Genel Yerleşim Problemi

Yer seçimi kavramı, kısa ve/veya uzun vâdede çeşitli ölçütlere göre en iyi üstünlüklere sahip yerin belirlenmesini ifâde eder. Tesis yeri seçimi, gelecekte sözkonusu üstünlükleri elde edebilmek amacıyla yapılacak yatırım için en uygun yerin seçimi çalışmasıdır. Tesis yeri seçimindeki yanlışlıklar, gelecekte önemli maddî kayıplara, çevre sorunlarına ve gelişme güçlüklerine neden olacaktır (Tanyaş, 1995). Çünkü yer seçimi, endüstriyel kuruluşların uzun dönem plânları (20-25 yıl) içinde yer alır. Bu nedenle yer seçiminin büyük bir dikkat ve titizlikle yapılması gerekir. Ancak, yer seçimi kararını etkileyen etmenlerin çeşitli oluşu ve çoğunluğunun da sayısal olmayışı, seçim işini zorlaştırır. Bunun için, en uygun kuruluş yerini seçmek, hemen hemen olanaksızdır (Su ve Aslan, 1990, s.5). Tüm bu noktalar dikkate alındığında kuruluş yeri seçiminin çok aşamalı bir karar süreci ile yapılmasının daha uygun düşeceğini söylemek yanlış olmaz.

Şekil 4.1 incelendiğinde, tedârik kaynakları ile dağıtım noktalarına olabildiğince yakın olmanın taşıma mâliyetlerini azaltacağı anlaşılacaktır. Özellikle malzeme (hammadde) ve ürün taşıma mâliyetleri, toplam mâliyetler içinde önemli bir yer tutmaktadır. Sözkonusu oran, doğal olarak endüstriden endüstriye farklılıklar gösterecektir. Petrol endüstrisinde bu oran, mobilya endüstrisine göre çok daha yüksektir. Öte yandan, tedârik kaynaklarına ve dağıtım noktalarına yakın olmak, yüksek arsa, inşaat ve işçilik mâliyetlerine neden olabilir. Başka bir açıdan bâzı bölgelerde yatırım yapmak, devlet tarafından verilen teşviklerden yararlanma olanağı yaratır. Sonuç olarak, tesis yeri seçimi, çok sayıda etmenin aynı anda değerlendirilmesini gerektiren bir çalışmadır (Tanyaş, 1995).

ÜRETĐM KAYNAKLARI

(Đşçilik, Malzeme, Enerji, Bilgi, Sermâye vb.) TEDÂRĐK FABRĐKA ÜRETĐM BÖLGE DEPOLARI/TOPTANCILAR DAĞITIM MAĞAZA/BAYĐLER/PERAKENDECĐLER TÜKETĐCĐLER

Şekil 4.1. Tedârik, üretim ve dağıtım sistemi (Tanyaş, 1995).

Yatırıma karar veren bir işletmeci; her şeyden önce neyi, nasıl, nerede, ne kadar ve kaça üreteceğini düşünmek zorundadır. Bunları düşünürken beklediği; kârlılık, verimlilik, etkinlik, ekonomiklik gibi işletme başarı göstergelerini üst düzeylerde tutabilmektir.

Kuruluş yeri seçimi, çeşitli bakış açılarına göre değişik yönleriyle incelenen ve ele alınan bir konudur. Bu nedenle kuruluş yeri kuramları, disiplinlerarası bir konuma sahiptirler. Kuruluş yeri seçimi; üretim, tüketim ve hizmet birimleri olan işletmeler bazında incelenebileceği gibi; sektör, ülke ekonomisi, ekonomik bütünleşmeler ve dünya ekonomisi bazında da incelenebilmektedir. Đşletme ekonomisi disiplininde kuruluş yeri problemi, bağımsız bir işletmenin en iyi kuruluş yerinin belirlenmesi, kısaca en iyi kuruluş yeri seçimi olarak ele alınmaktadır. Kuruluş yeri problemini bilimsel olarak bu biçimde ele alan ilk bilim adamı Wilhelm Lounhordt’tır. Lounhordt, kuruluş yeri modelinde iki hammadde merkezi ve bir tüketim merkezinden oluşan bir kuruluş yeri üçgenini esas almaktadır.

Đşletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri kuramları içinde en çok tanınan ve daha sonra bu konuda yapılmış olan çalışmaları büyük ölçüde etkilemiş olan Weber’in kuruluş yeri kuramında, en iyi kuruluş yeri seçiminin üç aşamada ele alındığı görülür. Weber’in kuruluş yeri kuramına en önemli katkısı, “kuruluş yeri etmeni” kavramıdır. Ayrıca, bir kuruluş yeri etmeni olan malzemenin taşıma mâliyetine ilişkin analizi ve sınıflandırması da hâlen geçerliliğini korumaktadır.

Weber, bir işletmenin kuruluş yeri seçimini etkileyen etmenleri üç biçimde sınıflandırmaktadır:

1. Birinci tür sınıflandırma a. Genel kuruluş yeri etmenleri

1. Taşıma mâliyeti

2. Đşgücü ücretlerinde yöresel farklılıklar

3. Malzeme fiyatlarında kaynaklara göre farklılıklar 4. Yığılma üstünlükleri

b.Özel kuruluş yeri etmenleri

2. Mekânsal etki alanına göre sınıflandırma a. Bölgesel kuruluş yeri etmenleri b. Yığılma ve yayılma üstünlükleri 3. Etmenlerin yapısına göre sınıflandırma

a. Doğal-teknik kuruluş yeri etmenleri b. Sosyo-kültürel kuruluş yeri etmenleri

Ritschl, Weber’in saf kuramına esas aldığı genel nitelikli dört kuruluş yeri etmenine, vergi, sosyal külfet ve ekonomik ilişki üstünlüğü gibi etmenleri de eklemekte, böylece her bölge için dikkate alınacak taşınamaz nitelikteki etmenlerin kuruluş yeri seçimi üzerindeki etkilerini vurgulamaktadır. Behnens ise, deneysel-gerçekçi kuruluş yeri kuramında, belirli bir işletme büyüklüğünü esas almaktadır. Behnens, kuruluş yeri kuramında işletme büyüklüğünün yanısıra, üretim programını ve üretim yöntemini de sabit kabul etmektedir (Erkut, Baskak, 2003).

Đşletmenin kurulması çok yönlü bir problem olduğundan kişiler, işletme kurmayı düşündüklerinde, yanıtlanması gereken birçok soruyla karşılaşırlar:

Talep: Đşletmenin üretimini plânladığı mallar veya hizmetler için gerçek bir talep var mıdır ? Varsa, bunun miktarı ve süresi nedir ? Eğer gerekli talep yoksa, üretimi düşünülen mal veya hizmet için piyasada bir talep yaratma olanağı nedir ?

Uygunluk: Düşünülen malı üretebilmek için piyasada işgücü, sermâye, teknoloji ve girişimci gibi üretim etmenleri var mıdır ? Varsa, nitelik ve nicelik yönünden yeterli midir ? Hammadde, yardımcı madde gibi malzemeler piyasada var mıdır ? Varsa uygun fiyat ve koşullarla bunları elde etme olanakları nedir ? Malın kârlı satılabilmesi için, mâliyetleri yeterli düzeyde düşük tutma, alıcı için uygun bir fiyat koyma ve tüketiciyi doyuma ulaştırma olanakları nelerdir ?

Rekabet: Üretimi düşünülen ürüne ilişkin üretim dalındaki veya o faaliyet konusundaki rakiplerin sayısı ve ekonomik güçleri nedir ? Bugün için pazarda bir rakip veya yoğun rekabet yoksa, işletmeyi kurup faaliyete geçirdikten sonra, bizden çok daha üstün olacak işletmelerin pazara girip müşterilerimizi elimizden kapmaları sözkonusu olabilir mi ? Kuracağımız işletmenin diğer rakiplere göre yönetim kadrosu, finansman durumu, pazarlama ve dağıtım kanalları açısından gücü nasıldır ve olanakları nelerdir ?

Đşletme ekonomisi açısından, işletmenin kuruluş yerini seçerken çok dikkatli olmak gerekir. Kuruluş yerinin seçimi; üretim mâliyetini indirmek ve verimliliği artırmak bakımından çok önemlidir. Kötü seçilen bir kuruluş yeri, işletmenin tüm yaşamı boyunca ekonomik çalışmasına engel olur. Belirli amaç ve/veya amaçlara ulaşmak için kurulması plânlanan üretim birimlerinin, amaçlarına ulaşmada en iyi biçimde yardımcı olacak bir yerde kurulması gerekir.

Bir işletme kurulurken girişimci, başarısını ya da başarısızlığını saptayacak olan kararlar dizisini veya üç temel kararı almak zorunluluğundadır:

1. Üretim kapasitesi 2. Üretim yöntemi

3. Đşletmenin kuruluş yeri

Đşletmeler, kuruluş yerleri açısından üç değişik nitelikte sınıflandırılırlar:

1. Hammadde Kaynağına Dönük Đşletmeler: Bu tür işletmelerin, kullandıkları çok yüksek hacimli hammaddeden dolayı, hammadde kaynağında veya yakın yerlerde kurulması gerekir. Bir demir-çelik fabrikası, bir kömür işletmesi, bir alüminyum ve çimento fabrikası, genellikle bu gruptaki işletmelerdir. Bu tür üretim işletmelerinde, hammaddenin taşıma mâliyeti, ürünü pazara taşıma mâliyetinden daha yüksektir ve dolayısıyla kuruluş yeri seçiminde taşıma mâliyetleri ve özel gereksinimler gözönüne alınır.

2. Tüketiciye veya Pazara Dönük Đşletmeler: Bu gruba giren üretim işletmeleri, belirli bir pazarı doyurmak için kullanılmaktadır. Bir makarna fabrikası, bir deterjan fabrikası veya bir rafineri genellikle pazara dönük işletmelerdir. Bunların tüketicilerin yanında kurulması, taşıma mâliyetlerinden tasarruf sağlar.

Aynı zamanda bu üretim birimlerinde ürünlerin pazara hızlı ve güvenli taşınması sağlanır.

3. Kuruluş Yeri Değişik Olan Đşletmeler: Bâzı işletmelerin hammadde kaynağına veya piyasaya yakın bulunması, fazla bir farklılık göstermez. Örneğin, bir pamuklu dokuma fabrikası, bir pamuk ovasının yanında olabildiği gibi tüketici pazarına yakın yerde de kurulabilir.