3.5. Edat
3.8.7. Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller birleştirme yoluyla oluşturulan fiillerdir. Birleşik fiilde isim veya fiil unsuru önce yardımcı fiil unsuru sonra gelir. Birleşik fiillerde esas anlamı birinci unsur taşır. İsimlerle oluşturulan yapılarda yardımcı veya esas fiilin işlevi isimleri fiilleştirmek, yani ismi fiil durumuna getirmektir. Türkçede yabancı kökenli isimleri fiilleştirmede birleşik fiil kalıbından yaygın bir şekilde yararlanılmaktadır. Birleşik fiiller ne şekilde oluşturulursa oluşturulsun tek bir kavramı karşılarlar. Her zaman birleşik fiilde anlamca bir kaynaşma mevcuttur232.
230 Ergin, 213.
231 Ekin –dür şeklinde tespit edilmesi Ergin’in (sayfa 213) belirttiği gibi yaygın olan gönder- fiilindeki
ekin “-dür”den düzleşme yolu ile olmuş olmalıdır.
232 Abdurrahman Özkan, Mehekkü’l-İlim ve’l-Ulemâ İsimli Eserde Birleşik Fiiller, Selçuk Üniversitesi
127 Birleşik fiillerin sınıflandırılması konusunda bilim insanları arasında çeşitli görüş farklılıkları bulunmaktadır233. Biz birleşik fiilleri Birinci Unsuru İsim Olan Birleşik
Fiiller ve Birinci Unsuru Fiil Olan Birleşik Fiiller başlıkları altında inceleyeceğiz.
3.8.7.1. Birinci Unsuru Fiil Olan Birleşik Fiiller
Bu yapıda iki fiil arasına bir zarf-fiil eki getirilir. Metinde fiil+fiil kuruluşunda olan birleşik fiiller oldukça fazladır234.
Yeterlilik
u-: Yeterlilik fiilinin olumsuzu için kullanılır. Bu kuruluşta iki ünlü yanyana gelemediği için “u-” fiili düşer: çıķamazsın 295a/22, ķaldıramaz 367b/16, ķıyamazdı 390b/10, muķāvemet idemez 411b/25, göremez 416b/23.
-bil: Zarf-fiil eki -(y)a, -(y)e üzerine bil- yardımcı fiili getirilerak yapılır: iletebileydüm 300a/2, alabilürseñüz 301a/8, virebilürüz 323a/24, Cevāb virebilürse 339a/23, öldürebileydiñüz 364b/22, idebilürsek 397a/24, alabilürseñüz 405a/3.
Süreklilik
Asıl fiile “-a, -e, / -ı, -i” zarf-fiil ekleri getirmek suretiyle yapılır.
gel-: Bazen süreklilik bazen de ansızın olma ifade eder: bend idegelmişler 348b/3, çıķageldi 391b/19.
gör-: Süreklilik ve sürekli bir gayret ifade eder. Örnekleri fazla değildir: alagör 316b/22, zūr idegördi 328b/1, śıķagördi 374b/20.
ķo-: Metinde fazla tespit edilememiştir: alıķodı 295b/11, Alıķoyup 394b/1, śaraķomışlar 401a/15, baġlayaķodı 418a/11.
var-: Aynı örnek birkaç yerde geçmektedir: ŧuravardı 33a/25.
Tezlik-Yaklaşma
Asıl fiile " -ı/-i, -u/-ü, / -a, -e” zarf-fiil ekleri eklenerek meydana getirilir.
vir-: tezlik, acelecilik ifade eder: çekivirdiler 284b/23, silkivirdi 301a/23, atıvirdi 302a/7, śalıvir 343a/2, ŧutuvirdi 356b/18, açıvirdi 372b/22, diyüvirdiler 398b/5,
233 Bu görüş farklılıkları için bakınız Erdem, 2007, 109-110.
234 Eski Türkiye Türkçesinde çok yaygın olan bu birleşme Türkiye Türkçesinde azalmıştır. Bunun yerine
ya “kal-dı düş-tü, al-dı yürü-dü, anlayama-dım git-ti” gibi yapılar veya “-ma+ya gel-, -acağımız tut-tu, -mak ver-” gibi yapılar kullanılır. (bk. Gabain, 1953, 27).
128 yüriyüvirdi 411a/4.
yaz-: Asıl fiilin gerçekleşmeye çok yaklaştığını belirtir: geleyazdı 326a/25, vireyazdum 327b/16, ser-nigūn olayazdı 331a/20, gideyazdı 340b/6, ödi ķopayazdı 342b/15, çıķayazdum 352a/16, fırlayayazdı 356b/5, uġradayazdı 374a/21.
getür-: çeviregetürüp 356a/6, 417a/22.
Uzaklaşma
-maz/-mez ol-; -ur/-ür ol- : Kesinlik ifade eder: üşenür oldı 317b/9, elleri ŧutmaz oldı 359b/24, ceng istemez oldı 408b/19.
-p ŧur-/-p dur-: “dur-/tur-” Eski Türkiye Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesi döneminde işlek olarak kullanılan bir yardımcı fiildir. Fiil birleşmelerinde bir oluş veya kılışın veya bir hâlin bir an için oluşunu veya sürüşünü gösterir235.
śaf çeküp ŧurdı 315b/10, diyüp dururdı 317b/23, alup dururlar 416a/5, gelüp durdı 419b/3.
Bunlardan başka Gabain’inin de belirttiği gibi236 günümüzde de kullanılan geçti gitti
vb yapılar incelenen metinde de tespit edilmiştir: laǾįn ne yavuz iş geçdi gitdi 319a/25, gergedān ķuvvetiyle geçdi gitdi 356b/6, Ve Ǿaceleten ilerüye ŧoġrı geçdi gitdi 400a/22.
3.8.7.2. Birinci Unsuru İsim Olan Birleşik Fiiller
Bu yapıda “it-, iyle-, ķıl-, ol-”yardımcı fiilleri kendi anlamlarını kaybederek birleştikleri isimleri fiilleştirirler.
it-: Metinde çok sayıda örneği vardır237: suǿāl itdürdi 285a/21, ĥaps itdürdi 288b/25,
nidā itdiler 289a/24, kelām itdi 290a/1, ħalāś itmek 296a/1, Ǿafv itdüreyim 300b/23, istiķbāl itdirüp 308b/13, muħālefet itmeyüp 324a/11, nidā itdür 335a/24, devr itdürüp 341a/9, Ħudā-perest itmişler 349b/15, dįvān itmedi 373a/2, ŧılsım itdürdi 404a/4, binā itdirüp 404a/9, ĥareket bile itdiremedi 417b/19.
eyle-: ĥavāle eyledi 284b/10, taǾyįn eyledi 309a/19, Ǿaşķ eyledi 310b/11, āferįn eyledi 322a/5, menǾ eyledi 328b/24, suǿal eyle 338b/15, pertāb eyledi 346a/14, żabŧ eyledi
235 A. Von Gabain, Türkçede Fiil Birleşmeleri, TDAY-Belleten, 1953, 19. 236 Gabain, 1953, 21.
237 Bu yardımcı fiil standart Türkiye Tükçesinde de çok işlek olarak kullanılmakta ve benzer görevlerle
karşımıza çıkarmaktadır (bk. Gülsel Sev, Etmek Fiili ile Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla
129 355b/3, ķıyās eylerdi 360a/17, zūr eyledi 370b/4, fermān eyledi 379a/12, iŧāǾat eyleyüp 387b/14, helāk eylemiş 393b/15, ŧaleb eyledi 406b/19.
ķıl-: ķadem-i rencįde ķılup 318a/11, sūħte ķıldı 321b/9, pįrāste ķılınduķdan 329b/7, ŧapu ķılup 333b/12, temennā kıldılar 352a/7, keşįde ķılup 354b/16, rāst ķıldı 355b/20, ĥavāle ķıldı 362b/20, namāz ķılup 416a/25.
ol-: muķābil oldı 284b/8, taǾyįn olunsun 295b/25, müşkil olur 305b/3, birlik oldılar 311a/12, ķatl olunsun 316a/11, māǿil oldı 318a/7, süvār oldılar 330b/1, yād olmaz 336a/2, cemǾ oldılar 340a/13, dāħil oldı 348b/24, bende-i Sübĥān ol 365b/1, suǿāl olundı 374b/9, düvāl düvāle oldılar 382b/12, śabāĥ oldı 389b/7, ħaŧā olmasun 394b/2, ħarāb u yebāb olur 397b/2, āteş-maĥż oldı 402a/14, eyü olmışlardı 408a/9, cemǾ olup 417a/9.
Metinde aslında yardımcı fiil olmadığı hâlde Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelerle birleşerek, anlamca kaynaşıp birleşik fiiller oluşturan kelimeler de vardır. Bu birleşik fiillerin bazıları mecazî anlam taşırken bir kısmı da deyimdir.
aç-: göz açup 293a/25.
al-: murād alup 289b/19, nişān alup 290a/22, Destūr alup 300b/18, selām aldı 313a/16, cevāb alsun 321a/15, intiķāmın almaġa 333a/6, ħaber alup 343a/25, nefes alınca 350b/4, cān almaķ 363a/8, Ǿaleyk alup 366a/14, yaşın alduñ 383a/9, İźin alup 389b/17, ġanįmet alup 397a/20, öñin aldı 416a/8.
at-: cān atdılar 371a/16.
baġla-: ālāylar ve śāflar baġladılar 287a/12, bil baġladı 408b/20. baś- : baġrına baśup 298b/4, ayaķ baśarsa 316a/11.
bitür-: işlerin bitürdüm 345a/13, Cān bostānda bitmez 333a/23.
bul-: rehā bul 301a/24, tesellį buldı 318b/9, ġāfil bulundum 322b/13, fırśat bulup 326a/16, ĥurmet bulup tįġumdan ħalāś bulursın 331a/3, şeref buldılar 357b/4, necāt bulduġın 365b/12, vuśūl bulduķda 414a/22.
çek-: el çekdi 323b/22, ķadd çekerdi 325a/9, taĥassür çekdi 326a/4, Elem çekme 329a/10, bende çekdi 330a/16, Dem çeküp 334b/8, Şişe çekdürdi 361b/13, dillerin çeksünler 387a/22.
çıķ-: śāĥib çıķmam 385a/10, seyāĥate çıķup 317b/12, benüm neslim tā Gürşāsb āhen- deste çıķar 323a/15, kelleden çıķayazdum 352a/16, boynuz ararken ķulaķdan çıķaram 358a/3, başa çıķılmaz 361b/17, ħāŧırından çıķmadı 411a/9.
130 çıķar-: başa çıķardılar 331b/5, cān başdan çıķaram 333b/3, elden çıķarasın 349b/18, dil çıķarmayup 414a/17.
dön-: gözleri dönüp 297b/13, toħumluķ ħıyara dönüp 301b/4, mecnūna döndi 313b/5, ĥallāc yayına döndi 340b/18, kelb-i Ǿaķūra dönüp 363a/3.
döndür-: ŧopa ŧutılmış maymuna döndürmişler 326b/23, dįnine döndürsem 369b/17, ġırbāla döndürürdi 394a/7, sürme-i Śafāhān’a döndürirem 409b/14.
düş-: ardına düşdi 284b/24, ħavfe düşdi 292a/11, ayaġına düşüp 305b/16, öñine düşüp 309b/21, şübheye düşüp 344a/21, telāşa düşdi 355a/7, ķafasına düşdi 393a/12.
düz-: hedāyā düzdi 296b/10, keyflerin düzdükde 324a/10, muĥkem düzdi 415b/7. gel-: įmāna gelüp 319b/7, rāst geldi 345a/24, Ħoş geldüñ 356a/19, ġayrete gelüp 356b/1, ġālib gelüp 370a/5, tecāhülden gelüp 381b/24, ĥaķķından gelüp 384b/4, ġażaba geldi 398b/24, lāzım geldügi 412a/25.
getür-: ŧāķat getüremediler 302a/18, İslām’a getürdiler 322b/1, noķśān getürür 323b/20, ele getürüp 345a/16, įmān getür 363b/3, āsān getürüp 365b/23, vesvese getürüp 395b/6, cünūn getürmiş idi 399b/17, elem getürmez 411b/10.
gir-: śūretine girüp 294a/2, gözine ħvāb girmeyüp 314a/17, ele girürsem 333a/23,
dįnine girer yoķdur 354b/2, elime girdüñ 362b/10, heyǿetine girüp 386a/10.
gör-: tedārükler görilüp 285b/9, żarar görürsin 308a/3, ziyān görürsin 324b/12, ķaydı görilür 338a/14, rāst gördi 360a/25, ħoş görüp 369a/2, ķaydın görelim 373b/1, śavāb görüp 389a/1.
göster- : yol gösterdi 286b/16, niyāz gösterdi 289a/2, Mülāyemet gösterüp 311a/2, gūş- māl göstermek 356a/24, ġalebe gösterüp 360b/14, cevāz göstermedi 409a/11.
götür-: Ķan gövdeyi götürüp 360a/9-10.
ir-: kemāle irdi 312a/15, elem irgürmedi 331a/9, bulūġa irüp 349b/10, ħaŧā irgürürsin 359a/22.
iriş-: ķażā irişmesün 318a/25, keyfler irişdükde 322a/16, zaĥm irişdi 359b/2, ħaŧā irişdüre 394a/10.
ķal-: ħāŧırı ķaldı 294a/20, ĥālį ķalup 309a/22, Ǿāciz ķalduñ 385a/19-20, yanuña ķalur mı 405b/19.
ķaldur-: ŧaban ķaldırup 316b/15, baş ķaldırup 369b/24.
ķo-: śaġ ķomam 328b/3, ķarşu ķomaķ 389a/19, intiķāmum ķor mıyam 396a/24, el ķomaķ 417b/20.
131 335b/17, ödi ķopayazdı 342b/15, feryād ķopdı 352a/4.
ķoş-: biñ nefer sipāh ķoşup 396a/6, asker ķoşup 405a/24.
ķoy-: kendi śūretine ķoyup 352a/11, Ǿaskere añsuzın ķoyuldı 373b/18, ķıyāfete ķoyup 386a/7.
söyle-: Ŧoġrı söyle 293b/18, rāst söylemez 326b/12, Yabana söylemiş 337b/14, yalan söyler 345b/22, ħılāf söylerseñ 360b/6, cevāb söylemek 391b/3.
sür-: yüz sürüp 305b/13.
ŧut-: yurt ŧutup 291b/2, yönin Ĥaķķ dergāhına ŧutdı 291b/20, yasaġı ŧutmaķdur 296b/23, śaġı ŧutup 303b/17, yüz ŧutdı 305a/16, Ǿālemi ŧutmış 320a/25, śaf ŧutup 337a/21, ġālib ŧutardı 356a/16, vādįleri ŧutdı 363a/18, ħoş ŧut 376a/20, aġrısı ŧutup 392b/12, nabżların ŧutduķdan 409a/24.
uġra-: belāya uğrar 293a/19, ħışmına uġrasın 329a/6, ķażāya uġradın 334a/24, ĥarām- zāde şerrine uġramışam 342b/11, varŧaya uġradayazdı 374a/21, bedduǾāsına uġrayup 389a/23.
ur-: naǾra urup 285b/22, zindāna urdılar 288b/10, sūra bünyād urup 289a/16, Ǿaskere urdı 303a/11, uyurluġa urdı 360a/24, cenge urdılar 372b/15, el urup 380b/25.
var-: ķarşu varuñ 284b/7, ilerü varup 309b/13, fikre vardı 406b/24.
vir-: rıżā virmediler 285a/2, cān virdi 286a/4, lenger virüp 288a/10, ħaber virürdi 298b/15, el virmez 312b/7, śadā virürdi 337b/22, ruħśat virdi 357a/5, gūş-māl vireyim 363a/4, cevāb virüp 376a/20, selām virdi 390a/1, iźin virüp 403a/22.
yi-: ne herze yidügin bilmez 348a/1, ġam yimem 395a/19, đarb yimiş 411a/6.