑋𝑖,𝑗, i sektöründen j sektörüne satılan ürünü; 𝑋𝑗 ise, j sektörünün çıktısını ifade etmektedir.
Denklem (2.21)’de bulunan 𝑋𝑗, denklem (2.22)’de 𝑋𝑖’ye dönüşmekte ve i sektörünün çıktısı,
𝑋𝑖,𝑗 = 𝐴𝑖,𝑗 ∗ 𝑋𝑖 (2.22)
formülü ortaya çıkmaktadır. Leontief, 𝑎𝑖,𝑗’nin sabit ve 𝐴𝑖,𝑗’nin nihai kullanımdaki herhangi bir değişikle beraber değiştiğinin varsayıldığı ideal bir durum formüle etmiştir.
Ancak bu durumun kıt bir faktörün bulunmadığı ve tedarikçilerin herhangi bir malın piyasadaki fiyatından daha fazlasını teklif edebileceği sürece geçerli olduğu varsayılabilir. Leontief denklemi kısa dönemde dahi çoğu sektörde büyük oranlarda kullanılmayan kapasitenin olduğu durumu dikkate alır. Nihai talepte yaşanan herhangi bir değişim nisbi fiyatlarda bir artış ya da azalışa neden olmaz ve bu durum bir arz sorununa neden olmaz.173 Bununla beraber, faktör ikamesinin mümkün olduğu genel olarak bilinmekte ve Leontief denkleminde yer alan sabit üretim ilişkisi kuvvetle muhtemel sadece kısa dönemde geçerli olmaktadır. Bu varsayımın faydası kullanılmayan kapasite ve çok esnek olan faktör arz eğrilerine dayanmaktadır. Ancak üretim kabiliyetinin malları ikame etme süreci tartışmaya açık bir durumdur.174 Ghosh’a göre; farklı sektörlerin tekel
172 Miller, Blair, Input-Output Analysis Foundations and Extensions, s. 543.
173 A. Ghosh, “Input-Output Approach in an Allocation System”, Economica, C. 25, S. 97 (1958), ss. 58–
59, https://www.jstor.org/stable/2550694.
174 F. Giarratani, “Application of an Interindustry Supply Model to Energy Issues”, Environment and Planning A: Economy and Space, C. 8, S. 4 (1976), s. 448, doi:10.1068/a080447.
88
kontrolü altında olduğu ve üretim kaynaklarından biri dışında tümünün kıt olduğu bir ekonomide, tahsis fonksiyonlarına sahip benzer bir model oluşturmak mümkündür.175 Augustinovics, yaptığı çalışmasında girdi katsayılarının çıktı katsayılarından daha istikrarlı olduğu düşüncesini çürütmüştür.176
Ghosh yaklaşımı ile girdi-çıktı tablosunun sütunlarındaki değerlerinin yerine satırlarındaki değerler analize konu olmaktadır. Leontief ters matrisinde yapılan ve her sektörün altında yer alan sütunlardaki değerlerin o sütuna ait olan sektörün toplam çıktısına bölmek yerine her satırdaki değeri o satırdaki sektörün toplam çıktısına bölmek gerekmektedir. Bu işlem sonucunda doğrudan çıktı katsayıları (B) matrisine ulaşılmaktadır.177
𝑋′= 𝑖′ . 𝑋 + 𝑉 (2.23)
𝑖′ . 𝑋 = 𝑋′ 𝐵 (2.24)
𝑋′, toplam çıktı vektörü; (𝐼 − 𝐵)−1 çıktı ters matrisi; V, katma değer ödemeleri olmak üzere
𝑋′ = (𝐼 − 𝐵)−1 𝑉 (2.25)
G = (𝐼 − 𝐵)−1 (2.26)
𝑋′ = 𝐺 𝑉′ (2.27)
175 Ghosh, “Input-Output Approach in an Allocation System”, s. 59.
176 M. Augustinovics, “Methods of International and Intertemporal Comparison of Structure”, In Contributions to Input-Output Analysis, ed. A. Carter, A. Brody, Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1970, ss. 260–63.
177 Miller, Blair, Input-Output Analysis Foundations and Extensions, s. 543.
89
şeklinde yazılabilir. Ghosh ters matrisinin satır ve sütununda bulunan her bir eleman, 𝑔𝑖𝑗 sembolü ile nitelendirilmektedir. 𝑔𝑖𝑗, i sektöründe bir birim birincil girdi başına sektör j’de meydan gelen üretimin toplam değerini ölçmek olarak yorumlanmaktadır.178 Ghosh ters matrisi ile mobil telefon sektörü dolayısıyla Bilgisayar ile Elektronik ve Optik Ürünler sektörünün satır toplamı (Leontief ters matrisinde sektörün sütun toplamına eşit olan) analiz edildiğinde, sektör i’nin birincil girdilerinde gerçekleşen bir birimlik bir değişme, toplam çıktıda 1.3825 birimlik bir değişime yol açacağı şeklinde yorumlanabilir. Ghosh ters matrisi ile mobil telefon sektörü dolayısıyla Bilgisayar ile Elektronik ve Optik Ürünler sektörünün sütun toplamı (Leontief ters matrisinde sektörün satır toplamına eşit olan) değerlendirildiğinde ekonomide bulunan 64 tane sektörün her birinin birincil faktörünün arzında yaşanan bir birimlik değişme, mobil telefon sektöründe 1.3245 birimlik bir toplam etkiye yol açtığı şeklinde yorumlanmaktadır.
Yukarıdaki eşitlik değişim olarak katma değer ödemeleri cinsinden yazıldığında
∆′𝑋′= 𝐺 ∆𝑉′ (2.28)
eşitliği elde edilmektedir.179 Bu denklemde G, arz çarpanlarını göstermekte ve birincil girdilerde gerçekleşen bir birimlik değişmenin toplam çıktıda ne kadar değişime yol açacağını göstermektedir.180
2.2. 2013-2020 Yılları Arası Türkiye’nin Yerli Mobil Telefon Üretiminin İthalata ve İhracata Bağımlılığı
TÜİK’in 2016 yılında yayımladığı girdi-çıktı tablosu 2012 yılına ait olması sebebiyle 2013 ile 2020 yılları arasında herhangi bir malın yurtiçinde yapılan üretiminin ithalata ya
178 Augustinovics, “Methods of International and Intertemporal Comparison of Structure”, s. 252.
179 Miller, Blair, Input-Output Analysis Foundations and Extensions, s. 544.
180 Edgar M. Hoover, An Introduction to Regional Economics, 1st ed. New York: Alfred A. Knopf, 1971, ss. 235–37.
90
da ihracata ne derece bağımlı olduğu analizi yapılamamaktadır. Bu sebeple Yükseler ve Türkan’ın181 kullandığı metodolojik yöntem takip edilerek 2016 yılında yayımlanan 2012 yılına ait girdi-çıktı tablosu verilerinden hareketle ithalat/üretim, ihracat/üretim, ithalat/toplam arz ve ihracat/toplam arz verileri bulunarak Türkiye’nin mobil telefon üretiminin ithalata ve ihracata bağımlılığı analiz edilmektedir. Söz konusu verilere ulaşmak için TÜİK tarafından 2015 yılı baz yıl ve 100 kabul edilerek ilan edilen C26 kodlu Bilgisayarların, Elektronik ve Optik Ürünlerin imalatı sanayi üretim endeksi 2012 baz yılına çevrilmiştir. 2012 baz yılına çevrilen C26 kodlu Bilgisayarların, Elektronik ve Optik Ürünlerin imalatı sanayi üretim endeksi değerleri Tablo 27’de gösterilmektedir.
Tablo 27: C26 Sanayi Üretim Endeksi
Kaynak: TÜİK182
TÜİK tarafından yayımlanan girdi-çıktı tablosundan elde edilen toplam kullanım değerleri 2012 baz yılı 100 olarak kabul edilerek hesaplanan sanayi üretim endekslerine göre hesaplanmıştır. Kullanım değerleri yıllar itibariyle Tablo 28’deki gibidir.
181 Zafer Yükseler, Ercan Türkan, “Türkiye’nin Üretim Ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm: Küresel Yönelimler Ve Yansımalar”, İstanbul, 2008.
182 “TÜİK İletişim Ekipmanlarının İmalatı Sanayi Üretim Endeksi”, 30.10.2021, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=67&locale=tr.
C26- Bilgisayarların,
Elektronik ve Optik Ürünlerin
İmalatı Sanayi Üretim Endeksi
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
114.47 93.16 82.48 70.58 59.23 79.86 83.08 100.00
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
113.44 130.56 136.55 157.34 178.85 189.51 226.01 232.43
91 Tablo 28: C26 Kullanım Değerleri
C26- Bilgisayarların
Elektronik ve Optik Ürünlerin Kullanım Değerleri
2005 2006 2007 2008 2009 2010
9,961,973 8,107,224 7,177,374 6,142,557 5,154,281 6,949,615
2011 2012 2013 2014 2015 2016
7,229,858 8,702,368 9,871,860 11,362,195 11,883,070 13,692,267
2017 2018 2019 2020
15,563,850 16,491,720 19,668,461 20,226,965
Bununla beraber, 2005 ile 2012 yılları arası için 2003 yılı baz yıl ve 100 kabul edilerek ilan edilen ithalat miktar endeksi ve ihracat miktar endeksi verileri 2012 baz yılına, 2012 ve 2020 yılları arası için 2015 yılı baz yıl ve 100 kabul edilerek ilan edilen veriler 2012 baz yılına çevrilmiştir. Elde edilen yeni veriler Tablo 29’da yıllar itibariyle gösterilmektedir. Girdi-çıktı tablosunun dikey ekseninde yer alan toplam arz, analiz edilen yılda yurtiçinde gerçekleşen toplam üretim ile ithalatın toplamından oluşmakta iken yatay eksende yer alan toplam talep; nihai tüketim harcaması, gayri safi sermaye oluşumu ve ihracatın toplamından oluşmaktadır. 2012 baz yılına çevrilen ihracat miktar endeksi ve ithalat miktar endeksi verilerinden yararlanılarak elde edilen toplam üretim ve ithalat verilerinden hareketle 2005 ile 2020 yılları için ithalatın yerli üretime oranı, ithalatın toplam arza oranı, ihracatın yerli üretime oranı, ihracatın toplam arza oranı, toplam mobil telefon ihracatının toplam mobil telefon ithalatına oranı ve ithalatın toplam arza oranı ile ihracatın toplam arza oranı arasındaki fark hesaplanmıştır. Hesaplanan veriler, Tablo 29’da toplu bir şekilde gösterilmektedir.