Bu çalışma 2-5 Eylül tarihleri arasında, CNR EXPO Fuar Merkezinde yapılan 8. İDEX’04 Uluslararası Ağız ve Diş Sağlığı Cihaz ve Ekipmanları Fuarını ziyaret eden diş hekimlerinden 197’sinin anket çalışmasına katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Toplantı, bir teknoloji fuarı olması nedeniyle daha çok aktif hizmet içinde olan her yaş ve tecrübedeki diş hekimleri tarafından ziyaret edilmiştir. Fuarın diş hekimliğindeki her branştan uzman diş hekimleri ve pratisyen diş hekimlerinin kapsandığı geniş bir akademik yelpazesi de vardır. Katılan diş hekimleri, çoğunluğu İstanbul’dan olmak üzere, Türkiye’nin bir çok ilinden gelmektedir.
Çalışmaya KOÜ Tıp Fakültesi Araştırma Etik Kurulu’nun 06.10.2004 tarihli oturumunda ön onay (karar sayısı AEK 114 - 4, proje no: 74), 18.05.2005 tarihinde etiğe uygunluk onayı (karar sayısı AEK 111 – 9) alınmıştır.
4. 1. Katılımcılar
Çalışma, 8. İDEX’04 Uluslararası Ağız ve Diş Sağlığı Cihaz ve Ekipmanları Fuarına katılan ziyaretçilerden, ankete katılmayı kabul eden 197 kişi ile yapılmıştır. Ankete katılacak kişilerden diş hekimi olmaları ve Türkiye sınırları içinde çalışmaları şartı istenmiştir.
Anketler, diş hekimliği alanında etkin ve yaygın bir dağıtımı olan sektöre ait bir dergiye ayrılan bölümde, yapılan çalışmanın niteliği, araştırmacısı ve kurumunun belirtildiği bir tanıtım posterinin asılmasıyla birlikte araştırmacının kendisinin de orada bulunmasıyla gerçekleştirilmiştir. Katılımcılar anket formlarını yanıtlarken araştırmacı yanlarında olmamaya özen göstermiş ancak katılımcılardan gelen sorular ve açıklama isteklerinde duruma müdahil olmuştur.
4.2. Çalışma Formu
Anket formlarındaki sorular hazırlanırken, konuyla ilgili literatür ve Türkiye’de geçerli yasa ve yönetmeliklerden yararlanılmıştır. Anket formundaki skalalardan ilk üçü büyük oranda Schouten ve ark.’ın (2002) yaptığı çalışmadan yararlanılarak, dördüncüsü ise Newton (1999)’ın diş hekimlerinin iletişim becerilerini değerlendiren skalası temel alınarak düzenlenmiştir.
Diş hekimlerinin “aydınlatılmış onam” hakkıyla ilgili olarak bilgi, tutum, hissettikleri mesleki yetkinlik (self-efficacy), davranış ve iletişim becerilerini değerlendiren ve bilginin verilmesi, aydınlatılmış onamın elde edilmesi ile önerilerini içeren toplam 34 maddeden oluşan bir anket formu hazırlanmıştır. Anket formları kişisel bilgiler ve diş hekimlerinin önerileriyle birlikte yedi ana bölümden oluşturulmuştur. Her bölüm için örnek alındığı çalışmalarda olduğu gibi değerlendirme yapılmıştır. Her bölümün skala puan toplamlarının kişisel değişkenlerle ilişkileri de değerlendirilmiştir.
1. bölüm (kişisel bilgiler): Bu bölümde ankete katılan diş hekimlerinin yaş, cinsiyet, çalışılan kurum, mesleki deneyim yılı, akademik durum, uzmanlık gibi kişisel özellikleri sorgulanmaktadır. Anket sonucunda elde edilen bilgilerin SPSS programı kullanılarak descriptive analizleri yapılmıştır. Skala sonuçlarının kişisel özelliklerle ilişkisi değerlendirilmiştir.
2. bölüm (bilgi): Ankete katılan diş hekimlerinin aydınlatılmış onam hakkı konusundaki bilgileri aydınlatılmış onam hakkından haberdar olup olmadıklarının kendilerine sorulmasıyla ölçülmüştür. Bunun yanında etik/ yasal eğitimlerinin nerede aldıkları ve kendi ifadeleriyle etik/ yasal eğitimlerinin yeterlilikleri sorgulanmaktadır. 3. bölüm (tutum): Aydınlatılmış onama ilişkin tutumları, beşli Likert skalasıyla değerlendirilmiştir. Skala toplam altı madde içermektedir. İlk üç madde aydınlatılmış onam gerekliliğinin muhtemel olumlu sonuçlarını 1 (kesinlikle aynı fikirde değilim) → 5 (kesinlikle aynı fikirdeyim) arasında puanlayarak sorgulamaktadır. Sonraki üç madde ise aydınlatılmış onam gerekliliğinin muhtemel olumsuz sonuçlarını 1 (kesinlikle aynı fikirdeyim) → 5 (kesinlikle aynı fikirde değilim) arasında puanlayarak sorgulamaktadır. Toplam puan 6 ile 30 arasında değişmektedir. Yüksek puan aydınlatılmış onam hakkındaki daha pozitif tutumu göstermektedir.
4. bölüm (yetkinlik): Bu bölümde diş hekimlerinin kendilerinin ifade ettikleri mesleki yetkinlikleri beşli Likert skalasında değerlendirilmiştir. Toplam altı ifade içeren skalada ifadeler; 1 (çok zor) → 5 (çok kolay) arasında puanlanmıştır. Toplam puan 6 ile 30 arasında değişmektedir. Yüksek puan daha yüksek mesleki yetkinlik göstermektedir.
5. bölüm (davranış): Diş hekimlerinin kendi pratik uygulamaları yine kendi ifadeleriyle beşli Likert skalasında değerlendirmiştir. Toplam yedi ifade içeren skalada ifadeler 1 (hiçbir zaman) → 5 (daima) arasında diş hekimleri tarafından puanlanmıştır. Toplam puan 7 ile 35 arasında değişmektedir. Yüksek puan daha pozitif uygulamayı göstermektedir. Bu bölümde Schouten at al’un bir başka (2001) çalışmasında yer alan ve hastalara uygulanmış olan hastaların diş hekimleri tarafından bilgilendirilmesini sorgulayan skalasındaki ifadelerden yararlanılmıştır. 6. bölüm (iletişim becerileri): Bu bölümde diş hekimlerinin kendi ifadelerine dayanılarak hastalarla kurdukları iletişim becerileri hakkında bir fikir edinilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla hekimlere beşli Likert skalasıyla değerlendirilecek dört ifade sunulmuştur. Bu ifadeler 1 (hiçbir zaman) → 5 (daima) arasında diş hekimleri tarafından puanlanmıştır. Toplam puan 4 ile 20 arasında değişmektedir. Yüksek toplam puanlar daha yüksek iletişim becerisini ifade etmektedir.
Bu ifadeler J.T. Newton ve D.L. Brenneman’ın 1999 yayınlı çalışmalarında tespit ettikleri “Diş hekimliğinde iletişim Skalası (CDSS)” içindeki ana başlıklar kullanılarak elde edilmiştir. Gerçekte bu skala daha fazla soru içermekte ve diş hekimlerinin iletişim becerileri hakkında oldukça ayrıntılı fikir vermektedir. Fakat bu çalışmadaki asıl amaç diş hekimlerinin iletişim becerilerini ölçmek olmadığından, sadece diş hekimlerinin aydınlatılmış onam karşısındaki bilgi, tutum ve yeterliliklerinin iletişim becerisiyle olan muhtemel ilişkisi hakkında genel bir fikir edinmek ve ileriki çalışmalara da zemin hazırlamak amacıyla anket formuna bu bölüm eklenmiş ve çok daha kısa bir sorgulama uygulanmıştır. Sonuçlar ise skala olarak değil eğilimlerin nümerik yansıması olarak dikkate alınmıştır.
4.3. Çalışma Sonuçlarının Değerlendirilmesi:
Çalışmadaki veriler SPSS istatistik programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Öncelikle diş hekimlerinin kişisel değişkenlerine ve aydınlatılmış onam ile etik bilgi durumlarına ait verilerin frekansları, yüzde dağılımları alınmıştır. İkinci aşamada bütün skalalar için ifadelere ait frekans ve ortalama hesaplamaları yapılarak toplam skala puanları elde edilmiştir. Yüksek skala toplam puanı daha pozitif durumu ifade etmektedir.
Tanımlayıcı analizleri takiben diş hekimlerine ait kişisel değişkenler ve etik bilgi durumlarının, skalalardan aldıkları toplam puanlarla olan ilişkilerinin tespit edilmesi amacıyla K-independent sample (Kruskal Wallis), İndependent- Sample T testi, 2-independent sample (Mann-Whithey U), One-way ANOVA testlerinden uygun olanlar kullanılmıştır. Aralarında anlamlı ilişki bulunduğunda anlamlılığı oluşturan grupların tespiti için ileri ikili istatistik analizleri uygulanarak anlamlılığı oluşturan gruplar tespit edilmiştir.
Ayrıca kişisel değişkenler ve aydınlatılmış onam ile etik bilgi durumlarıyla skalalardaki her bir sorunun birebir ilişkisinin tespit edilmesi amacıyla X2 testleri uygulanmıştır. Anlamlılığı oluşturan gruplar için ileri ikili istatistik analizleri uygulanmıştır.
Son aşamada diş hekimlerinin hastanın bilgilendirilmesinin ve aydınlatılmış onam elde edilmesinin şekline ait tercihlerine ait değerlendirme yapılmıştır. Diş hekimlerinin kişisel değişkenleri ve etik bilgi durumları ile bu konudaki tercihleri arasındaki ilişki X2 testiyle analiz edilmiştir.