Ayrılma Hâli Eki İsteyen Edatlar

-dan/-den girü: Şimden girü Belħ’e gidelim 289a/23, Siyāmek Şāh şimden girü beni ķatl ider 302a/22.

-dan/-den śoñra: şimden śoñra 365b/24, eyledükden śoñra 367a/14, Bundan śoñra 373a/23, andan śoñra 376b/25, temennādan śoñra 378b/20, ķılınduķdan śoñra 381b/16, Cümlesinden śoñra 387a/3, müşāvereden śoñra 397a/3, Birķac günden śoñra 405a/25. -dan/-den yaña: Benden yaña 310a/20, kendüden yaña 388a/14, Įrānįden yaña 400a/10. -dan/-den aşaġa: raħşından aşaġa 388a/10, burcdan aşaġa 392a/16, ķaśrdan aşaġa 395a/9.

3.5.1.3.2. Sınırlama Bildirenler

-dan-/-den ġayrı: Senden ġayrı 331b/2, gitmekden ġayrı 408a/11, benden ġayrı 417a/17.

3.5.2. Soru Edatları

āyā: Āyā Įrānįlerden midür yoħsa bizden midür? 309b/6, Sihām-ı Ĥabeşį āyā kim bir nāme daħı göndere mi? 378b/18.

Ǿaceb: Gördi Pil-pāy ǾAyyār görinmez Ǿaceb nice oldı 353a/13, Baña ne Ǿaceb reng eyledüñ? 410a/11.

ķanda: Śoñra ķanda giderse gitsün 292b/20, Her ķanda murād iderseñ maŧbaĥ ķurup ŧaǾām pişür 296b/14, Hele bir ĥāl-ile ħaber aldı ki ħalāś olmış velākin ķanda gitdügin kimse bilmez 353a/14, Cān elümden ķanda ħalāś idersiz? 361a/10, Yā ķanda imiş? 386b/2, Ve ķanda gidersin? 407a/22, Ķandan gelüp ķanda gidersin? 415a/21.

ķandan: İy ħv_{āce! Ķandan gelürsin?296b/11, baña ķandan žuhūr eyledin? 326a/19,}

Ķandan gelürsin ve adın nedür? 345b/17, Ķandan gelüp ķanda gidersin? 415a/21. ķanı: Bre ķanı cellād? 301a/6, Bre ķanı şu nā-bekār gelsün görelim 338b/20, Ķanı

98 Cihān-baħş? 386a/25, Ve ķanı sizüñ libāsuñuz kim aldı? 394b/7, Ķanı ol senüñ bu ħaberi getüren ādemlerüñ? 398a/19.

niçün: Yoķ pādişāhum, niçün öldürür ĥāżır pehlivānları? 341b/9, ǾAyyār niçün içmez? 344b/2, Dilāver ĥāżır ħalāś olmış iken kendüñi ĥusn-i iħtiyār-ile tekrār niçün bende itdirürsin? 348a/18, Elem çekerdi ki niçün ol Ǿayyārı ķaçurduñ? 352b/3, Niçün meydāna girersüñüz? 359a/20, Beyhūde niçün birbiriñüze ķaśd idersüñüz? 369b/1. ne: Sāve daħı ne ĥāl-ise menǾ eyleyüp 287a/17, Ne yaman baña ķıyduñ? 288a/15, Bre ne söylersin? 294b/5.

neden: Neden lāzım geldi aña uyup ceng eylemek? 291a/12, baña ħuśūmetüñ nedendür?350b/14, Neden ötüri daǾvet eyledüñ? 409a/14.

nere: Ve bu ara neredür? 350b/9, Lākin bura neresi ola?360a/20, Beni nereye götürürsin? 407a/23.

niçe/nice: Pil-pā’yı niçe eyledüñ? 352b/9, Śaķalum benüm niçe oldı? 353b/10, Zerdūn Şāh ġayrı şaşup niçe ideçegin bilmedi 365a/6, Niçe gördüñ Rüstem’i? 384a/6. bu gūne nice naśįĥat-āmiz kelimāt ile nāmeyi ħatm itmiş 389a/24, Şimdi nice idelim? 389b/9, Śoñra nice olduġın bulımadı. 391b/18, Yarın Ferāmurź ile ĥālimüz nice olur? 406b/24. nice bir/niçe bir: Parmaġına geçürüp Seħāb-ı Zengį’nüñ fįlüñ kellesin nişāna alup niçe bir seng atdı ise gelmedi 359b/12, Ferāmurź murādın bilüp Ǿalem sāyesinden nice bir naǾra urdı ise çoķ raħş ürküp śāĥibin yire urdı. 381b/3-4, Niçe bir nāme gönderürler 390a/6.

3.5.3. İşaret Edatları

işte: Yā Hezįrān işte senüñle bugün ķırķ gündür kim ceng eylerüz 322b/24, işte ben de bugün gelüp bu ķonaķda buldum 327a/1, Var Ǿayyār ol şāhuñ olan śaķśaġan Ǿaķıllu ǾAnter Şāh’a söyle yabana söylemiş, işte meydān 339b/6, Hāy işte beni bunda getüren budur 360a/23.

3.5.4. Kuvvetlendirme Edatları

Fiildeki ifadeyi kuvvetlendirmek için kullanılan bu edatların metinde geçen örnekleri şunlardır:

da/de188_{: śoñra duyup da niçün baña ħaber virmediñüz diyü bize ħıŧāb eyler 291a/1,}

188 _{Edatın türeyişi ile ilgili olarak “Mehmet Özmen, Türk Dili Üzerine Makaleler, 1. Basım, Ankara:}

99 Ħoş-imdi birķaç gün geçsün, eyüce olayım da görüñ 361b/15, Selām virürse de selāmını almañuz 388a/9, Ben bu ķadar cılasın yigitlere varmadum da şimdi senüñ zişt-rū kebūd çehreñe mi māǿil olup varayım? 413b/15-16.

daħı: Ferāmurź daħı ol gice ziyāde mest idi 303a/10, Öteden Sehįl’e daħı at irişdirüp süvār idüp Ǿalem śāyesine iletdiler 305a/1, Ĥurrem Şāh daħı ne disün 324a/7, Nā-gāh ormandan berü bir āhū daħı žuhūr idüp 335b/12, Felįhā daħı kendi olduġı yire gitdi 337a/3, Bunlar daħı ĥaps olduķları ĥāli söyleşür 349a/14, Bir yıl daħı olursa 361b/25, Bāb-ı sarāya geldükde bir Ǿažįm ķırılmaķ daħı anda oldı 365a/11, Semūm daħı zencįri eline alup 370a/25, Cihān-baħş daħı Ħusrev’i medĥ eyledi 381a/3, Yoħsa Įrān’ı daħı ħarāb eyler 400a/3.

illā: Kimseyi istemem, illā Rüstem meydānuma gelsün 287a/14, Ve-illā bir ġayrı ĥarāze mümkin degüldür 378b/25, Ve-illā muħālefet idüp gelmezseñ günāhı boynuna 387b/14, Eger ölmeyüp yine gelürsem ħoş ve-illā gelmezsem śaķınuñ 410a/3.

hep: DLTde’ bu edat “çok, hep, bol, bütün, tamamiyle” gibi anlamlarda köp/kop olarak geçmektedir189_{. Tāzelik Ǿālemi hep başımuzdadur 289/13, Bunlar hep geçerken şāhlar}

taĥt üzerinde ayaġa ŧurup selāmlardı 376b/20, Hep bu ġavgālara sebeb sensin kim bu ķadar fitne ve fesād ve ceng senüñ-çün oldı 391a/24-25, İy nā-bekār Ǿādį hep bu ķadar fitne ve fesāda bāǾiŝ ve bādį olansen degül misin 401a/5-6.

ne: Bu edat metinde genelde soru edatı olarak geçmiştir. Kuvvetlendirme edatı olarak kullanıldığı örnekler şunlardır: Eger ŧoġrı yoldan baśup ġalebe eylersem ne ħoş 287b/12, Kendiñüz gelürseñüz ne güzel 302b/18, Eyvāh laǾįn ne yavuz iş geçdi gitdi serverüm 319a/25, Hāy nā-bekār Ĥabeşį ne acı ķuvvete mālik olur 336b/2, Poħ ne laŧįf ĥalvā imiş. 350a/17.

3.5.5. Çağırma-Hitap Edatları

yā: Ħayır yā Humāyūn Şāh! 287b/11, Gel yā Rüstem! 296a/23, Gelmez yā Rüstem 310a/15, Var yā Ŧūs! 314b/19, Gel yā Gordāferįd yanuma 388a/18, Neyleyem yā Būrzū saña bir söz söylerdüm 388b/21.

be: Be yüri gidelim 394a/24.

bre: Çek elüñ bre sefįh oġlan! 291a/8, Efrāsiyāb Bre binüñ eyledi 310a/6, Bre ne

189 _{Birol İpek, Divanü Lugâti't t-Türk'te Başta Kullanılan Kuvvetlendirme Edatları, Fırat Üniversitesi}

Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, 2010, 193, (Eski Türkçenin Grameri isimli eserinde Gabain,

bu edatın kökünü (ķo-d- ) (“koymak” kuvvetlendirme fiilinin kökü “ķo- fiilinden ) –p zarf-fiil eki gelerek “bütün, hep” anlamında olduğunu iddia eder, akt. İpek, 193.)

100 ŧurursuñuz 313b/7, Śuś bre küstāħ nā-bekār senüñ ne ĥaddüñdür 337b/16, bre ķoma gitdi, öñin aluñ ŧutuñ 346a/23, Bre meded, ŧabl-ı ārām çalduralım 361a/15, Vāy bre nā-bekār daħı söylersin 410b/12.

iy: Yabana söyleme iy Geylānį 290b/19, Nereye gidersüñüz iy nā-bekārlar? 297b/24, Bendedür iy dilāver-i Ǿālem 307b/24, Bre nedür iy ħādimler? 313b/14, Niçesin iy nā- bekār ħākį ne Ǿaźāb ile helāk ideyim? 319a/13, Buyuruñ iy dilāver, bār-gāhımuza teşrįf idüñ 322a/15, İy bed-çehre zengį nā-bekārı! 410b/19.

hey: Şeddādį binā mısın hey nā-bekār! 323a/7, Bildiginden ķalma hey nā-bekār! 328b/1, Bre hey pādişāhum, altun içün dimem 333b/4, Var hey nā-bekār Ĥabeşį 343a/2, Bre hey Ǿayyār sen orasın neylersin 348a/19, Be yüri hey nā-bekār Ħabeşį! 363b/6.

3.6. Bağlaç

Görevdeş ya da anlamca birbiriyle ilgili kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağlayan ve şekil ve anlam bakımından ilişki kuran dil birliklerinin birlikte kullanılmasını sağlayan gramer yapısına bağlaç denmektedir190_.

3.6.1. Şart Bildirenler

bārį: bārį tenhāda öldürün 295a/16, İy şāhlar oldı olacaķ bārį tamām olsun 333b/15, ikisin bārį senüñle alup getürelim 350a/15.

eger: Bildüginden ķalma, eger sen bizi öldürürsen Nār-ı Nūr bizüm ķanumuz senden alur 365b/6, Ve eger kimse yoķ ise girüp şol āhūyı kebāb idüp 377a/22, Yā Sihām eger merd iseñ inśāf eylersin 385b/22.

gerçi: Gerçi Būrzū-yı Kūçek Ǿilm-i ħadengde yegāne idi 396b/4, Gerçi bizüm pehlivānlarımuz cümle zaĥm-dār oldı 406a/25.

egerçi: Egerçi Behrām-ı Evren-süvār’a öyle cevāb virüp irsāl eyledi 324b/23, Egerçi āsān-vech üzere menǾ eyledi 332a/11, Egerçi bir mūyına haŧā gelmemiş 355b/20.

3.6.2. Sınırlama Bildirenler

bu lįke: Bu lįke ben (2) Keyħusrev’i çalup oraya iletebileydüm 300a/1-2, Bre meded

bu lįke öyle olaydı 347b/15, bu lįke bu gice işüñ rāst getüre iy ser-bāz-ı cihān 347b/23,

190 _{Serdar Yavuz, Türkiye Türkçesi Ağızlarında Bağlaçlar. Diyalektolog-Ağız Araştırmaları Dergisi,}

101 Bu gice varup bu lįke Sihām’ı çalup getürebileydi 357b/13, Bu lįke “Śabāĥ olmadın iş görebileydüm 358a/18.

lākin: Lākin bir fırśatın bulamadum 327a/4, Lākin varup niçe olduķlarınuñ ħaberin

getüreyim 329a/15, Lākin pek muħāŧaradır 333b/4, Lākin gerekdür kim beş kįse altun Nār-ı Nūr ĥuddāmına śadaķa viresin 347a/2.

velākin: Velākin bunca eĥibbādan devr olup pederüm Rüstem śāĥib-ķırāna ve dāyum Ferāmurź-ı gord-i leşker-şikene, vālidem GüşāsbBānū’ya ĥasret giderem 295a/23-24, İşte gör ĥālüñi, seni niçe ele getürdüm velākin seni şimdi öldürsem gerekdür 348a/25, Hele bir ĥāl-ile ħaber aldı ki ħalāś olmış velākin ķanda gitdügin kimse bilmez 353a/14, Velākin ceng merd-āne degüldür 369a/9, Velākin sen biraz vaħşį ŧabįǾat olduñ 390a/3.

3.6.3. Sıralama Bildirenler

ammā: Egerçi oķ āhūyı urdı ammā yufķa yirine urdı 290a/17, Keyħusrev Kāmrān daħı “Gelsün!” didükde ammā bevvāblar çıķup bunları içeri aldılar 291a/19, Ferāmurź ammā ġāfil degül 298a/1, Heybet ü śalābet ile gelür, ammā ne gelür! 407b/25.

3.6.4. Sebep Bildirenler

çün: Ammā çün śabāĥoldı 289a/21-22.

çünki: Bįjen çünkim mest idi 313b/1, Sulŧānum, çünkim murādın tebdįl olmaķdur, seni tebdįl ideyim 320a/13, Pādişāhum, çünki bir işdür oldı 342a/10, Eź-įn-cānib çünkim śabāĥ oldı 349b/21.

zįrā: Elbetde barışursın, zįrā Rüstem’e kim cevāp virse gerekdür? 288b/1, Gelürken Şeydįz’e rāst gelüp zįrā kendi daħı Zenge leşkerüñ öñince gelürdi 300a/12-13, śaķın baña incinme, zįrā bilürem 316b/2, Bir ħoş baśįret üzere ol, zįrā kim benüm niyyetüm yine Zerdāb ķalǾasına varmaķdur. 352b/11, Yārmān zįrā eyü idi 407a/11.

3.6.5. İstisna Bildirenler

meger: Birķac ķadeĥ bāde nūş idüp meger Şemse Bānū da Kūh-ı Ķāf otlarından bir ot

(17) _{var idi 318a/16-17, Ammā rāvį ķavlince meger aħfāda perrįler var-ıdı 326a/17,}

Sizin meger böyle ĥįleñüz mi var-ıdı? 344b/4, Ħūrşįd Şāh meger evvelden ĥāżır eylemiş-idi 375a/1.

yaǾnį: Ŧoġrı bār-gāh-ı Rüstem’e yaǾnį Keyħusrev Kāmrān dįvānına kim bār-gāh öñine gelüp ŧabl-bāza ŧarra urdı 388a/6.

102 3.6.6. Açıklama Bildirenler

belki: Belki saña da Ǿıtāb gelür 288b/8, Śoñra pādişāh ŧuyup belki incinür 296b/22, Tā belki rāst gelüp biri öldürür 302a/13.

elbette/elbetde: Elbette vir āhūyı 290b/6, Elbetde şu Ǿaskeri ķıralım 303b/22, Bugün elbetde bu zarār intiķāmumı aluram 306a/6, Elbetde ben kendim gitmege muĥtācdur 307b/25, Zįrā elbette seni ne yüzden olursa olsun alup giderem 310b/12.

gerekdür kim: İmdi nāme vuśūlünde gerekdür kim ķızı Hezįrān’dan alup ĥużūrıma irsāl idesin 321a/10, Nāme vuśūlünde gerekdür kim ķızuñ Hezįre Bānū’yı ser- ķaplanum olan Hezįrān-ı Fįl-süvār’a viresin 324b/10, Lākin gerekdür kim beş kįse altun Nār-ı Nūr ĥuddāmına śadaķa viresin 347a/2.

ĥāśılı kelām: Ĥāśılı kelām RaǾdūş’ı ve Sālūk’ı ve Pįşevį’yi ve Kahrāc’ı ve Ĥaytāl’ı aldı. 344a/9, Ĥāśılı kelām yidi gün Hezįrān ķalǾaya yüriyiş eyledi 347a/22, Ĥāśılı kelām Ferāmurź ol gün ol gice baśdı şemşįri 408b/5.

ħulāśa-i kelām: Ħulāśa-i kelām birķac gün Sipend{’e} öñinde oturup Ǿayş u nūş eylediler 408b/21, Ħulāsa-i kelām bir pençe-i āfitāb ve bir duħter-i zühre-cebįn idi 292b/6, Ħulāśa-i kelām Ferāmurź’ın cengin görmeyen yeñi gelmiş pehlivānlara ġayret düşüp birbiri ardınca meydāna girüp Ferāmurź elinde küşte oldı. 302a/10-11.

ħulāśa: Ħulāśa Pūlādvend öteden (19) _{dönüp ŧurdı 286b/18-19, Ħulāśa ħōd çāre yoķ}

351b/14.