3.5. Edat
3.8.3. Fiil Çekimi
3.8.3.1. Haber Kipleri
3.8.3.1.3. Geniş Zaman
Geniş zaman eki Eski Türkçede umumiyetle -ur,-ür nadiren -ar, -er, çok az olarak da - ır, -ir idi. Vokalle biten bir kelimeye getirildiği zaman -(u)r, -(ü)r, nadiren de -r şeklinde bulunuyordu199. İncelenen metinde ekler aşağıdaki gibidir.
Teklik 1. Şahıs: -r-am, -r-em, -ar-am, -er-em, -ir-em, -ur-am, -ür-em: ķaluram 317a/25, çıķaram 333b/3, ķıraram 334a/22, giderem 335a/22, bilürem 335b/24, baġlaram 348b/12, araram 360a/20, döndürirem 409b/14, işidirem 413a/22, götürirem 417a/21. Bir örnekte de “-ur-ın” şeklinde tespit edilmiştir: varurın 325b/17.
Teklik 2. Şahıs: -r-sın, -r-sin, -ar-sın, -er-sin, -ur-sın, -ür-sin: ķalursın 302a/20, istersin 309a/11, bulursın 360b/5, zaĥmet çekersin 364a/6, ħalāś eylersin 365a/2, görürsin 365a/25, gidersin 375a/21, dirsin 382b/15, eglenürsin 390a/8, olursın 398b/14.
Teklik 3. Şahıs: -r, -ar, -er, -ur, -ür: oturur 285b/14, uyur 289a/23, ditrer 329b/22, ħalāś eylemek ister 342b/24, gider 343b/11, ħavf ider 353b/2, iner 363a/18, çeker mi 372a/3, beñzer mi 388b/4, döner 415a/1.
Çokluk 1. Şahıs: -r-uz, -r-üz, -ar-uz, -er-üz, -ır-uz, -ur-uz, -ür-üz, -vuz, -vüz, -yuz: ceng eylerüz 287b/19, olavuz 292b/12, giderüz 303b/13, Bilürüz 314a/15, varıruz 316b/22, ķoruz 323b/1, aluruz 343b/25, Ķorķaruz 353a/9, çıķaruruz 399b/10, baķayuz 311b/1, imtiĥān olayuz 320b/19, varayuz 338a/14.
Çokluk 2. Şahıs: -r-sız, -r-siz, -ar-sız, -er-siz, -ur-sız, -ür-siz, -r-sıñuz, -ar-sıñuz, ur- suñuz, -r-siñüz,: ararsıñuz 284b/5, ķaçarsıñuz 310a/3, ŧurursız 315b/7, dirsiz 353b/1,
111 ħalāś idersiz 361a/10, bilürsiz 365b/22, ķażā idersiñüz 369a/25, peşįmān olursuñuz 371b/10, yollarsıñuz 375b/24, söylersiz 386a/25, ŧurursuñuz 398a/22.
Çokluk 3. Şahıs: -r-lar, -r-ler, -ar-lar, -er-ler, -ur-lar, -ür-ler: gelürler 285b/5, yirler 289b/20, dirler 295b/22, ararlar 308a/10, helāk iderler 333a/23, gözedürler 333b/25, gelürler 341b/13, bilürler 353b/24.
Olumsuzu: Geniş zamanın olumsuzu genellikle “-maz, -mez” ekiyle yapılmaktadır. Metinde oldukça çok örneği vardır. Bunlardan bazıları: uyumaz 289a/24, śaķlamaz 294b/21, muķayyed olmazlar 302b/12, ķomazlar 303a/3, Bulmazlar 308a/10, bulunmaz 318a/18, olmazam 320b/20, Bilmezüz 323b/13, açmaz 329a/9, ķurtulmazsıñuz 334a/8-9, ŧurmaz 338a/9, ayrılmaz 342a/4, añmazsın 351a/5, aldanmazlar 353b/24, śalındurmaz 356a/16, bulmazsın 363b/3, yaramaz 363b/8, uçurmazlar 365a/6, rām olmaz 387b/19, bilmezsüñüz 391b/2.
Birinci şahısların olumsuz çekimi “-maz, -mez+şahıs eki” ekinin yanında “-ma, - me+şahıs eki” şeklinde de tespit edilmiştir:
Teklik 1. Şahıs olumsuzu: ķabūl eylemem 285a/8, Bilmem 293b/15, virmem 294a/20, gitmem 310a/25, istemem 340a/23.
Çokluk 1. Şahıs olumsuzu: Bilmezüz 307b/12, ķomayuz 310b/7, ele virmeyüz 315a/15, oturmayuz 334b/21, ayrılmazuz 365b/25, bende olmazuz 379b/16.
3.8.3.1.4. Şimdiki Zaman
Şimdiki zaman kipi fiilin gösterdiği oluş ve kılışın içinde bulunulan zamanda başladığını gösteren ektir. Bu ek hem şekil hem zaman ifade eden eklerden biridir. Şekil eki olarak bildirme, zaman eki olarak da şimdiki zaman ifade eder200.
Eski Türkçede bu zaman çekimi için belirli bir ek olmayıp bu zamanı ifade etmek için geniş zaman eki kullanılmış hatta geniş zaman eki bazen gelecek zaman için kullanılmıştır201.
200 Fatih Özek, Türkiye Türkçesi Doğu Grubu Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekleri, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/1,
Winter 2012, 1752.
112 Eski Türkiye Türkçesinin ilk dönemlerinde az sayıdaki örnekte zarf-fiil eki yardımıyla birleşerek fiil olarak kullanılan “–a yorur” yapısı, 16. yüzyıldan itibaren ekleşmeye başlayarak “–yor<-yorı<-yorır” şekilleriyle ve gelişimiyle günümüz Türkiye Türkçesine (TT) kadar gelmiştir202.
Bilinen ilk örneği XIV. yy.da203 görülen -yor ekinin204 işlek bir biçimde kullanılması ise daha sonraki yüzyıllara denk gelmektedir205. Metinde tespit edilen şahıs çekimleri aşağıdaki gibidir.
Teklik 1. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir. Teklik 2. Şahıs: -yor-sun: āvāre ideyorsun 364a/18.
Teklik 3. Şahıs: -yor: geliyor 288b/14, öldürüyor 302b/8, gideyor 343a/10, münhezim oluyor 372b/25.
Çokluk 1. Şahıs: -yor-uz: gideyoruz 400a/21. Çokluk 2. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir.
Çokluk 3. şahıs: -yor-lar: gideyorlar 295b/5, ber-dār ideyorlar 295b/10, Ǿişret ideyorlar 307a/6.
Türk dilinde şimdiki zaman ekleri geç ortaya çıksa da -mAktA ekinin -yor ekine kıyasla daha eski olduğu unutulmamalıdır206. Metinde mastar ve ayrılma hâli ekinin
birleşmesinden oluşan “-maķda, -mekde” eki şimdiki zaman fonksiyonunda teklik 3. şahıs çekiminde tespit edilmiştir: gelmekde 345a/3, śavurmaķda 348a/2, gitmekde 350b/7, ķırmaķdadur 360b/16.
3.8.3.1.5. Gelecek Zaman
Eski Türkçenin sonları ve Orta Türkçede kullanılan -ġay, -gey olan bu ek Eski Türkiye Türkçesinde -ısar, -iser yer yer de, -acaķ, -ecek şeklindedir; ancak -ısar, -iser şekli sadece Eski Türkiye Türkçesinde kullanılmış, başka dönem ve devrelerde yoktur. Bu
202 Tuncer Gülensoy, Anadolu Ağızlarında Şimdiki Zaman Eki, Türk Kültürü Araştırmaları, (Prof.
Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Hatırasına Armağandan ayrı basım), Ankara, 1995, 283’ten akt. Özek, 1752.
203 Timurtaş ekin ilk defa Ahmed Fakihin Çarh-nâme’sinde geçtiğini belirtir. Timurtaş, 145.
204 Ekin kökeni konusunda ayrıntılı bilgi için bakınız: B.A. Serebrennikov, N.Z. Gadjieva, Türk Yazı
Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihi Grameri, Tevfik Hacıyev, Mustafa Öner (çev.), Ankara: TDK
Yayınları, 2011, 148-149.
205 Hatice Şahin, Türkçede Şimdiki Zaman Eklerinin Zaman Belirleyicilerle Kullanımı, U.Ü. Fen-
Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 7, Sayı 11, 2006, 215.
113 devrede -acaķ, -ecek yer yer kullanılmıştır207.
Metinde gelecek zaman şahıs çekimleri çok fazla tespit edilememiştir. Bununla birlikte -acaķ, -ecek eki sıfat-fiil fonksiyonuyla sıkça karşımıza çıkmaktadır.
Teklik 1. Şahıs: idecek degülem 357b/24, baķacaķ degülem-ye 392b/3. Teklik 2. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir.
Teklik 3. Şahıs: girecekdür 354b/12.
Çokluk 1. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir. Çokluk 2. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir Çokluk 3. Şahıs: Metinde tespit edilememiştir
Olumsuzu: idecek degülem 357b/24, baķacaķ degülem-ye 392b/3.
3.8.3.2. Dilek Kipleri 3.8.3.2.1. Emir
Emir çekiminin en temel özelliği önermede yer alan ifadenin eyleyici/kılıcıya dışarıdan bir kuvvet tarafından yaptırılmasıdır. Zamandan bağımsız olarak tasarlanan hareketin yapılması emir biçiminde ifade edilir. Emir kipleri diğer zaman ve şekil eklerinden bağımsız olarak kendi bünyesinde şahsı da karşılamaktadır. Bu durum emrin her bir şahısta ayrı bir emir ekiyle ifade edilmesine sebep olmuştur208.
İncelenen metinde de emrin her şahış için ayrı örneğe rastlamak mümkündür. Bazı şahıslarda eklerin ses uyumuna girdiği görülür.
Teklik 1. Şahıs: -ayım, -eyim: varayım 292b/22, bakayım 293a/14, Varayım, getüreyim 307b/24, barışdurayım 316a/1, bıraġayım 319a/19, Varayım seyr ideyim 325b/25, göreyim 326a/23, ileteyim 327a/3, sökeyim 328a/16, gireyim 330b/12, ineyim 332b/15, göstereyim 337a/21, öldüreyim 344b/11, içeyim 374a/3.
Bir örnekte “-eyin” şekli tespit edilmiştir: gireyin 293b/4.
Teklik 2. Şahıs: -eksiz įmāna gel 342b/23, söyle 345a/7, göster 351b/7, otur 357b/17, ħoş ŧut 366b/20, bağışla 372b/20, kes 385b/9.
Teklik 3. Şahıs: -sın, -sin, -sun, -sün: diñlensün 347a/23, Ǿöźr dilesin ve Ħudā-perest olsun 327a/17, uġrasın 329a/6, yisin 353a/9, bilsün 371a/12, gelsün 372b/23, buluşsun 374a/22, ŧursun 404a/23.
207 Muzaffer Akkuş, Kitab-ı Gunya, Ankara: TDK Yayınları, 1995, 243. 208 Erdem vd, 2015, 488.
114 Çokluk 1. Şahıs: -alım, -elim: eglenelim 284b/1, görüşelim 287a/24, nidelim 289a/13, Ķapayalım 295b/23, getürelim 311b/3, ķaçalım 317a/8, düvāl ŧutuşalım 322b/25, çalduralım 361a/15, görelim 368a/24, baķalım 369a/7, gönderelim 370b/22, helāk idelim 371b/12, varalım 385a/20, gidelim 386b/9, śarılalım 404b/19.
Çokluk 2. Şahıs: -ñ, -uñ, -üñ, -(ı)ñuz, -(i)ñüz: göriñüz 316a/15, teşrįf idüñ 318a/11, aluñ 347b/2, yürüñ 360a/4, ħoş ŧutuñ 362a/9, ķılıc çekmeñ 380b/12, selāmını almañuz 388a/9.
Çokluk 3. Şahıs: -sun-lar, -sün-ler: çaġırsunlar 288b/18, teşrįf eylesünler 289a/4, ķosunlar 310a/21, getürsünler 312b/10, Görsünler 317b/13, ķırsunlar 373b/19, dārūlasunlar 407a/24.
Olumsuzu: Elem çekmeñ 353b/21, Ġāfil olmañ 361a/2, dırāz itmeyelim 374b/23, çıķmañ 379b/17, selāmını almañuz 388a/9, girmeñüz 394b/25, ķomayalım 402b/2, śanmañ 410a/3, Ķaçmañ 412a/11.
3.8.3.2.2. Şart
Şart çekimi, incelenen metinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi “-sa, -se” eki ile yapılmaktadır.
Şart çekiminin zarf-fiil mi yoksa kip mi olduğu konusunda farklı görüşler vardır. Gülsevin209, Karahan210, İlhan211 bu ekin, kip özelliğinden çok zarf-fiil özelliği
gösterdiği ve zarf-fiiller başlığı altında incelenmesi gerektiği hususunda birleşmişlerdir. Son yıllarda Özdemir de bu gruba katılarak buradaki sorunu şöyle özetler: “Problem aslında ne bu yapının şahıs işaretleriyle kullanımının var olduğunu göstermek ne de yapının zaman fonksiyonlu kullanımlarına bakmaktır. Problem, bu yapının yargı belirtmemesinin ve şart anlamı taşıdığı her durumun onu zarf-fiiller arasına katmaya yetip yetmeyeceğidir212” diyerek yargı bildirme noktasında
problemler çıktığından dolayı bu ekin zarf-fiiller içerisinde değerlendirilmesi
209 Gürer Gülsevin, “Türkçede -sA Şart Gerundiumu Üzerine” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,
Kasım, Cilt II, Sayı 467, 1990, 276-279.
210 Leyla Karahan, “-sa/-se Eki Hakkında” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Aralık 1994, Cilt II, Sayı
516, 1994, 471-474.
211 Nadir İlhan, Birleşik Cümle Kuruluşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grubu, İstanbul Kültür
Üniversitesi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, Bildiriler, Cilt 1 Türkçenin Söz Dizimi, 27- 28 Ağustos 2007, 259.
212 Hakan Özdemir, Bir Nöbetleşme Hadisesi ve -SA Şart Ekine Yansımaları, Karadeniz
115 gerektiğini ifade eder213. Develi ise bu görüşe sahip olanların yeterli sayıda örnekten
faydalanmadıklarını öne sürmüş, bu durumun, onların tarzlarının ve görüşlerinin belli başlı bir eksiği olduğunu belirtmiştir214. Zarf durumu bu ekin cümle içerisinde almış
olduğu fonksiyonlardan sadece birisidir ve –se/-sa şart eki cümle içerisinde bundan başka işlevlerde de kullanılır215. Karaörs, bu konudaki çalışma sonucunda şöyle der:
“-sa/-se ekinin asıl işlevinin hem şart kuran bir kip eki olduğu, hem de şart zarf-fiili görevini üstlendiği anlaşılmaktadır216.”
Korkmaz ise konu ile ilgili olarak eserinde görünüş ve işlev olarak birbirinden farklı iki ekin (-sAr ve -sAk) zaman içerisinde görünüş olarak birleşip kaynaşarak tek ek görünümünde iki temel görevde kullanılmasına bağlamıştır. Bundan dolayı eserinde Şart çekimini “şart kipi kuran –sA” ve “dilek kipi kuran –sA” olarak iki başlık altında incelemiştir217.
Bulak da günümüzde şart kipine ana cümlenin zarfı olarak görev yaptığından dolayı zarf-fiil demenin mümkün olmadığını belirterek bu durumu şöyle açıklar: “Zarf
olmadıkları hâlde zarf görevinde kullanılan çeşitli kelime grupları olduğu gibi, zarf- fiil olmadıkları hâlde zarf-fiil görevinde kullanılan kelime grupları da mevcuttur218.”
Teklik 1. Şahıs: göndersem 308a/17, Niçe eylesem ki elinden ħalāś olsam 310b/9, varsam 314a/16, gelsem 317b/12, bildürsem 317b/13, iletsem 326a/10, öldürsem 348a/25, alsam 395b/17.
Teklik 2. Şahıs: -sañ, -señ: varsañ görseñ 338a/20.
Teklik 3. Şahıs: -sa, -se: ķırsa 291b/23, bulsa 292a/14, varsa 296b/3, ķādir olsa 308a/12, gelse 335b/4, murād eylese 340b/19.
Çokluk 1. Şahıs: -sa-ķ, -se-k: Nice eylesek 288a/25, ayırd olsaķ 322b/17, varsaķ
213 Özdemir, 2013, 206.
214 Hayati Develi, -sA Eki Nedir? Kip mi, Zarf-fiil mi?, İlmî Araştırmalar, 1995b, 91-94.
215 Bk. Develi 1995b, 91-94; Hayati Develi, {sA] Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan
Birleşik Cümeler Üzerine Bir İnceleme, TDAY-Belleten, 1995c, 115-152.
216 Metin Karaörs, Türk Dilinde Şartlı Birleşik Cümle ve Nevayi’nin II. Divanı Nevariü’ş-Şebâb’ta
Şartlı Birleşik Cümleler, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı I, Ankara: TDK Yayınları, 20-26 Eylül 2004, 1671.
217 Korkmaz 2009, 676-693.
218 Şahap Bulak, Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Şart Kipi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat
116 338a/21, aġlasaķ 343a/21, yürisek 388b/24, girsek 397b/4, ħaber virsek 397b/9. Çokluk 2. Şahıs: -sañuz, -señüz: söyleseñüz 395b/18.
Çokluk 3. Şahıs: -salar, -seler: Ǿişret eyleseler 290a/13, bilseler 317b/13, getürseler 322b/2, bıraķsalar 364b/22, diseler 397b/2.
Olumsuzu: görmesem 294b/3, böyle eylemesem 316b/3, çekmese 340b/10, olmasa 357b/11, irişmeseñ 408a/7.
İkinci teklik ve çokluk şahıs çekimlerinde şahıs ekinden sonra getirilen bir -a-, -e seslenme ünlüsü ile şart çekimine “emir, ısrarlı dilek ve rica” anlamının dâhil edildiği örnekler de tespit edilmiştir219: Gitseñe 333b/7, diseñe 333b/11, diseñüze 338b/20.
Şart eki “-sa, -se” nin kalıplaşarak cümle bağlayıcısı olarak da kullanılmıştır: İrişüñ yoħsa bir ħaŧā olur 291a/3, Āyā Įrānįlerden midür yoħsa bizden midür 309b/6.
3.8.3.2.3. Gereklik
Türkçede gereklilik kipi bir oluşun, bir kılışın veya tasarlanan bir eylemin yapılması gereğini bildirmektedir. Gereklilik kipinin ana işlevi, yapılması tasarlanan bir işin gerekli olduğunu bildirmektir220.
Eski Türkçede gereklilik kipi “-gU/- mIş/-mAk kergek (kerek)” ve “kergek bol- /
kergek er-“ yapıları ile oluşturulmuştur221.
Kergek / kerek / gerek kelimesi Eski Türkçe döneminden beri hem isim cümlelerinin
yüklem olarak kullanılmasında hem de bazı fiillerle birleşerek gereklilik anlamını ifade etmede kullanılmıştır. Eski Türkiye Türkçesi döneminde -mAk gerek, -A gerek,
-sA gerek, -mIş gerek, -Up gerek, -IsAr gerek, biçimleri gereklilik anlamında
kullanılmış, daha sonra -mAlI ekinin ortaya çıkması ise diğerlerinin kullanımları düşmüştür222.
219 Şahap Bulak, -sA Ekinin İşlevleri, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (TAED),
Erzurum, Sayı 46, 2011, 32.
220 Korkmaz, 2009, 563.
221 Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish, Oxford: At
The Clarendon Press, 1972, 742.
117 Korkmaz: “Kitâbü’l-İdrâk ve Ettuhfetü’z-Zekiyye’de böyle bir ek yoktur. Bergamalı
Kadri’nin Müyesssiret’ül-ulûm’unda –mAlU eki vardır. Ancak yazarın ekle ilgili yaptığı açıklamadan da anlaşılıyor ki –mAlU eki bu dönemde daha bir ad niteliğindedir. Ekin –mAlU > -mAlI değişimi ile gereklilik bildirme işlevini kazanabilmesi herhâlde daha sonraki Osmanlı Türkçesi dönemindedir223.” diyerek
gereklilik çekiminin -malı, -meli ekleri ile yapılmasının daha geç dönemlerde ortaya çıktığını belirtmektedir. Metinde bu yapı yaygın olarak kullanılmamıştır.
İncelenen metinde dönem özelliklerine uygun olarak gereklilik kipi için çoğunlukla “- sa/-se + kişi eki + gerek” kullanılmıştır224. Şahıslara göre çekimleri şu şekildedir:
Teklik 1. Şahıs: virsem gerekdür 288b/7, gitsem gerekdür 310b/24, ŧapsam gerek 319a/21, NaǾra ursam gerekdür 361a/2, yırtsam gerekdür 362b/13.
Teklik 2. Şahıs: ursañ gerek idi 322b/20, rāst gelseñ gerekdür 366b/6-7, Ĥamle eyleseñ gerek idi 384b/15, tesellį virseñ gerek 413b/21.
Teklik 3. Şahıs: cevāp virse gerekdür? 288b/1, çekse gerekdür 302b/21, teslįm olunsa gerekdür 307b/17, getürse gerekdür 308a/5.
Çokluk 1. Şahıs: Nice eylesek gerek 288a/25, ayırd olsaķ gerekdür 322b/17. Çokluk 2. Şahıs: cevāp virseñüz gerek 375b/23.
Çokluk 3. Şahıs: gitseler gerek 297b/16, ceng eyleseler gerek 362a/14, aķın isteseler gerekdür 404b/1, götürseler gerek idi 417a/14.
Olumsuz çekimi virmese gerekdür 338a/25, śalıvirmemek gerek idin 343b/5, vāķıf olmasa gerekdür 410a/2-3.
Gereklilik çekimi için kısmen de “-maķ/-mek gerek” şeklinde kullanılmıştır: ħalāś itmek gereksin 296b/1, çıķarmaķ gerekdür. 296b/4, tedārüklü bulunmaķ gerekdür 314b/21, Öyle eylememek gerek idüñ 338a/8, olmaķ gereksin 380a/7, ķomaķ gerek idi 389b/2.
223 Korkmaz, 2009, 694.
224 “Deny “-sa gerek” yapısıyla kurulan cümlelerin mecburiyet ve lüzum yanında istikbal kavramını da
karşıladığını belirtir.” Jean Deny, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Ali Ulvi Elöve (çev.), İstanbul: Maarif Matbaası, 1941, 810’dan akt. Ahmet Demirtaş, Dede Korkut Hikâyelerinde “Gerek” Kelimesi İle Kurulu Cümleler, Turkish Studies International Periodical For the Languages,
118 Bir örnekte Türkiye Türkçesinde de kullanılan “-malı, -meli” eki tespit edilmiştir: bu iş olmalıdur 357b/23.
3.8.3.2.4. İstek
Metinde istek kipi için “-a, -e” eki kullanılmıştır. Bu ek’in Eski Türkçedeki gelecek zaman gereklilik, dilek kiplerini kuran -ga(<-gay) /-ge(<-gey)’den geldiği kabul edilmektedir225.
Eski Türkiye Türkçesinde ekin tek bir şekil hemen hemen bütün tür ve derecelerde istek bildirebilmektedir. Yani aynı ek hem dilek-istek, hem emir, hem tavsiye yolu ile gereklilik, hem temennî vs. göstermek için kullanılmıştır. Bu fonksiyon çoklukları, günümüz Türkçesine gelindikçe belirli eklerde yoğunlaşmış ve koyulaşmıştır. Türekiye Türkçesinde ‘nispeten’ emir (veya istek) için ayrı ek, gereklilik için ayrı ekten bahsedilebilir. Ancak, Eski Türkiye Türkçesinde her kip için ayrı ayrı ekler göstermek mümkün değildir226.”
Bugün “-(y)A” biçiminde verilen istek kipinin, Türkçenin başlangıç dönemlerinde bulunmadığı, daha sonraki dönemlerinde ise sadece istek için değil, diğer başka fonksiyonlar için de kullanıldığı (gelecek zaman, emir vb.) anlaşılmaktadır227.
Teklik 1. Şahıs: -a-m, -e-m: daǾvet eyleyem 310a/14, Neyleyem 311a/2, gösterem 362b/2, olam 387b/3, deprenem 416a/10.
Teklik 2. Şahıs: -a-sın, -e-sin: perįşān idesin 285a/6, irişesin 285a/15, gelesin 299b/8, yüriyüviresin 308a/15, rıżā viresin 324b/11, ħāk-pāyine düşesin 346a/2, irsāl idesin 396a/9, ķurtarasın 372a/2, ĥāżır olasın 375b/21, gönderesin 396a/10, gelesin 405a/11. Teklik 3. Şahıs: -a, -e: otura 290a/3, var ola 292a/25, ura 294b/17, ķala 296b/2, oñara 297b/7, śarıla 304b/17, ķabūl ola 308a/12, öpe 309a/10, büyüye 313b/19, indüre 315b/22, cenge gele 364b/4, göstere 379a/20, gide 397b/3, irişdire 408a/15.
Çokluk 1. Şahıs: -a-vuz, -e-vüz, -e-yüz, -a-yuz: bāǾiŝ olavuz 292b/12, baķayuz 311b/1, getüreyüz 314b/11, żabŧ ideyüz 342a/12, dost olavuz 350b/14.
225 Mustafa Özkan, Tarihi Türkiye Türkçesi Metinlerinde İstek eki -a/-e’nin Kullanılışı Üzerine,
İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt 30, 2003, 359-360.
226 Gürer Gülsevin, Eski Türkiye Türkçesinde İstek Kipi Üzerine, İlmî Araştırmalar, Sayı 13, Bahar,
İstanbul 2002, 48.
227 İnan Gümüş, Türkçede Emir-İstek Kipi ve Yabancılara Türkçe Öğretimi, Selçuk Üniversitesi
119 Çokluk 2. Şahıs: -a-sız, -e-siz, -e-süñüz: diyesüñüz 288b/20, gelesiz 303b/19, bende cekesiz 334a/17, dileyesüñüz 347a/5, giresiz 357a/25, iǾtimād eyleyesiz 398a/21, żabŧ idesüñüz 404b/24, İmdād idesiz 405a/11, dost olasız 414b/4.
Çokluk 3. Şahıs: -a-lar, -e-ler: ķoparalar 316a/12, pāre pāre eyleyeler 316a/14, ĥaķķından geleler346a/13, giydireler 353a/23, münhezim olalar 360b/17, ŧutalar 367b/5, uralar 371b/23, diyeler 374b/25, bildüreler 385b/1, çıķaralar 399b/9, alalar 400a/10.
Olumsuzu: musallaŧ olmaya 299a/25, gitmeyesin 299b/9, Ǿöźr eylemeyesiz 310b/12, fermān eylemeye 315a/10, bahāne eylemeyesin 332b/10, ŧuyulmayam 333a/10, dimeyesin 336a/11, öldürmeyem 351b/7, śalıvirmeyesiz 375a/14, ķomayalar 401b/24.
3.8.3.3. Birleşik Çekimler 3.8.3.3.1. Hikâye
Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi: Örneğine yalnızca 3. teklik şahısta rastlanmıştır: Teklik 3. Şahıs: geldi idi 301b/15, zamān oldı idi 305b/19, bıraķdı idi 338b/18, kesdiremedi idi 392a/9.
Öğrenilen geçmiş Zamanın Hikâyesi
Teklik 1. Şahıs: göndermişdüm 307a/18, virmiş-idüm 388b/2, nāmzād eylemiş idüm 419a/23.
Teklik 2. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir.
Teklik 3. Şahıs: uyumamışdı 292a/16, cemǾ olmış-ıdı 302a/12, barışdurmış idi 305b/12, süvār olmış idi 315b/13, gelmiş idi 316a/16, ķomış idi 327a/24, irişmiş-idi 330b/8, ħaber almış idi 336b/9, göndermiş idi 344b/16, ölmiş idi 361a/25, ķalmamışdı 363b/5, nişānlamamış idi 369a/2, gelmemiş idi 392a/10, irişmiş idi 400a/17, darılmışdı 410b/16.
Çokluk 1. Şahıs: taǾyįn olunmış-ıduķ 397b/12. Çokluk 2. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir.
Çokluk 3. Şahıs: gelmişler idi 290b/24, gitmişler idi 293b/11, ķalmış idiler 293b/12, şikāra çıķmışlar idi 294a/9, gitmişlerdi 294b/19, icrā eylemişlerdi 296a/10, göndermişlerdi 309b/20, ķabża-i tįġa urmışlar idi 316b/3, tenbįh eylemişlerdi 364b/13, keyf olmışlar idi 397b/18, sarılmışlardı 405b/6, dönmişlerdi 414a/7.
120 Geniş Zamanın Hikâyesi
Teklik 1. Şahıs: söylerdüm 297a/22, ķıyās iderdüm 307a/19, ķatl eylerdüm 324b/20, iletürdüm324b/21, ħalāś olurdum 333b/12, ķoparurdum 337b/17, girürdim 384b/4, otururdum 413a/16, virürdüm 414b/9.
Teklik 2. Şahıs: şįrįn-kārlıķ iderdüñ 312a/7, żāyiǾ olurduñ 316b/3, śanurduñ 348a/24, gözedürdüñ 358a/16, ķatl eylerdüñ 392b/22.
Teklik 3. Şahıs: var-ıdı 285b/15, ŧururdı 288a/13, otururdı 290a/7, aķardı 306a/21, uçururdı 325a/10, ķovardı 326a/6, ġālib ŧutardı 356a/16, selāmlardı 376b/20.
Çoğul çekiminde sadece 3. şahısta tespit edilmiştir.
Çokluk 3. Şahıs: dirler-idi 285b/15, içerlerdi 289b/20, ŧoyururlardı 296b/19, gözedürlerdi 335a/10, temāşā iderlerdi 385a/25, ķaçarlardı 404a/5, ŧutarlardı 407a/18, dirlerdi 411b/16.
İsteğin Hikâyesi
Teklik 1 şahıs: iletebileydüm 300a/2, śatabileydüm 350b/20, iş görebileydüm 358a/18, olaydum 395b11.
Teklik 2. şahıs: göreydüñ 289a/15, gelmeyeydüñ 361a/16, ħalāś olabileydüñ 380b/18- 19.
Teklik 3. şahıs: uġrada idi 292a/24, dilāver olaydı 320a/1, fermān eylemiş olaydı 324b/20, getürde idi 339a/23, iş görile idi 356a/12, getürebileydi 357b/13, baśmayaydı 361a/17.
Çokluk 1. şahıs: gideydük 294a/12, ħalāś idebileydük 329a/14, helāk idebileydük 408b/7.
Çokluk 2. şahıs: ayırabileydiñüz 364b/21, öldürebileydiñüz 364b/22. Çokluk 3. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir.
Şartın Hikâyesi
Metinde sadece teklik 3. şahıs çekiminde tespit edilmiştir: irişmese idi 324b/6, elüñden gelse idi 392b/22, olsa idi 416b/8.
121 3.8.3.3.2. Rivâyet
Geniş Zamanın Rivâyeti
Teklik 1. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir.
Teklik 2. Şahıs: ŧaparmışsın 354a/21, ĥamle idermişsin 410b/21, ķılıc çekermişsin 413a/23.
Teklik 3. Şahıs: geçinürmiş 377b/13, gidermiş 377b/22. Çokluk 1. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir. Çokluk 2. Şahıs: Metinde çekimi tespit edilememiştir.
Çokluk 3. Şahıs: Ǿişret iderlermiş 294b/4, dirlermiş 376b/9, dirler imiş 376b/14.
3.8.3.3.3. Şart
Bilinen Geçmiş Zamanın Şartı
Teklik 1. Şahıs: bend oldum ise 348b/3.
Teklik 2. Şahıs: geldüñ ise 315a/25, Ǿācizķalduñ ise 385a/19-20.
Teklik 3. Şahıs: urdıysa 298a/5, fırlatdıysa 302a/9, neylediyse 303a/4, çekdiyse 303a/18, aldı ise ve śaķladı ise 307b/17, el uzatdı ise 337b/18, ķuçaķladıysa 346b/14, girdi ise 368b/13, söylediyse 387b/20, buldı ise 408a/5, çarpdıysa 417a/1.
Geniş Zamanın Şartı
Teklik 1. Şahıs: ġalebe eylersem 287b/12, śaġ olursam 291b/17, ölürsem 293a/19, ceng idersem 315a/5, ele girürsem 333a/23, çıķarsam 333b/6, gelürsem 353a/6, gidersem 358a/23, alursam 395b/6, ķılıç çekersem 410b/23, işidürsem 419a/14. Teklik 2. Şahıs: alur iseñ 301b/12, dilerseñ 308a/10, murād iderseñ 308a/10, dirsen 323a/24, giderseñ 326b/12, dilerseñ 332b/19, gider iseñ 342a/2, Rāst söylerseñ 360b/5, öldürürseñ 365b/6, irişmez iseñ 405a/15.
Teklik 3. Şahıs: urursa 287a/6, düşer ise 302a/16, duyarsa 314a/3, ayaķ baśarsa 316a/11, İnśāf olursa 337a/10, duyarsa 339a/9, boşanursa 360a/14, çıķarsa 396a/21, ķalursa 409a/24.
Çokluk 1. Şahıs: śoĥbet eylersek 342a/3, mühlet istersek 361b/25, oyalanursaķ 364a/23, idebilürsek 397a/24.
Çokluk 2. Şahıs: öldürürseñüz 295a/16, gelürseñüz 302b/18, dirseñüz 302b/19, Dilerseñüz 333a/20, gitmezseñüz 365b/21-22, giderseñüz 365b/22, Neylerseñüz 392b/8, diñlerseñüz 414b/3.
122 Çokluk 3. Şahıs: dilerlerse 295a/22, muķayyed olmazlar ise 302b/12, fırśat bulurlarsa 303a/1, muħālefet iderlerse 345b/7, isterlerse 389b/15, virürlerse 396a/14, gelürlerse 416a/6.
Olumsuzu: Gelmez ise 293a/8, getürmezse 308a/6, kesmez isem 331a/5-6, irişmezseñüz 397b/2, ķabūl eylemezseñ 403a/9, irişmez iseñ 405a/15, gelmezsem 410a/3.