Gelirin Da $t$lmas$

AB refah devletleri geliri yeniden da $tarak, f$rsat e#itli ini sa lamakta ve faktör piyasalar$ndan kaynaklanan sorunlar$ gidermektedir. Bu ba lamda, toplumsal s$n$flar$n toplam gelirden ald$klar$ paylara müdahale etmektedir. AB refah devletleri bireyleri piyasalardan kaynaklanan sorunlara kar#$ korurken, sosyal sigorta ve refah hizmetlerinin al$m$ ve finansman$ gibi düzeneklerle toplumsal s$n$f, GSY5H ve riskler aras$ndaki ili#kiyi de i#tirmektedir200_.

AB ülkelerinin sosyal güvenlik sistemlerinin ço unda mesleki ve ki#isel emeklilik sistemleri ve tasarruf planlar$ bir arada yer almakta201 _{ve çal$#anlar ile}

emekli olanlar aras$nda ku#aklar aras$ gelir da $l$m$ sa lanmaktad$r202_.

Emeklilik döneminde hiçbir kar#$l$k olmadan elde edilen gelir, ya#l$lar$n refah$n$ artt$rmaktad$r. Emeklilik geliri çal$#an ku#aklar$n ödedikleri vergi ve/veya primlerle kar#$lanmaktad$r. 5#gücüne kat$lan genç sigortal$lar$n risklerle kar#$la#ma olas$l$ $ dü#üktür. Bu nedenle ödedikleri sosyal güvenlik primleri, elde edecekleri sosyal güvenlik gelirlerinden yüksektir. Fakat ö reti, bu ki#ilerin refah$n$ artt$rmak için sosyal güvenli in baz$ ekonomik kanallar$n$ belirlemi#tir. Prim oranlar$n$n i#gücünün gelirine orant$l$ oldu u, buna kar#$l$k emeklilik gelirlerinin de dü#ük oldu u Beveridge sistemleri, dü#ük ve yüksek gelirli bireyler taraf$ndan desteklenmektedir. Ayr$ca, sosyal güvenlik sistemleri i#çiler ve i#verenler aras$nda

199 _{VOS, s. 364.}

200 _{Stefan SVALLFORS, “Class, Attidudes and Welfare State: Sweden in Comperative Perspective”,} Social Policy and Administration. Vol. 38, No: 2, Blackwell Publishing Ltd., Oxford, 2004, s. 119.

201 _{DIXON, s. 3.}

202 _{Tatiana ERMOLIEVA, “Simulation-Based Optimization of Social Security Systems Under} Uncertainty”, European Journal of Operational Research. No: 166, Elsevier Publishing Ltd., England, 2005, s. 785.

geliri yeniden da $tabilir. Biriktirme (kapitalizasyon) yöntemi sermaye birikimini azaltma e iliminde iken, dü#ük ücretli i#çilere ve yüksek gelirli sermaye sahiplerine fayda sa lamaktad$r203_.

Bismark ve Beveridge sistemleri aras$ndaki önemli farklardan biri, sigortal$lar aras$nda gelirin yeniden da $t$lmas$d$r. 5#gücüne kat$lanlar aras$ndaki farkl$ gelir seviyesindekilere yeniden da $t$m yap$l$rken, ikame oranlar$ de i#mektedir. Primler tavana kadar kazançlarla orant$l$ oldu undan daha dü#ük gelir elde edenler için ikame oranlar$ yüksekse ve gelir seviyeleri ile birlikte dü#üyorsa sistem yüksek gelirliden dü#ük gelirliye do ru sigortal$lar aras$nda yeniden da $t$m$ sa lar. Çünkü, ikame oranlar$ gelir kümelerine kar#$ sabit kalsayd$ sistem yeniden da $t$m yapmazd$. 5talya, Fransa, Almanya ve 5spanya’da dü#ük gelirliler ço u kez fayda sa lamalar$na ra men, gelir seviyelerine göre ayn$ ikame oranlar$n$ kulland$klar$ Tablo 3’te gösterilmektedir. 5ngiltere ise, dü#ük gelirliler için daha yüksek ikame oran$ sa layacak Beveridge sistemine sahiptir204_.

Beveridge sistemi, sosyal güvenlik primlerini dü#ük tutarak, temel emeklilik yard$mlar$ ile dü#ük gelirli bireylerin gelir durumunu düzeltmeyi amaçlamaktad$r. Bu nedenle dü#ük gelirli sigortal$lar Beveridge sistemindeki yeniden da $t$m program$n$ desteklemektedir. Ayn$ zamanda, yüksek gelirli bireyler dü#ük emeklilik yard$m$ almalar$na ra men, dü#ük prim ödemeleri nedeniyle bu sistemi tercih etmektedirler. Kazançlar üzerindeki dü#ük vergi yükü 5ngiltere’de yüksek gelirli bireylerce sözle#meden muaf olma (contracting out) tercihinin yayg$n kullan$m$yla, bu bireylere serbest piyasada kaynaklara daha fazla yat$r$m yapma imkan$ vermektedir. Böylece, Beveridge sistemi hem dü#ük, hem de yüksek gelirli bireylere yüksek fayda sa lamaktad$r. Bu sistem büyük gelir e#itsizli i olan ülkeler taraf$ndan desteklenmektedir. Ancak, Beveridge sisteminde yüksek gelirli bireylerin ödeyecekleri sosyal güvenlik primlerinde art$# yap$ld$ $nda, sisteme kat$l$mlar$ azalmaktad$r. 205

203 _{GALOSSO, PROFETA, s. 78-79.} 204 _{A.k., s. 100.}

Küreselle#me sürecinin ortaya ç$kard$ $ gelir e#itsizli indeki art$# ülkeden ülkeye de i#irken, ülke içi gelir e#itsizli ini ifade eden gini katsay$s$n$n 0.20 ile 0.63 de erleri aras$nda de i#ti i görülmektedir. Bu anlamda, Bismark tipi sosyal güvenlik sisteminin geçerli oldu u Fransa, Almanya, Avusturya ve Belçika’da gini katsay$s$ 1980’li y$llardan itibaren sabit kalm$#t$r. 5ngiltere, Hollanda, Finlandiya ve 5sveç’te en üst gelir grubu ile en alt gelir grubu aras$ndaki e#itsizlik h$zla artarken, buna ba l$ olarak Gini katsay$s$n$n de i#ti i görülmektedir206_.

5kinci Dünya Sava#$ndan sonra gelir e#itsizli inde ya#anan dü#ü# e ilimi 1970'li y$llar$n ortas$ndan itibaren tersine dönmeye ba#lam$#t$r. Bu dönemde, 5ngiltere'de Gini katsay$s$ yüzde 10 oran$nda artarak 1990'l$ y$llar$n ba#$nda 0.32, 1995'te ise 0.36 düzeyine ç$km$#t$r. Tablo 3’te 2000 y$l$ itibariyle 5ngiltere’de Gini katsay$s$n$n 0.36 oldu u görülmektedir. Ayn$ dönemde, Almanya, Fransa ve Avusturya'da var olan gelir e#itsizli inin de i#medi i, 5talya'da ise geriledi i

gözlemlenmi#tir. 5skandinav ülkelerinde ise, de i#im farkl$ düzeylerde

gerçekle#irken, özelikle i#sizlikte ya#anan art$# gelir e#itsizli i üzerinde de etkili olmu#tur. Bu anlamda, AB’ne üye geli#mi# ülkeler aras$nda 5ngiltere'de gelir e#itsizli inin en a $r biçimde ya#and$ $ görülmektedir207.

206 _{Hasan Ejder TEM5Z, Küreselle#menin Sosyal Boyutlar$ ve Türkiye Aç$s$ndan Etkileri. Birle#ik Metal 5#çileri} Sendikas$, Ankara, 2004, s. 133.

Tablo 3: Seçilmi# Ülkelerde Beveridge ve Bismark Sistemlerinin Gelirin Da $t$lmas$

Bak$m$ndan Kar#$la#t$r$lmas$ (2000)

Fransa Almanya 5talya 5spanya 5ngiltere Yenileme oran$* (Dü#ük Gelir) (%)

Yenileme oran$ (Orta Gelir) (%) Yenileme oran$ (Yüksek Gelir) (%) Gini Katsay$s$

Emeklilik Fonlar$n$n GSY5H’ya Oran$ (%) Emeklilik Fonlar$n$n Toplam De eri (milyar $) 103 83 74 0.32 3.4 85 67 72 75 30 5.8 188 105 84 79 0.27 1.2 v.y.* * 107 87 85 0.32 2.2 v.y. 216 61 51 0.36 79.4 1256

* Yenileme oran$; sigortal$lar$n istihdam edildikleri süreçte ödedikleri primlerin, emeklilikte elde ettikleri gelire oran$d$r.;

** v.y.: Bu ülkelerde emeklilik fonlar$n$n hesaplamas$ için uygun veri bulunmamaktad$r.

Kaynak: Vincenzo GALOSSO, Paola PROFETA, “Lessons for Ageing Society: The

Political Sustainability of Social Security Systems”, Economic Policy. Issue:38, Pressed by CEPR, CES and MSH, England, April 2004, s. 101.

Bu anlamda, Bismark sisteminin geçerli oldu u ülkelerde gelir da $l$m$ndaki e#itsizliklerin, Beveridge sisteminin hakim oldu u ülkelere göre daha az oldu u Tablo 3’te görülmektedir. Beveridge sisteminde ulusal gelirden en fazla pay$ alan %20’lik k$s$mla, ulusal gelirden en az pay$ alan %20’lik k$s$m aras$ndaki fark aç$lmaktad$r ve Beveridge sistemi bu fark$ artt$rmaktad$r.208

Sosyal güvenlik sistemlerinin risklerin ortaya ç$kard$ $ gereksinimleri kar#$layabilmesi için yeterli miktarda gelir yarat$lmas$ ve bu gelirlerin süreklili inin sa lanmas$ gerekmektedir. Sosyal yard$m bütçelerinin yüksek olmas$ ve gereksinimlerin kar#$lanmas$ için daha cömert yard$mlar$n yap$lmas$yla, gelir e#itsizli i daha da azalacakt$r. Di er bir deyi#le, yüksek sosyal yard$m bütçeleri yeniden da $t$m$n daha büyük bir boyuta ula#mas$n$ sa layacakt$r, ama bunun da $t$m$n etkinli ini olumsuz etkileyebilece i de dü#ünülmelidir. Bu nedenle sosyal yard$mlar$n düzeyi gelirin yeniden da $t$m$n$n etkinli i ve verimlili ini olumsuz

etkileyecek biçimde olmamal$d$r. Buna ek olarak, s$n$rl$ bütçelerle sosyal yard$ma gereksinimi olanlar$n hepsine ula#$lmas$ için ödemelerin daha iyi yönetilmesi ve da $t$m etkinli ini sa layabilmek zorunludur209.

Gelirin yeniden etkin bir #ekilde da $t$labilmesi için, çe#itli gelir gruplar$na sosyal transfer yap$lmas$ gerekmektedir. Gelirin da $t$lmas$ yönteminin etkinli inde önemli olan nokta, da $t$m yap$l$rken transferlerin gerçekten kullan$c$lara ula#$m$ ve payla#$m$ndaki yönetim etkinli idir. Bu anlamda, genelde i#gücü temini, tasarruf davran$#$ ve kalite ile verimlilik aras$ndaki ikame konular$ da $t$c$ etkinli in temel alanlar$d$r. Sosyal güvenlik sistemlerinin niteli i görece da $t$c$ etki ve paretto etkinli ine210 ba l$ olmaktad$r. Ancak, sosyal yard$mlar$n niteli i en çok gelirin yeniden da $t$m$ ve sosyal harcama aras$ndaki ili#kiye ba l$d$r.211

AB’ne üye ülkelerde, özellikle geli#mi# ülkelerdeki sosyal piyasa ekonomileri (SPE), ekonomik i#leyi#e müdahalelerde bulunarak, toplumla ekonomi aras$nda ba da#may$ sa lamaktad$r. Bu ülkelerde sosyal güvenlik sistemleri gelirin yeniden da $t$lmas$yla, bireyin asgari bir gelir elde etmesini sa lamakta ve böylece gereksinimleri kar#$lanan bireyin toplumla ba $ artmaktad$r212_.

Gelirin yeniden da $t$m$nda temel amaç yoksulluk ve e#itsizli i azaltmakt$r. E#itsizlik GSY5H’n$n yeniden da $t$lmas$ ile ilgilidir. Yoksulluk ise, nüfusun bir bölümünün yoksulluk e#i i alt$nda gelir elde etmesini anlatmaktad$r.213 AB’ne üye refah devletleri sosyal güvenlik sistemlerinde yoksulluk e#i i alt$nda gelire sahip bireylere gelirin yeniden da $t$lmas$yla asgari geçim olana $ sa lamas$na ra men, yoksulluk sorunu önemli boyutlara ula#m$#t$r.214

209 _{HÖLSCH, KRAUS, s. 52.}

210 _{Paretto etkinli i; tüketici tercihleri, kaynaklar ve teknoloji veri iken hiç kimsenin durumunu} kötüle#tirmeden baz$ bireylerin durumlar$n$ iyile#tiren farkl$ bir kaynak kullan$m$ mümkün de ilse kaynak da $l$m$nda kullan$lan yöntemi anlatmaktad$r. Ayr$n$l$ bilgi için bkz. David BEGG, Stanley FISCHER, Rudiger DORNBUSCH, Mikro 5ktisat. Editör: Vildan SER5N (Çev: Ömer Faruk ÇOLAK), Alk$m Yay$nlar$, 5stanbul, 2001, s. 240–244.

211 _{HÖLSCH, KRAUS, s. 51.} 212 _{SÖZER, Türkiye’de Sosyal, s. 16.} 213 _{HÖLSCH, KRAUS, s. 51.}

214 _{Fikret :ENSES, Küreselle#menin Öteki Yüzü: Yoksulluk. 5leti#im Yay$nlar$, 5stanbul, 2001, s. 96;} Yoksulluk çizgisi kavram$ hakk$nda ayr$nt$l$ bilgi için bkz., A.k., s. 62-96; 108-109.

AB ülkeleri bir önceki dönemde sosyal güvenli in gelirin yeniden da $t$lmas$ i#levini etkin bir biçimde kullanacak araçlara sahipken, günümüzdeki gelirin yeniden da $t$m$ i# ya#am$ndan d$#lanm$# bireyleri, i# ya#am$na geri kazand$rmaya yard$m eden bütünle#tirme i#levine sahiptir. Kurumsal olarak bu, istihdam ve e itimi bir araya getirerek bir önceki dönemde gerçekle#mi#tir. Bu anlamda, bir önceki dönemde Avrupa refah devletlerindeki düzeneklerin tekrar de erlendirilmesi ve dü#ünülmesi gerekmektedir.215.