T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ
ÇALI MA EKONOM S VE ENDÜSTR L K LER ANAB L M DALI ÇALI MA EKONOM S VE ENDÜSTR L K LER PROGRAMI
YÜKSEK L SANS TEZ
AVRUPA B RL ’NDE SOSYAL GÜVENL K S STEMLER N N KAR ILA TI I
SORUNLAR VE TÜRK SOSYAL GÜVENL K S STEM
Erhan GÜLCAN
Dan man
Prof. Dr. Zeki ERDUT
YEM N METN
Yüksek Lisans Tezi olarak sundu um “Avrupa Birli i’nde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Kar#$la#t$ $ Sorunlar ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi” adl$ çal$#man$n, taraf$mdan, bilimsel ahlak ve geleneklere ayk$r$ dü#ecek bir yard$ma
ba#vurmaks$z$n yaz$ld$ $n$ ve yararland$ $m eserlerin bibliyografyada
gösterilenlerden olu#tu unu, bunlara at$f yap$larak yararlan$lm$# oldu unu belirtir ve bunu onurumla do rular$m.
Tarih 30/06/2006 Erhan GÜLCAN 5mza
YÜKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA I Ö rencinin
Ad ve Soyad : Erhan GÜLCAN
Anabilim Dal : Çal (ma Ekonomisi ve Endüstri li(kileri Program : Çal (ma Ekonomisi ve Endüstri li(kileri
Tez Konusu : Avrupa Birli i’nde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Kar( la(t Sorunlar ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi
S nav Tarihi ve
Saati :
Yukar$da kimlik bilgileri belirtilen ö renci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün ……….. tarih ve ………. Say$l$ toplant$s$nda olu#turulan jürimiz taraf$ndan Lisansüstü Yönetmeli inin 18.maddesi gere ince yüksek lisans tez s$nav$na al$nm$#t$r.
Aday$n ki#isel çal$#maya dayanan tezini ………. dakikal$k süre içinde savunmas$ndan sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana $ olan Anabilim dallar$ndan sorulan sorulara verdi i cevaplar de erlendirilerek tezin,
BA:ARILI < OY B5RL5>5 ile <
DÜZELTME <* OY ÇOKLU>U <
RED edilmesine <** ile karar verilmi#tir.
Jüri te#kil edilmedi i için s$nav yap$lamam$#t$r. <***
Ö renci s$nava gelmemi#tir. <**
* Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde aday$n kayd$ silinir.
*** Bu halde s$nav için yeni bir tarih belirlenir.
Evet Tez burs, ödül veya te#vik programlar$na (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. < Tez mevcut hali ile bas$labilir. <
Tez gözden geçirildikten sonra bas$labilir. <
Tezin bas$m$ gereklili i yoktur. <
JÜR5 ÜYELER5 5MZA
……… J Ba#ar$l$ J Düzeltme J Red
………..……….. J Ba#ar$l$ J Düzeltme J Red
ÖZET Yüksek Lisans Tezi
Avrupa Birli i’nde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Kar( la(t Sorunlar ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi
Erhan GÜLCAN Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü
Çal (ma Ekonomisi ve Endüstri li(kileri Anabilim Dal
Avrupa Birli i (AB)’ne üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemleri, Uluslararas Çal (ma Örgütü (UÇÖ)’nün Sosyal Güvenli in Asgari Standartlar na li(kin 102 Say l Sözle(mesi’nde yer alan dokuz riski kapsama alm (t r. Bu risklerin ortaya ç kard gereksinimlerin kar( lanmas nda, üye ülkelerin tercih etti i Bismark ya da Beveridge tipi sosyal güvenlik modelleri aras nda farkl l klar vard r. AB üyesi ülkelerin gayri safi yurtiçi has lalar GSY H) da sosyal güvenlik sistemleri bak m ndan farkl l k olu(turan di er bir konudur.
AB üyesi ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülmesinde kar( la(t sorunlar geni(leme, nüfusun ya(lanmas ve küreselle(medir. Bu sorunlar, sosyal güvenlik sistemlerinin gereksinimleri kar( lamas n zorla(t rm (t r. 15 üyeli AB, 10 yeni üye ülkenin kat l m yla geni(lemi(tir. Bu anlamda, önceki üye ülkelerin yenilere göre daha vars l olmas , sosyal güvenlik sistemleri aras nda e(itsizlikleri beraberinde getirmi(tir. Ayr ca, 25 AB üyesi ülkede nüfus art ( h z oldukça dü(üktür. Bu nedenle, çal (ma ça ndaki nüfus azalmakta ve sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülebilirli i güçle(mektedir. Küreselle(me sürecinde tüm ülkelerde oldu u gibi, AB üyesi ülkelerde de i(gücü piyasalar esnekle(mi( ve atipik istihdam biçimleri yayg nl k kazanm (t r. Bu nedenle, AB üyesi ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinin finansman nda da sorunlarla kar( la( lm (t r.
Türk sosyal güvenlik sistemi, AB üyesi ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinden farkl olarak, kapsad riskler bak m ndan eksiklik ta( makta, gereksinimleri kar( lamada yeterli güvence sa lamamakta ve tüm bireyleri kapsamamaktad r. Türk sosyal güvenlik sisteminde asgari geçimi sa layan düzenlemelere yer verilmemesi yoksullu u art ran etkenlerden biri haline gelmektedir. Türk sosyal güvenlik sisteminin kar( la(t sorunlar ile AB üyesi ülkelerin kar( la(t sorunlar birbirinden farkl d r. Türkiye’de nüfus art ( h z yüksek, çal (ma ça ndakilerin oran ve i(gücüne kat l m ise AB ülkelerine göre dü(üktür. Bu anlamda, sosyal güvenlik sisteminin toplumun tüm gereksinimlerini kar( lamas güç görünmektedir.
Anahtar Kelimeler:1) Sosyal Güvenlik 2) Sosyal Riskler 3) Avrupa Birli i 4) Türk Sosyal Güvenlik Sistemi 5) Avrupa Sosyal Modeli
ABSTRACT
The Master Thesis
The Problems which the Social Security Systems Meet in EU and the Turkish Social Security System
Erhan GÜLCAN Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences
Department of Labour Economics and Industrial Relations
The social security systems of European Union’s (EU) member states have covered the nine risks which exist in the ILO’s Convention concerning Minimum Standards of Social Security number 102. There are some differences in the satisfaction of the needs generated by these risks according to the social security models (Bismark or Beveridge) chosen by the member states. Also the amount of gross domestic products of the member states form another difference between the social security systems.
The problems which the EU member states meet in the maintenance of their social security systems can be count as enlargement, ageing society and globalisation. These problems made the satisfaction of needs generated by the risks of social security systems more difficult. EU has enlarged from 15 member states to 25. In this context, the more well-being of 15 former member states has brought unequality to the social security systems in the EU. In addition, in all of the member states the increase in the population is very low. For this reason the working population is shrinking and the maintainance of social security systems is getting harder. As in all states being in the globalisation process, the employment markets in the EU member states have gained flexibility and the atypic employment types got prevalent. For this reason in the EU member states, there are some important problems in the financing of social security systems.
The Turkish social security sytem has some important differences from the EU member states’ system. It doesn’t cover some risks which have been covered by the EU members, doesn’t give enough reassurance to satisfy the needs and doesn’t cover everone. The nonexistence of the regulations which provides the minimum living, increases the poverty. There are important differences between the problems which the social security systems meet in EU member states and Turkey. In Turkey, the increase in the population and consequently the proportion of the working population is much more than EU. But in Turkey labour force participation rate is very low.
Key Words: 1) Social Security 2) Social Risks, 3) European Union 4) Turkish Social Security System 5) European Social Model
Ç NDEK LER
AVRUPA B RL ’NDE SOSYAL GÜVENL K S STEMLER N N KARJILAJTI I SORUNLAR VE TÜRK SOSYAL GÜVENL K S STEM YEM N METN ...II YÜKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA I ... III ÖZET...IV ABSTRACT... V Ç NDEK LER ...VI KISALTMALAR ...IX TABLO L STES ...XI JEK LLER L STES ...XII G R J ... XIII
I. AVRUPA B RL ’NDE SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI... 1
A. Tan$m$ ... 1
B. Unsurlar$ ... 5
1. Sosyal Riskler ... 5
2. Zorunlu Sigorta ... 7
3. Dayan$#maya Dayal$ Olmas$... 13
4. Bireysel Güvence Sa lamas$... 17
5. Yeniden Da $t$m Yöntemi ... 23
II. AVRUPA B RL ’NDE SOSYAL GÜVENL K GEREKS N M ... 26
A. B5REY... 26
1. Riskler ... 26
a. Temel Riskler ... 28
b. Çal$#ma Temelli Riskler... 37
2. Risklere Kar#$ Koruma... 43
a. 5stihdam Edilenlerin Korunmas$ ... 43
b. 5stihdam Edilemeyenlerin Korunmas$... 49
B. 5:LETME ... 54
1. Gelirin Yarat$lmas$... 54
C. EKONOM5 ... 66
1. Ekonomik Tercih ve Kamu Müdahalesi ... 66
2. Ekonomik Büyüme ... 71
3. Finansman ... 74
a. Vergilendirme... 76
b. Sosyal Güvenlik Primleri ... 79
4. Sosyal Güvenlik Harcamalar$ ... 80
5. Kurumsal Yap$ ... 85
D. TEK PAZAR ... 87
1. Serbest Dola#$m ... 88
a. Serbest Dola#$m$n 5çeri i ... 88
b. 5#gücünün Serbest Dola#$m$... 90
aa. 5#gücünün Serbest Dola#$m$ ve Sosyal Güvenli e 5li#kin Sorunlar... 91
bb. Sosyal Güvenlik Sistemlerinin E#güdümünü Sa lamak... 94
2. Rekabet... 100
a. Rekabetçi Piyasa Alanlar$ ... 100
aa. 5ç Pazar... 100
bb. Küresel Pazar ... 102
b. Rekabet ve Sosyal Güvenlik Aras$nda Etkile#im ... 105
aa. Olumlu Etkile#im ... 105
bb. Olumsuz Etkile#im... 108
3. Avrupa Sosyal Modeli ... 109
III. TÜRK YE’DE SOSYAL GÜVENL K GEREKS N M ... 113
A. Birey... 113
1. Riskler ... 113
a. Temel Riskler ... 114
2. Risklere Kar#$ Koruma... 125
a. 5stihdam Edilenlerin Korunmas$ ... 125
b. 5stihdam Edilemeyenlerin Korunmas$... 128
B. 5#letme ... 130
1. Gelirin Yarat$lmas$... 130
2. Gelirin Da $t$lmas$... 135
C. Ekonomi ... 137
1. Ekonomik Tercih ve Kamu Müdahalesi ... 139
2. Ekonomik Büyüme ... 142
3. Finansman ... 145
a. Vergilendirme... 146
b. Sosyal Güvenlik Primleri ... 148
4. Sosyal Güvenlik Harcamalar$ ... 152
5. Kurumsal Yap$ ... 155
SONUÇ... 160
KISALTMALAR
AB Avrupa Birli i
ABD Amerika Birle#ik Devletleri
AGÜ Az Geli#mi# Ülke
AET Avrupa Ekonomik Toplulu u
ATAD Avrupa Topluluklar$ Adalet Divan$
AÜ Ankara Üniversitesi
Ba -Kur Esnaf ve Sanatkarlar ve Di er Ba $ms$z Çal$#anlar Sosyal Sigortalar
Kurumu
bkz. Bak$n$z
C. Cilt
ÇSGB Çal$#ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl$ $
Çev. Çeviren
ÇU Çok Uluslu 5#letme
DB Dünya Bankas$
DEÜ Dokuz Eylül Üniversitesi
D E Devlet 5statistik Enstitüsü
DPT Devlet Planlama Te#kilat$
EC European Commission
ES Emekli Sand$ $
EU European Union
Eurostat Avrupa Topluluklar$ 5statistik Bürosu
GOÜ Geli#mekte olan Ülke GSS Genel Sa l$k Sigortas$ GSY H Gayri Safi Yurtiçi Has$la
GÜ Geli#mi# Ülke
ISSA International Social Security Association
BF 5ktisadi 5dari Bilimler Fakültesi ILO International Labour Organization
KV 5ktisadi Kalk$nma Vakf$
Kamu- ( Kamu 5#letmeleri 5#verenleri Sendikas$
KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geli#tirme ve Destekleme 5daresi
Ba#kanl$ $
MESS Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas$
NAFTA Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi
No Number
OECD Organisation for Economic Co-operation and Development
s. Sayfa Numaras$
Sa. Say$
SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü
SBF Sosyal Bilimler Fakültesi
SSK Sosyal Sigortalar Kurumu
TES- J Türkiye Enerji, Su ve Gaz 5#çileri Sendikas$
T SK Türkiye 5#veren Sendikalar$ Konfederasyonu
TÜH S Türk A $r Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu 5#verenleri Sendikas$
TÜRK- J Türkiye 5#çi Sendikalar$ Konfederasyonu
TÜSES Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Ara#t$rmalar Vakf$ TÜS AD Türk Sanayicileri ve 5#adamlar$ Derne i
UÇO Uluslararas$ Çal$#ma Ofisi
UÇÖ Uluslararas$ Çal$#ma Örgütü
UN United Nations
UPF Uluslararas$ Para Fonu
TABLO L STES
Tablo 1: Avrupa ile Di er Bölgelerin 5# Kazas$ Bak$m$ndan
Kar#$la#t$r$lmas$ s. 38
Tablo 2: Avrupa Ülkeleri, ABD ve Japonya’n$n GSY5H Miktar$ s. 58
Tablo 3: Seçilmi# Ülkelerde Beveridge ve Bismark Sistemlerinin Gelirin
Da $t$lmas$ Bak$m$ndan Kar#$la#t$r$lmas$ s. 64
Tablo 4: AB Üyesi ve Aday Ülkelerde Sosyal Harcamalar$n GSY5H’ya
Oran$ s. 82
Tablo 5: Türkiye’de 5# Kazas$ ve Meslek Hastal$ $ s. 121
Tablo 6: 5stihdam$n Sektörel Da $l$m$ s. 131
GRAF K L STES
Grafik 1: 15 AB üyesi ülkenin Dünya Ticaretindeki Pay$ s. 103
Grafik 2: Seçilmi# AB Üyesi Ülkeler ile ABD, Japonya, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda’da 1980-1995 Y$llar$
G R J
Sosyal güvenlik gereksinimlerinin kar#$lanmas$ düzen, denge ve bar$#$ sa laman$n en önemli etkenlerden biridir. Bu anlamda, sosyal güvenlik sistemleri niteli i gere i çal$#anlar$ ve kendine özgü korunma gereksinmesi olanlar$ kapsamakla birlikte, toplumun geri kalan bireylerinin kar#$la#abilece i risklerin göz ard$ edilemeyece i aç$kt$r. Sosyal güvenlik sistemleri gereksinimleri kar#$larken, her ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel ko#ullar$na göre farkl$ biçimde yap$lanm$#t$r. Sosyal güvenlik sistemi olu#turulurken, bireyin gereksinimlerini en iyi biçimde kar#$layacak bir modele dayanabilir. Böylece, bireylerin insan onuruna yara#$r bir ya#am sürmelerine olanak tan$yacakt$r.
Sosyal güvenlik sistemlerine ili#kin ilk giri#imler endüstri devrimine ko#ut olarak kendini göstermeye ba#lam$#t$r. Endüstri devrimi sonucunda ortaya ç$kan i#çi s$n$f$n$n kar#$la#t$ $ sorunlar, yeni gereksinimleri de beraberinde getirmi#tir. Sanayi üretimine ba l$ olarak geli#en çal$#ma ili#kileri toplumsal yap$y$ de i#tirmi#, art$k güvenlik gereksinimlerinin geleneksel yöntemlerle kar#$lanamayaca $ anla#$lm$#t$r. Bu anlamda, toplam nüfus içinde i#çilerin say$s$n$n giderek artmas$, ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerini kurmalar$ yönünde bask$ olu#turmu#tur. Bu süreç, 19. yüzy$l$n sonlar$nda sosyal güvenlik sistemlerinin kurumsal yap$lar$n$n do u#u ve i#çi s$n$f$n$n kar#$la#t$ $ risklerin dayan$#ma temeline yaslanm$# kural ve usullerin kabul edilmesiyle sonuçlanm$#t$r.
AB üyesi belirli ülkeler dünyada ilk sosyal güvenlik sistemlerini kurarak, öncülük etmi#lerdir. Almanya üretim sürecinin ko#ut olarak ve i#çi s$n$f$ndan gelen istemler do rultusunda sosyal güvenlik sistemi olu#turan ilk Avrupa ülkelerinden biridir. Almanya’da Bismark modeli kabul edilmi#tir. Bu model, sosyal sigorta yöntemine dayanmakta ve esasen istihdam edilenlerin sosyal güvenlik gereksinimleri kar#$lanmaktad$r. 5stihdam edilemeyenlere ise, sosyal yard$m ve hizmetler sa lanmaktad$r. Sosyal güvenlik sisteminin finansman$ i#çi ve i#verenlerin ödeyecekleri primlerle sa lanmaktad$r.
Sosyal güvenli e ili#kin bir ba#ka örnek de 5ngiltere’de kabul edilen Beveridge modelidir. Bu modelde, sosyal güvenlik gereksinimlerinin kar#$lanmas$nda istihdam edilen ya da edilemeyenler biçiminde bir ayr$ma yer verilmemi#tir. Bu anlamda, sosyal güvenlik sisteminin finansman$ vergilerle sa lanmaktad$r.
Türk sosyal güvenlik sisteminde de gereksinimlerin kar#$lanmas$nda, istihdam edilenler ve edilemeyenler biçiminde bir ayr$ma gidilmi#tir. 5stihdam edilenlerin sosyal güvenli i sosyal sigorta yöntemiyle, istihdam edilemeyenlerinki ise, sosyal yard$m ve hizmetlerle kar#$lanmaktad$r. Bu yönüyle, Türk sosyal güvenlik sistemi Bismark tipi modelle uyumludur. Türk sosyal güvenlik sisteminin finansman$ i#çi ve i#verenlerin ödeyecekleri primlerle sa lanmaktad$r. Ancak, günümüzde sistemde yap$lmak istenen reformlarla bu yakla#$m de i#tirilmek istenmektedir. Yasal düzenlemelerle getirilmek istenen sosyal güvenlik modeli 5ngiliz sistemine yak$n özellikler ta#$maktad$r. Bu düzenlemelerle, genel sa l$k sigortas$na geçilmesi; emeklilik sistemlerinin di er uzun süreli sigorta dallar$n$ içerecek biçimde ayr$ bir kurum ve fon olarak de erlendirilmesi; sosyal yard$m ve hizmetlerin kapsam$n$n geni#letilmesi öngörülmektir. Buna göre, Türk sosyal güvenlik sistemi, Bismark modelinden uzakla#makta ve Beveridge modeline yakla#maktad$r.
Tezin ilk bölümünde AB’nde sosyal güvenlik kavram$ incelenmektedir. Bu inceleme yap$l$rken, AB’nde sosyal güvenlik kavram$n$n dayand$ $ UÇÖ ve Birle#mi# Milletler (BM)’in kabul etti i ilkeler dikkate al$nm$#t$r. Daha sonra, AB’nde sosyal güvenlik kavram$n$n unsurlar$na de inilmi#tir.
5kinci bölümde, AB’nde sosyal güvenlik gereksinimi ara#t$r$lm$#t$r. AB’ne üye ülkelerde, bireylerin kar#$la#t$klar$ sosyal riskler bak$m$ndan, temel riskler ve çal$#ma temelli riskler biçiminde bir ayr$ma gidilmi#tir. AB’ne üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinde, istihdam edilenlerin ve edilemeyenlerin sosyal güvenlik gereksinimlerinin kar#$lanmas$nda farkl$l$klar ortaya konmu#tur. AB’ne üye ülkelerde, i#letmelerin sosyal güvenlik gereksinimlerine hem sebep olan, hem de bu gereksinimlerin kar#$lanmas$n$, yaratt$ $ gelirle, sa layan bir i#leve sahip oldu u belirtilmi#tir. Bu bölümde, AB’ne üye ülkelerin sosyal güvenlik gereksinimleri kar#$lamada, tercih ettikleri ekonomik rejimlere göre, farkl$l$klar ortaya konmu#tur.
Bu ba lamda, üye ülkelerin, tek pazarla birlikte sosyal güvenlik sistemlerinin kar#$la#t$ $ sorunlar ve bu sorunlar$ gidermek için kendi aralar$nda e#güdümünü sa laman$n gerekli oldu u belirtilmi#tir. Ayr$ca, AB’ne üye ülkelerinde rekabetin sosyal güvenlik harcamalar$ üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri ara#t$r$lmaktad$r. AB’ne üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemleri aras$ndaki farkl$l$klar$ ve rekabetin neden oldu u olumsuzluklar$ gidermede Avrupa sosyal modelinin i#levi tart$#$lm$#t$r. Bu bölümde, AB’ne üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinin kar#$la#t$ $ sorunlar belirlenmeye çal$#$lm$#t$r.
Tezin üçüncü ve son bölümünde Türkiye’de sosyal güvenlik gereksiniminin nas$l kar#$land$ $ sorgulanmaktad$r. Türkiye’de bireylerin kar#$la#t$ $ riskler bak$m$ndan temel ve çal$#ma temelli ayr$m$na gidilmi#tir. Türkiye’de istihdam edilme ve edilememe durumuna göre, risklerin ortaya ç$kard$ $ gereksinimlerin kar#$lanmas$ndaki farkl$l$klar belirlenmeye çal$#$lm$#t$r. Ayr$ca, Türkiye’de i#letmelerin önemli bir bölümünün kay$t d$#$ ekonomide faaliyet göstermesinin sosyal güvenlik gereksinimlerinin kar#$lanmas$ üzerindeki etkileri sorgulanm$#t$r. Bu anlamda, Türkiye’de yap$lmak istenen sosyal güvenli e ili#kin yeni düzenlemelere yer verilmi#tir.
I. AVRUPA B RL ’NDE SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI A. Tan m
Yarad$l$#$ gere i insan$n fizyolojik ve sosyal çe#itli gereksinimleri vard$r. 5nsan do ada çe#itli risklerle de kar#$la#maktad$r. Hayat$n çe#itli risklerine kar#$ koruma ve güvenlik içerisinde olmak da hem fizyolojik, hem de sosyal bir gereksinimdir1. 5nsanl$ $n ba#lang$c$ndan itibaren bireyler kendilerine ve ba $ml$ ki#ilere daha iyi ve güvenli bir çevre sa lamak aray$#$ içinde olmu#lard$r2. Tarihin her döneminde birey, kendisini yoksullu a iten ve gelece ini tehdit eden olaylardan korunma çabas$ içinde olmu#tur. Bu anlamda, sosyal güvenlik de insanl$ $n eski ve derin bir gereksiniminin somut göstergelerindendir. Bu gereksinim, gelecekten emin olma iste inden ileri gelmektedir. Evrensel bir ilkeye dönü#en ve ça da# uygarl$ $n simgesi olan sosyal güvenlik kavram$, özde, bireyin kar#$la#aca $ ve ya#am$ için olumsuzluk olu#turan risklere kar#$ bir güvence aray$#$n$n ürünüdür3.
Sosyal güvenlik, kamu sorumlulu u alt$ndaki sosyal sigorta önlemleriyle4 hastal$k, i#sizlik, ya#l$l$k ya da ölüm sebebiyle geçici veya sürekli olarak kazançtan yoksun b$rakan sosyal risklerin5 etkilerini gidermek için bireysel güvence sa layan6, gelirleri ne olursa olsun, bu riskler kar#$s$nda ekonomik güvence sa lamak amac$yla bireyler aras$nda dayan$#maya dayal$ olarak önceden pay (prim) ay$rma ve ard$ndan bu pay$n da $t$m$ ile gelirin yeniden da $t$m$n sa layan7 düzenekler bütünü olarak tan$mlanmaktad$r. Sosyal güvenlik hem özellikli alanlara, hem de genel alanlara yapt$ $ müdahaleler ile bireyin her türlü gereksinimi kar#$layan bir sosyal politika arac$d$r. Do al olarak, sosyal politikan$n öznesi olan bireyin her durumda toplumla
1 Ali ÇUBUK, Sosyal Güvenlik ve Sosyal Güvenlik Kurumlar$. Ankara 5ktisadi ve Ticari 5limler Akademisi Yay$nlar$: 175, Ankara, 1983, s. 3.
2 ILO, Social Security: A Workers’ Education Guide. International Labour Organisation, Geneva, 1992, s. 1.
3 Ali GÜZEL, A. R$za OKUR, Sosyal Güvenlik Hukuku. 9. Bas$, Beta Yay$nc$l$k, 5stanbul, 2003, s. 1-2.
4 J. Henry RICHARDSON, 5ktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik. (Çev: Turan YAZGAN), 5stanbul Üniversitesi Yay$nlar$: 1524/277/56, 5stanbul, 1970, s. 17.
5 A. Can TUNCAY, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. Beta Yay$nc$l$k, 5stanbul, 1996, s. 2. 6 GÜZEL, OKUR, s. 2-3.
7 Kenan TUNÇOMA>, Sosyal Güvenlik Kavram$ ve Sosyal Sigortalar. 5stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay$nlar$: 659, 5stanbul, s. 8.
bütünle#mesindeki bak$#$ms$zl$klar$ gidermek, sosyal güvenli in temel i#levlerinden biridir.
Bu anlamda, sosyal güvenlik, öncelikle güçsüzler ve çal$#anlar$ kapsamakla birlikte toplumdaki herkesin kar#$la#abilece i her türlü risk kar#$s$nda a#$r$ bir muhtaçl$ a dü#meden ve özgürlü ünden fedakarl$k etmeden kamusal düzenleme ve önlemler bütünü olarak, insan onuruna yara#$r en alt ya#am düzeyini saptamaya ve sosyal risklerin gerçekle#mesi nedeniyle bireyler üzerinde olumsuzluklar$ gidermeye yönelik uygulamalard$r8. Bu nedenle sosyal güvenlik gereksinimini ortaya ç$karan en önemli etmen risklerdir. Bu risklerin zamanla farkl$ özellikler göstermesine kar#$l$k, her zaman varl$ $ bilinmektedir.
Sosyal güvenlik uygulamalar$n$n evrensel temellerinin, endüstrile#mi# ülke vatanda#lar$n$n da ötesine geçerek geni# bir yay$lma alan$ bulmas$ 19. yüzy$l$n sonlar$ndan itibaren gerçekle#mi#tir. Sosyal güvenli in bir insan ihtiyac$ oldu u, evrensel boyutta kabul edilmi#tir. Birle#mi# Milletler (BM) Genel Kurulunda kabul edilen 5nsan Haklar$ Evrensel Bildirgesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas$ Sözle#mesi ve pek çok ulusal yasada sosyal güvenlik, temel insan hakk$ olarak ilan edilmi#tir. Elbette ki bu sosyal güvenlik hakk$ndan kimlerin yararlanaca $ ile ilgili olarak ülkeden ülkeye de i#en gelenek, tarih, sosyo-ekonomik geli#me, siyasi ve sosyal felsefe gibi faktörler belirleyici rol oynamaktad$r.9
BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas$ Sözle#mesi’nin 9. maddesinde sosyal güvenlik; “ bireylere ve hanehalk$na asgari ya#am standartlar$n$ garanti eden, temel risk ve gereksinimler d$#$nda meydana gelen dü#ük ya#am standartlar$na kar#$ korunmalar$n$ sa layan yararlar” olarak tan$mlanm$#t$r. Bu tan$mlaman$n ilk unsuru, insanlara sosyal güvenlik bireysel haklar sa lamaktad$r. 5kinci unsur, sosyal güvenlikteki sosyal unsuru tan$mlamaktad$r; sosyal güvenli in amac$ gelir elde etmek de il, bireyin ya da toplumun sosyal unsurunu kamu müdahalesiyle sa lanmakt$r. Üçüncü unsur; sosyal güvenli in amac$n$n koruma
8 Ercan TURAN, “Sosyal Güvenlik Hakk$”, Yarg$ç Resul Aslanköylü’ye Arma an, 5# Hukuku ve 5ktisat Dergisi, Kamu-5# Yay$nlar$, Cilt: 7, Say$: 3, 2004, s. 320.
oldu udur. Son olarak, sosyal güvenli in sadece s$n$rl$ alanlarla ilgilenmedi ini ayr$ca sa l$k, e itim, yiyecek, ev harcamalar$ gibi temel gereksinim harcamalar$n$n
hanehalk$ bütçesi üzerindeki bask$s$n$n azalt$lmas$yla da ilgilendi ini
vurgulamaktad$r10. Bu, pek çok AB (Avrupa Birli i) belgesiyle desteklenmekte ve üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinde uygulanmaktad$r.
AB ülkeleri sosyal güvenlik alan$nda olu#turdu u modellerle ve bu modellerin geni# uygulama alan$na sahip olmas$yla di er ülkelere öncülük etmi#lerdir. An$lan ülkelerin sahip oldu u ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel yap$lar di er ülkeler için bir örnek te#kil etmektedir. Modern ulus-devlet olu#umu ba lam$nda de erlendirilen sosyal devlet veya refah devleti, bugün büyük bir bölümü AB üyesi olan Bat$ Avrupa ülkelerinde sosyal güvenlik kavram$yla e# anlamda kullan$l$r11.
Sosyal güvenli in pek çok stratejisi olmas$na kar#$n, sosyal sigorta, sosyal yard$m, zorunlu kamu tasarruflar$, i#veren sorumlulu u, kamusal mesleki ya da bireysel emeklilik gibi konular temel stratejilerdir. Bütün ülkeler, bu stratejilerin biri ya da daha ço unu kendi sosyal güvenlik sistemlerine adapte etmektedirler. Ülkelerin mevcut durumlar$ndaki farkl$ özellikleri nedeniyle her bir stratejiyi ayr$ ayr$ tan$mlamak imkans$zd$r12.
Günümüzde dünya nüfusunun yar$dan fazlas$ herhangi bir sosyal güvenlik korumas$n$n d$#$nda kalmaktad$r. Enformel ekonomide çal$#an bu insanlar sosyal sigortan$n kapsam$ d$#$nda yer almaktad$r. Dü#ük gelirli ülkelerde örne in Güney Asya’da nüfusun %90’dan fazlas$ sosyal güvenlikten mahrum iken bu oran orta gelirli ülkelerde %20-60 aras$nda de i#mektedir. Dünya genelinde nüfusun sadece
%20sinin yeterli düzeyde sosyal güvenli e sahip oldu u tahmin edilmektedir13.
Sosyal güvenlik evrensel bir gereksinim ve temel insan hakk$ olmas$na ra men,
10 Wouter van GINNEKEN, “Extending Social Security: Policies for Developing Countries”, International Labour Review. Vol.142, No. 3, 2003, s. 277.
11 Ali GÜZEL, “Avrupa Birli i’ne Tam Üyelik Sürecinde Türk Sosyal Güvenlik Sistemi”, 5ktisat Dergisi. 5stanbul Üniversitesi 5ktisat Fakültesi Mezunlar$ Cemiyeti Yay$nlar$, Sa: 409, Ocak-2001, s. 36.
12 DIXON, s.1.
dünyada be# ki#iden sadece birinin yeterli sosyal güvenceye sahip olup; dünya nüfusunun yar$s$ herhangi bir sosyal korumadan yoksundur. Geri kalan k$s$m ise, yetersiz sosyal güvenli e sahiptir14. Sosyal güvenlik hakk$ pek çok uluslararas$ belgede yer almas$na ra men, dünyada bu hakka yeterli düzeyde eri#ebilen insanlar$n say$s$ s$n$rl$ kalmaktad$r. AB ülkeleri temel sosyal gereksinimlerin kar#$lanmas$nda di er ülkelere öncülük etmi# ve ortaya ç$kan gereksinimlere göre de yeni birtak$m uygulamalar getirmi#tir. Bu ba lamda, AB dünyan$n geri kalan$na göre, hem ayr$cal$kl$, hem de üstünlük ta#$yan özelliklere sahiptir. Gerçekten AB gerek sosyal güvenlik kapsam$ndakiler, gerekse sa lanan güvenceler bak$m$ndan en ileri sistemlere sahip ülkeleri biraraya toplam$#t$r.
Sosyal güvenlik ve sosyal koruma kavramlar$ içerik ve kapsam bak$m$ndan birbirlerinin yerine geçebilecek biçimde kullan$lmaktad$r. Bu nedenle, sosyal güvenlik ve sosyal koruma kavramlar$ aras$ndaki ayr$m$ belirtmek oldukça güçtür. Ö retide sosyal koruma, sosyal güvenli in bir amac$ olarak ifade edilmektedir. Öte yandan, sosyal koruma genel bir sistemi nitelerken, sosyal güvenlik bu genel
sistemin bir alt unsuru olarak görülmektedir.15 Gerçekten sosyal koruma, AB
ö retisinde de sosyal güvenli i kapsayan bir kavram olarak de erlendirilmektedir. Ancak, AB’nde resmi kurumlar$n haz$rlad$ $ belgelerde sosyal güvenlik kavram$ geçmekte ve insanlar$n sosyal gereksinimlerini kar#$lamak amac$yla kamu müdahalesini gerektiren sistem olarak de erlendirilmektedir.
Avrupa Topluluklar$ 5statistik Bürosu (Eurostat)’nun kabul etti i tan$mlamaya göre; sosyal güvenlik, bir tak$m riskler ya da gereksinimlerin yükünün hanehalklar$ ve bireylerin üzerinden al$narak kamu ya da özel yap$larca yap$lan bütün müdahalelerdir16.
14 KP KANAN, Social Security, Poverty Reduction and Development: Arguments for Enlarging the Concept of Social Security in a Globalizing World. Extension of Social Security Papers: 21, Social Security Policy and Development Branch, International Labour Organisation (ILO), 2004, s. 2.
15 Recep KAPAR, Sosyal Koruman$n 5#gücü Piyasas$na Etkisi. Birle#ik Metal-5# Yay$nlar$, Yay$n No: 17, 5stanbul, 2005, s. 3.
16 Franco PERACCHI, Patterns of Social Protection Expenditure in the European Union. Tor Vergata University Press (The paper was presented to the TMR-SFB504 Conference on “Saving, Pensions and Portfolio Choice", Deidesheim, March 5–7 1998), Italy, April 1998, s.1.
AB’nde sosyal güvenli e ili#kin yakla#$mlar ve kurumlar ülkeden ülkeye farkl$l$klar göstermektedir. Farkl$ sistemler, farkl$ kavramlar$n kullan$lmas$n$ do urmu#tur. Benzer kavram sorununun AB ülkeleri aras$nda da varoldu u söylenebilir. Örne in, üye ülkelerin ço unda sosyal güvenlik kavram$, sosyal sigorta, sosyal yard$m ve sosyal hizmetleri kapsamaktad$r. Üye ülkeler aras$nda sosyal güvenlik kavram$n$n kullan$m$ ve içeri i bak$m$ndan önemli farkl$l$klar bulunmakla birlikte17, sosyal risklere kar#$ bireysel güvence sa lamak için kamu sorumlulu u
alt$nda ekonomik ve sosyal dayan$#maya dayanan18 da $t$m yöntemi olma
konusunda ortak anlay$# sa lanm$#t$r.
B. Unsurlar 1. Sosyal Riskler
5nsan$n istek ve istemi d$#$nda can ve mal güvenli i ile i# ve gelir
güvencesine zarar verebilen risklerle kar#$la#t$ $ bilinmektedir. Belirli olaylar, bireyin çal$#ma hayat$ndan uzakla#mas$na ve çal$#ma gücünde kayba sebep olmaktad$r. Bireyin ya#amas$ ve gereksinimleri için gerekli geliri azaltan ya da yoksun kalmas$na yol açan ve çe#itli gereksinimlerinin kar#$lanmas$na engel olan etmenlere risk denilmektedir. Riskler; i# kazas$, ölüm ve yang$n gibi olumsuz olaylardan olabilece i gibi, do um ve evlenme gibi olumlu ve mutlu olaylardan da ileri gelmekte ve sosyal güvenlik kapsam$nda de erlendirilmektedir19. Risk kavram$, sosyal güvenlik ö retisinde temel riskler d$#$nda kesin çizgilerle belirlenmemi#, her mekan ve zamana göre de i#ebilen olaylar olarak de erlendirilmi#tir. Her ekonomik dönü#ümde yeni riskler ortaya ç$kmakta, etkilerini gidermek amac$yla ya mevcut sistemde yenilenmeye gidilmekte ya da yeni yöntemler getirilmektedir20. Sosyal güvenlik sistemlerine göre çe#itlilik gösteren kurumsal yap$lanmalar, bireyin
17 KAPAR, s. 3-4. 18 RICHARDSON, s. 17. 19 ÇUBUK, s. 4-5.
20 Peter TAYLOR-GOOBY, “New Social Risks in Postindustrial Society: Some Evidence on Responses to Active Labour Market Policies from Eurobarameter”, International Social Security Review, Vol. 57, No: 3, 2004, s. 48.
kar#$la#t$ $ olumlu ya da olumsuz durumlar$n ortaya ç$kard$ $ gereksinimleri kar#$lamaktad$r.
Sosyal güvenlik kurumlar$n$n birincil görevi, ya#am$n risklerine kar#$ güvence sa lamakt$r. Bu kurumlar hastal$k, ya#l$l$k, sakatl$k, i#sizlik ve gelir dü#üklü ü risklerini tan$mlayarak gerekli yard$mlar$ yerine getirmektedir21. Sosyal güvenlik, temel gereksinimlerin kar#$lanmas$n$n yan$nda bireyin zihinsel, fiziksel, sosyal ve ekonomik iyi olma halini sa lamal$ ve sürdürmelidir. Ayr$ca sosyal güvenlik, istihdam edildikleri halde kendilerini geçindiremeyen (çal$#an fakirler) veya istihdama dahil olamayan bireylere uygun ya#am standard$ sa lamak için gerekli geliri sa lamal$d$r.
Temel riskleri kar#$layan sosyal güvenlik, toplumda onurlu bir ya#am22 için ekonomik ve sosyal gereksinimlerini asgari düzeyde kar#$layamayan bireyler ile do rudan ilgilidir. Böylece, yoksunlu un ve korunmas$zl$ $n kar#$lanmas$n$ sa lamaktad$r. Sosyal güvenli in üstlendi i i#levin hedefe dönük i#levinin olmamas$ ve genel kabul görmemesi durumunda, bu sistemin kurumlar$na da gereksinim yoktur23.
Ça da# sosyal güvenlik sistemleri olarak genel kabul gören AB sosyal güvenlik sistemlerinin sosyal riskleri kar#$layan geli#mi# kurumsal yap$s$yla dünyada
21 EC, Communication from The Commission to The Council, The European Parliament, The European Economic and Social Committee and The Committee of The Regions: Modernising Social Protection for More and Better Jobs a Comprehensive Approach Contributing to Making Work Pay Commission of The European Communities, Com (2003) 842 Final, Brussels, 30.12.2003, s. 6.
22 5nsan onuru kavram$ pek çok ulusal ve uluslararas$ bildirgede yer almas$na ra men kesin olarak tan$mlanmam$#, kapal$ kalm$#t$r. 5nsan onuru, bireyde var olan salt insan olmaya ba l$ (vicdan, ruh ve can) sayg$y$ içermektedir. 5nsan onuru insan haklar$n$n temelini olu#turur. Gerçekten insan haklar$n$n rolü, insan onuruna gereken sayg$y$ garanti etmekte ve bu sebeple evrenseldir. Bu görü# aç$s$yla bir insan hakk$ olarak sosyal koruma, sistemin özüne zarar vermeden insan olman$n onurunun tan$mlanmas$na dayan$r. Sosyal e#itsizlikleri azaltmaya çabalama, bütün insanlar$ mutlak e#it duruma getirme anlam$na gelmemekte, ama her birey için uygun ya#am ko#ullar$na ula#mak için gerekli araçlar$ sa lama görü#üdür. Böylece insan onuruna sayg$ için katk$da bulunulabilecektir. Bu anlamda, sosyal koruma insan onurunun sa lanmas$nda sosyal adaletin temeli olacakt$r. Alain EUZÉBY, “Social Protection: Values to Be Defended!”, International Social Security Review. Vol. 57, No: 2, 2004, s. 110.
bir adac$k olarak kalmakta ve bu adac$ $n geni#leyece i mi yoksa daralaca $ m$24 büyük bir tart$#maya konu olmaktad$r.
5nsanlar hayatlar$ boyunca hastal$k, kaza, sakatl$k, ya#l$l$k, ölüm gibi fiziki veya mesleki risklere ve i#sizlik, evlenme, çocuk sahibi olma, konut ihtiyac$ gibi sosyo-ekonomik risklere maruz kal$rlar. Bu riskler, bireyin gelirlerinin azalmas$na veya gelirlerinin tamamen kesilmesine sebep olur. Sosyal güvenlik, bu risklere maruz kalmas$ nedeniyle gelir kayb$na u rayan bireylerin asgari ya#amlar$n$ sürdürmelerini sa layarak günü ve gelece i güvence alt$na almaktad$r25.
Sosyal güvenli in s$n$rlar$ içerisinde önceden belirlenen prosedüre göre risklerin kar#$lanmas$ için ayni ve nakdi yard$mlar$ sa lama, kay$p ya da yetersiz kazançlara sahip bireylerin (bak$m$ ya da gelir sa lama) ve desteklenen ba $ml$ bireylerin maliyetlerini kar#$lama (gelir deste i) kamu görevleri olarak görülmektedir. 5lk olarak, kay$p ya da yetersiz kazançlar #u durumlar$ kapsamaktad$r: Bireyin kazanma gücünün sürekli olarak sona ermesi (ya#l$l$k, sürekli sakatl$k ya da ölüm); i# kesintisi (k$sa dönem zarar ya da hastal$k, anal$k, i#sizlik); ki#isel yetersizlik (zihinsel ya da fiziksel engeller, duygusal bozukluk, bir i#e sahip olma yetersizli i); yoksulluktan kurtulmak için yetersiz olma (yetersiz ücret, yetersiz nitelikteki birey ya da yetersiz mesleki e itim) durumlar$. 5kincisi, ba $ml$ olan bireylerin bak$m$n$ sa lamak için gerekli maliyetlerin kar#$lanmas$ durumlar$d$r. Bunlar; tek ebeveynli çocuklar, ya#l$ ebeveyn, özürlü çocuklar v.b.26.
2. Zorunlu Sigorta
Dünyada sosyal güvenlik sistemlerine öncülük eden ve bu sistemlerin temelini olu#turan Bismark ve Beveridge modelleridir. Bu modellerin kökeni ve uygulama alan$ esasen AB üyesi ülkelerdir. Bu iki model temel olarak zorunlu sigorta sistemine dayanmaktad$r.
24 Hans F. ZACHER, “Avrupa Sosyal Güvenlik Enstitüsü 25 Ya#$nda”, (Çev: Tankut Centel), Çimento 5#veren Dergisi, C. 10, Sa: 5, Eylül 1996, s. 12.
25 Gürbüz ERSAN, 150 Soruda Sosyal Güvenlik Haklar$m$z. Öz 5plik-5# Sendikas$ E itim Yay$nlar$, Ankara, 1993, s. 3.
20. yüzy$lda sosyal güvenlikte çarp$c$ bir küresel yay$lma olmu#tur. Sosyal güvenlik sistemleri, ilk olarak Birinci Dünya Sava#$’ndan 30 y$l önce özellikle Avrupa’daki birkaç geli#mi# ülkede kurulmu#tur. 1990’lar$n ortalar$yla birlikte sosyal güvenlik programlar$ 172 ülke ve bölgenin %78’lik k$sm$nda27 uygulanmas$na ra men, bu programlar tam olarak uygulanmam$# ve kapsama al$nan riskler çok dar çerçevede sa lanm$#t$r. Bu nedenle dünyan$n %80’i sosyal güvenlikten yeterince yararlanamamaktad$r.
Dünyada sosyal sigortalar$ kuran ilk ülke Almanyad$r. Ba#bakan Bismark’$n haz$rlay$p 5mparator I. Wilhelm’in 17.11.1881 tarihinde ilan etti i imparatorluk ferman$ (Kaizerliche Botschaft) sosyal sigortalar$n ba#lang$c$ olarak kabul edilir. Bu fermanda, ülkede iç bar$#$ sa lamak ve yard$ma muhtaç bireyleri daha fazla sosyal
güvenli e kavu#turmak amac$yla sosyal güvenlik kanunlar$ ç$kar$laca $
öngörülüyordu. Ülke, siyasi birli e kavu#mu# olmakla birlikte o tarihlerde i#sizlik, sosyalist hareketler ve ekonomik çalkant$lar da mevcuttu. Bismark bu sorunlar$n kapsaml$ bir sosyal güvenlik program$yla çözülebilece ini dü#ündü. Bu yüzden Bismark, sosyal sigortalar$n da öncüsü say$l$r. Sosyal sigortan$n bu ülkede di er ülkelerden önce kurulmas$n$n nedeni; Prusya’n$n geleneksel ataerkil ve otoriter devlet anlay$#$ ile Almanya’n$n Avrupa’daki ekonomik liberalizmin ve bireyci görü#lerin etkisi alt$nda çok fazla kalmamas$ olarak söylenebilir. Sistem, farkl$ tarihlerde ç$kar$lan üç kanunla olu#mu#tur: 1883’de hastal$k sigortas$, 1884’de i# kazas$ sigortas$ ve 1889’da ise ya#l$l$k ve sakatl$k sigortas$na yönelik kanunlar kabul edilmi#tir. Meslek hastal$klar$na yönelik ilk yasa ise 12 May$s 1925 tarihinde ç$kar$lm$#t$r. Sosyal Sigorta Ceza Yasas$ da 19 Temmuz 1911 tarihini ta#$maktad$r. 30 Nisan 1963 tarihinde ise bu yasaya çe#itli de i#iklikler getirilmi#tir. 1 Aral$k 1975 tarihinde Sosyal Ceza Yasas$, 23 Aral$k 1976 tarihinde ise kay$t zorunluluklar$ yürürlü e girmi#tir28.
27 A.k., s.1-2.
28 Charles LEVINSON, Avrupa Toplulu unda Sosyal Güvenlik Sistemi. (Çev: Yaver Zeytino lu), Güneri Ofset, 5zmir, 1981, s. 27.
Almanya'daki bu geli#meler, di er Avrupa ülkeleri taraf$ndan yad$rgansa da uygulaman$n sonuçlar$, k$sa zamanda onlar$ da ayn$ yola sürüklemi#tir. Ayn$ kapsam ve modelde olmasa da Almanya'y$ 1887 y$l$nda Avusturya, 1891’de Macaristan, 1894'te Norveç ve Fransa, 1895'te Finlandiya, 1898'de 5talya, 1900'de 5spanya, 1901'de Hollanda, Lüksemburg, 5sveç ve 1903 y$l$nda Belçika izlemi#tir, 5ngiltere ise 1908 ve 1911 y$l$ndaki düzenlemeleri ile bu sürece kat$lm$#t$r29.
Bismark sistemi, i#çi sorunlar$ nedeniyle kuruldu u için çal$#ma esas$na göre olu#turulmu#tur. Sosyal sigortalar, en önemli sosyal güvence arac$d$r. Bismark sisteminde birincil finansman kayna $ i#çi ve i#veren primleri olmas$na ra men devletin de katk$lar$ bulunmaktad$r. Hizmet edimlerinde bir de i#iklik olmamakta, ancak bireylere sa lanan maddi edimler de i#ebilmektedir. Çünkü farkl$ seviyedeki gelirlerden farkl$ düzeyde prim al$narak edim - kar#$ edim ili#kisi gözetilmektedir. Böylece sosyal sigortalarda özel hukuktaki sigorta ilkesi yan$nda, toplulu u olu#turan i#çilerin dayan$#mas$ sonucu ortaya ç$kan sosyal telafi ilkesi de
uygulanmaktad$r30. Bugün Almanya’da bu sistem yayg$n olarak uygulanmakla
birlikte mevcut sosyal güvenlik sistemi üç kola ayr$labilir: Sosyal Sigorta, Sosyal Tazmin ve Sosyal Yard$m31.
Sosyal sigorta, i#verenlerin kat$l$m$n$ sa layarak ba $ml$lara ya da hayatta kalanlara gelir yoklu u ya da eksikli i riskine kar#$l$k ayni yard$m sa layan ve çal$#maya ba l$ olarak kat$l$m yakla#$m$yla sosyal güvenli i uygulayan bir yap$d$r. Sosyal sigortada ki kat$l$m yakla#$m$, genellikle formel istihdamda, sadece belirtilmi# sanayi, meslek ya da bölgelerde ve asgari kazanç taban$ üstü ya da azami kazanç tavan$ alt$ndaki kazançlara konu olmaktad$r32.
Öte yandan, Sir William Beveridge, dönemin Birle#ik Krall$k devlet bakan$ Arthur Greenwood taraf$ndan ülkede o güne kadar da $n$k bir geli#me gösteren
29 Yüksel AKKAYA, “Sosyal Güvenlik Tarihi Üzerine Notlar”, Toplum ve Hekim. C. 15, Sa: 2, Mart-Nisan 2000, s. 85. CI
30 Ali Naz$m SÖZER, Sosyal Devlet Uygulamalar$. Türkiye 5#çi Emeklileri Cemiyeti Yay$nlar$ No: 8, 5zmir, 1997, s. 7.
31 Danny PIETERS, Introduction into the Social Security Law of the Member States of the European Community. Maklu Uitgevers Press, Brussels, 1993, s. 57.
sosyal güvenlik çal$#malar$n$ birle#tirmek ve sistemi yeniden kurmak için kapsaml$ bir rapor haz$rlamakla görevlendirilmi#tir. Sir William Beveridge ba#kanl$ $nda Haziran 1941’de çal$#malara ba#layan bir uzmanlar komisyonu, çal$#malar$n$n sonuçlar$n$ 20.11.1942’de 172 sayfal$k bir raporla aç$klam$#t$r33.
Raporda yoksulluktan (muhtaçl$ktan) kurtulma temel ilke olarak kabul edilmi# ve buna çareler aranm$#t$r. Rapora göre sosyal güvenli in temel amac$, gereksinimlerin kar#$lanmas$ ve ülkede muhtaçl$ $n yok edilmesidir. Bir ülkede muhtaçl$ $ ortadan kald$rman$n yolu öncelikle muhtaçl$ $n boyutlar$n$ iyice kavramak, ve sonra da gerekli önlemleri bir sistem dahilinde almakt$r. Mevcut sistemin kapsam aç$s$ndan eksik olmas$n$n nedeni sadece ücretlilere ili#kin olmas$yd$. Ayr$ca sistem, örgüt yönetimi ve finansman aç$s$ndan çok da $n$k ve
kar$#$kt$. Muhtaçl$ $n ortadan kald$r$lmas$; çal$#anlar$n gereksinimlerinin
giderilmesine ve yeterli düzeyde gelir elde etmelerine ba l$d$r. Bu da, milli gelirin sosyal sigorta yolu ile toplum içinde yeniden da $t$m$n$ ve ailenin zorunlu gereksinimlerinin iyi bir #ekilde tespitini gerektirir. Raporda muhtaçl$kla sava#$l$rken gelir kayb$na ya da eksilmesine u rayan ailenin temel gereksinimlerini belirleyerek aileye asgari bir gelir garantisi sa lamak gerekli görülmekteydi. Beveridge’e göre, bir ülkede sosyal güvenli e üç #ekilde sa lan$r: Zorunlu sosyal sigorta örgütü, sigorta kapsam$na girmeyen kesimler için ulusal yard$m örgütü ve iste e ba l$ özel sigorta34.
Beveridge, sosyal güvenlik sistemini, sa l$k hizmeti ve tipik sosyal risklere kar#$ gelir güvencesi kurumlar$ olarak klasik bir ay$r$ma tabi tutmaktad$r. Bir di er klasik ayr$m, primli ve primsiz rejim #eklindedir. Sistem teklik esas$na dayal$ olup, tüm nüfusu kapsamaktad$r. Bu bütüncül yakla#$m, hem kapsama al$nan risklerde, hem de onlar$n primleri ve edimlerinde söz konusudur. 5#göremezli e neden olan hastal$k, i# kazas$, sakatl$k, anal$k durumlar$n$n yan$ s$ra ya#l$l$k, dul kalma ve i#sizlik halleri de koruma nedenleri olarak say$lmaktad$r. Sigorta primleri i#çilerde gelirlerinin yüzdesi üzerinden, ba $ms$z çal$#anlarda ve çal$#mayanlarda ise maktu bir tarifeye göre al$nmaktad$r. Primler her risk için ayr$ ayr$ al$nmay$p tüm riskler
33 TUNCAY, Sosyal Güvenlik, s. 24. 34 A.k., s. 24.
için tek bir ödeme yap$lmaktad$r. Edimler de i#çilerde ve di er sigortal$larda maktu olarak belirlenmektedir35.
“Primli sistem, halk sigortas$ niteli ini ta#$maktad$r ve çal$#mayanlar ile ba $ms$z çal$#anlar$n yan$ s$ra i#çileride de kapsamaktad$r. 5#çilerin ayr$ bir asli zorunlu sigorta kurumlar$ yoktur. Sadece iste e ba l$ sigortal$ olabilirler. Ek sigorta hakk$, ba $ms$z çal$#anlar ve çal$#mayanlara tan$nm$#t$r. Primsiz sistem, vergilerle finanse edilmektedir ve fertlere sa lad$ $ olanaklar kendi içinde tasnif edilip de erlendirilecek olursa sosyal tazmin, sosyal yard$m ve sosyal te#vik karakteri ta#$d$ $ görülmektedir36”.
Karma sistemler, hem Bismark, hem de Beveridge sistemlerinden esinlenerek37 kendi ülkelerinin yap$lar$ içinde bu sistemleri içselle#tirmi# ve kendi mevzuat ve uygulamalar$na yans$tm$#lard$r. Birli e üye ülkelerden 5talya, Lüksemburg ve Hollanda gibi ülkeler her iki sistemden de kendi toplumsal yap$lar$na ba l$ çe#itli de i#iklikler yaparak kendi ulusal sosyal güvenlik modellerini belirlemi#lerdir. 5#gücü piyasas$ndaki bireylerin bütünle#mesi ve ekonomik kaynaklar$n sürdürülebilmesi Bismark yakla#$m$n$n temelini olu#turmaktad$r. Bu noktada Beveridge refah devleti uygulamalar$ ile Bismark sosyal devlet uygulamalar$ temel olarak ayr$lmaktad$r. Beveridge modeli nüfusun tamam$n$n kat$l$m$na dayan$rken, Bismark modeli sadece i#gücü piyasas$ndaki kat$l$ma dayanmaktad$r. Do al olarak, herbir ülkenin kendi tarihsel ve sosyal yolunu takip ederek tipoloji olu#turmas$n$n gerçekten olanaks$z olmas$ ö reti taraf$ndan ileri sürülen görü# olarak ele al$nabilir38.
Bu anlamda, AB’ne üye ülkelerde Bismark ve Beveridge sistemleri saf olarak uygulanmamaktad$r. Her ülke, kendi ko#ullar$na göre an$lan sistemlerin birini
35 SÖZER, Sosyal Devlet, s. 54-55. 36 A.k., s. 55.
37 Selami SEVEN, Avrupa Birli i Sosyal Güvenlik Normlar$ ile Türk Sosyal Güvenlik Normlar$n$n Kar#$la#t$rmal$ Analizi ve Uyum Sorunu (Yay$nlanmam$# Doktora Tezi), D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 5zmir, 1997, s. 52.
38 Bent GREVE ,“Social Security Reforms in Europe”,Labour Market and Social Security.(Second Edition). Edit by John T. ADDISON, Paul J.J. WELFENS, Springer-Verlag , Germany, 2003, s. 367-368.
di erine göre a $rl$kl$ olarak tercih etmekte ya da her ikisini de denk (Karma sistem) olacak biçimde kullanmaktad$rlar. Bu ülkeler zorunlu sigorta sistemlerini olu#tururken her iki sistemden de yararlanmaktad$rlar.
AB’ne üye ülkeler, zorunlu sigorta sistemini olu#tururken Bismark ve Beveridge sistemlerinden a $rl$kl$ olarak hangisini tercih etti ine göre üç farkl$ #ekilde yap$land$ $ görülmektedir39.
Beveridge sistemini a $rl$kl$ olarak uygulayan ülkeler; 5skandinav Ülkeleri, 5ngiltere ve 5rlandad$r. Danimarka, Finlandiya ve 5sveç’te sosyal güvenlik, herkes için bir hak biçiminde alg$lan$r ve ulusal düzeyde herkesi kapsam$na al$r. Finansman$, esas olarak vergi gelirleriyle kar#$lan$r. 5dari yönetimde kurumsal teklik söz konusudur. 5ngiltere ve 5rlanda da ayn$ #ekilde sosyal güvenlik herkesi kapsam$na al$r ve finansman$ vergi kaynaklar$d$r. 5dari yönetimi ise kamu makamlar$na aittir40.
Bismark modelini temel alan ülkeler; Almanya, Fransa, Benelüks (Belçika, Lüksemburg ve Hollanda) ülkeleri ve Avusturyad$r. Finansman$, esas olarak primlerle sa lan$r. Sistemin yetersizli i, sosyal yard$m ve hizmetler arac$l$ $ ile giderilir. Özerklik ilkesi temelinde, i#çi ve i#veren temsilcilerinden olu#an sand$klarca yönetilirler41.
Karma sistem; 5talya, 5spanya, Portekiz ve Yunanistan taraf$ndan uygulanmaktad$rlar. Emeklilik ayl$klar$n$n oldukça cömert olmas$na kar#$n, asgari gelir güvence program$n$n olmamas$ nedeniyle, di er Avrupa ülkelerine nazaran sistem içinde önemli yetersizlikler dikkati çekmektedir. Bu ülkeler, hastal$k riski aç$s$ndan ulusal sa l$k sistemleri geli#tirmi#lerdir. Finansman$ a $rl$kl$ olarak vergilerle sa lanmakta ve yönetimi kamu organizasyonuna dayanmaktad$r42.
39 GÜZEL, Avrupa Birli i, s. 37. 40 A.k., s. 37.
41 A.k., s. 37. 42 A.k., s. 37.
3. Dayan (maya Dayal Olmas
Avrupa tarihinde siyasi çeki#meler nedeniyle toplumsal bar$#$n sa lanamad$ $ bir gerçektir43. Toplumsal bar$# ve dayan$#man$n sa lanmas$ için 1950’li y$llarda alt$ Avrupa ülkesince (Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Almanya, Fransa ve 5talya) güçlü bir ortak pazar dü#üncesi yo unla#m$#t$r. Bu dönemde, ulusal refah devleti uygulamalar$ yayg$nla#maya ba#lamas$na kar#$n, Avrupa’n$n bütünle#me süreci, özünde sosyal de il, ekonomik bir temele dayal$ olarak ba#lam$# ve sürecin ilk 30 y$l$na ekonomik bütünle#me yakla#$m$ egemen olmu#tur44.
AB üyesi ülkelerde sosyal güvenlik sisteminin temel özelli i toplumla birey aras$nda dayan$#may$ sa lam$# olmas$d$r. Sorumlulu u bireye yüklenemeyen risklerden dolay$ geliri kesintiye u rayanlara ya#am ve geçim için toplum taraf$ndan yard$m sa lanmaktad$r45. Bu anlamda, AB üyesi ülkelerde sosyal güvenlik toplumca bak$lma anlam$na gelmektedir.
Bireyin yetersiz gelire sahip olmas$ ve yoksullu a dü#mesi neticesinde asgari gereksinimlerini kar#$layamad$ $nda, sosyal güvenlik sistemince bu durumdan kurtar$l$r46. Sosyal güvenlik sisteminde dayan$#ma unsurunun olmad$ $ bir durumda sosyal d$#lanma ortaya ç$kmaktad$r. Sosyal d$#lanma, ya#am$n$ devam ettirmek için hiçbir ekonomik ve sosyal güvenceye sahip olmayan insanlar$n durumu için söylenmektedir. AB’nde özellikle son 30 y$l içinde ekonomik krizlerin ve teknolojik geli#melerin beraberinde getirdi i en önemli sorunlardan birisi de sosyal d$#lanmad$r. Herhangi bir nedenle sosyal güvenli in d$#$nda kalan i#sizler, ya#l$lar, çocuk ve gençler bu kapsamda yer al$r. AB ülkeleri sosyal güvenlik ba lam$nda, dayan$#may$ artt$rarak sosyal d$#lanma sorununu çözmek için çe#itli düzenekler geli#tirme yoluna gitmi#lerdir. Toplumla Yeniden Bütünle#tirme Ücreti gibi düzeneklerle AB üyesi
43 Johan GALTUNG, “After The Cold War What? a Pan-European Confederation!”, http//:www.globalsolidarity. org/pdf/files/coldwar.pdf (10.02.2005), Unpublished Appendix to Johan GALTUNG and Carl G. JACOBSEN, Searching for Peace: the Road to TRANSCEND: Pluto Press, London, 2000.
44 Aziz ÇEL5K, “Avrupa Birli i Sosyal Politikas$: Geli#imi, Kapsam$ ve Türkiye’nin Uyum Süreci”, Sendikal Notlar: 24. Türkiye Petrol Kimya Lastik 5#çileri Sendikas$ Yay$n$ (Petrol-5# Dergisi Eki), Kas$m 2004, s. 32.
45 Faruk SAPANCALI, Sosyal D$#lanma. D.E.Ü. 5.5.B.F. Yay$n$, 5zmir, 2003, s. 189. 46 A.k., s. 189-190.
ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemlerinde toplum taraf$ndan bak$lmay$ sa layarak dayan$#may$ artt$rm$#lard$r. Bu düzenekler, do rudan devlet bütçesiyle finanse edilen fonlardan asgari gelir düzeyi korunmaya al$nm$#t$r47.
Dayan$#ma sosyal koruman$n merkezini olu#turur ve sosyal korumay$ yönetmekte olan üç temel ilkeyi ve düzene i olu#turmaktad$r. Bunlar; risklerin payla#$m$, risklerin derecesi ve bireysel katk$ aras$nda ayr$#ma ve zorunlu üyeliktir. Risklerin toplu payla#$m$ daha çok korunmas$z olanlar için hem sosyal kayna#ma (kohezyon) ve hem de sosyal koruman$n sa lanmas$ anlam$na gelmektedir48.
Sosyal güvenlik sisteminin devam$n$ sa layan dayan$#ma özelli i, esas$nda toplumsal bar$#$n hem gerekçesi, hem de sonucudur. Ortaya ç$kan ya da ç$kacak olan riskleri payla#acak olan üç temel grup vard$r: Riskler di er ülkelerdeki insanlarla, ayn$ ülkedeki di er ya#l$ insanlarla ve ayn$ ülkedeki genç insanlarla payla#$lacakt$r. Bu üç grubun varl$ $ ya#l$l$ $n risklerini payla#ma, ku#aklar aras$, ku#ak içi ve uluslararas$ payla#$m ve dayan$#maya dayanmaktad$r. Herhangi bir sistemi seçmek ya da oransal olarak sistemlerin özellik ve yöntemlerinden yararlan$rken birini di erine göre az ya da fazla tercih etmek bu kural$ de i#tirmeyecektir49.
AB sosyal güvenlik sistemleri ile dünyadaki di er sistemler aras$nda dayan$#ma ilkeleri ortakt$r ve uygulamaya dönük farkl$l$klar olmas$na ra men, dayan$#man$n ku#aklara dayand$ $ muhakkakt$r. Sosyal güvenlikteki teorik ö reti, ku#aklar aras$ risk payla#$m$na oldukça fazla vurgu yapmaktad$r. Ya#l$lar dü#ük gelire sahip oldu unda, gençler onlara yard$m için bir ad$m öne ç$kmal$d$rlar. Risk payla#man$n bu biçimi, eski aile gelenekleri ve sorumluluklar$n$n ulusal varl$ $ oldu u dü#ünüldü ünde oldukça do ald$r. Güçlü ve öngörülü aile ba lar$n$n yoklu unda, serbest piyasada ya#l$lar için risk payla#$m$ gibi konulardan bahsetmek
47 Ali GÜZEL, “Roma ve Maastricht Antla#malar$ Sürecinde Avrupa Sosyal Modeli ve Türkiye”, Prof. Dr. Metin KUTAL’a Arma an, TÜH5S Yay$n$, Ankara,1998, s. 122.; Sosyal d$#lanma kavram$ için bkz. SAPANCALI, s. 13 v.d.
48 Anne-Marie BUYSSE, Coface Sylvie GIRARD (Rapporteurs), Social Protection: Adapting to Changing Needs. Platform of European Social NGOs, Bruxelles, June 1998, s. 5.
49 Robert J. SHILLER, Social Security and Institutions for Intergenerational, Intragenerational and International Risk Sharing. Cowles Foundation Discussion Paper No: 1185, Yale University, (This paper was prepared for the Carnegie–Rochester Public Policy Conference, April 24–25, 1998.), U.S.A., 2000, s. 2-3.
olanaks$zd$r. Bu riskin payla#$lmas$nda hükümetin temel rolü; gelecekte i#gücüne dahil olacak olan gençler ile mevcut i#gücünde bulunanlar aras$nda da $t$m$ sa lamakt$r50.
Aktif nüfusun çoklu u ve çal$#ma hayat$n$n uzunlu u gibi nedenlerle AB’nde ku#ak içi risk payla#$m$ ve dayan$#ma oldukça önemlidir. Bu payla#$m sosyal güvenlik için oldukça önemli güdülenme olarak görülmektedir. Baz$ bireyler di erlerine göre tesadüfî olarak çok daha yüksek gelire sahip olacaklar ve kendileri gibi gelire sahip bireylerler bir araya gelerek risk yönetimi olu#turacaklard$r. Çal$#ma hayat$ndaki bireyler meydana gelebilecek ya da gelen riskleri kendi ku#aklar$ aras$nda da payla#maktad$rlar. Bireylerin risk payla#$m$, kendileri için esas olarak güvenlik sa lad$ $ndan ku#ak içi risk payla#$m$nda kamu müdahalesinin temel rolü, daha az güvenceli olan kesimlere gelir aktarmakt$r. Asl$nda gelir aktarma ile birlikte, yarat$lan ku#ak içi risk payla#ma ve dayan$#mada devletin yasal rolüne ili#kin de i#ik aç$klamalar vard$r. Devlet, kendi i#lerini yönetmeye tamamen yetenekli olmayan (zihinsel veya bedensel yetersizli i bulunan) bireyler için de risklerin payla#$m$n$ üstlenmektedir51.
Uluslararas$ dayan$#ma, sosyal güvenlik tart$#malar$nda gözden kaç$r$lan bir konu olmaktad$r. Esas$nda AB ülkelerindeki bireyler, kendi risk yönetimlerine karar verirken, kendi ülkelerinde ya#ayanlarla ve hatta ayn$ zamanda di er ülkelerde olanlarla riskleri tek pazar gibi piyasalarda ve global ekonomide payla#maktad$rlar.
Serbest piyasa ekonomisine sahip ülkelerdeki hükümetler, ku#aklar aras$ risk payla#$m$n$ sa layan sosyal güvenlik sistemlerini yaratm$#lard$r. Henüz do mam$# bireylerle ergin olmayan ve kendi i#lerini yönetme yetersizli i olan bireylerin kar#$la#t$ $ riskleri bir ba#ka ülkedeki bireylerle payla#ma konusunda çe#itli hükümet politikalar$ vard$r. Bu ba lamda hükümetler, kendi vatanda#lar$n$n kar#$la#t$ $ riskleri di er ülke vatanda#lar$n$n kat$l$m$yla gidermeye çal$#maktad$rlar. Serbest piyasa ekonomisine sahip ülkelerde bireyler sosyal güvenlik sistemlerince yarat$lan ku#aklar aras$ risk yönetim araçlar$ sayesinde riskleri payla#maktad$rlar. Böylece bir
50 A.k.., s. 3. 51 SHILLER, s. 3.
ülkedeki yeti#kin birey, di er ülkede do mam$# bireylerin risklerini payla#abilecektir52.
AB üyesi ülkeler uluslararas$ risk payla#$m$n$, öncelikle 3. ülke vatanda#lar$ndaki i#çilerin AB i#gücü piyasas$na kat$l$m$yla sa lamaktad$r. Herhangi bir AB ülkesindeki i#gücü piyasas$na kat$lan yabanc$ i#çi, o ülkedeki ya#l$l$k geliri alanlar$, i#gücü piyasas$na çe#itli nedenlerle giremeyen ve i#sizlik ödene i alanlar$, çal$#ma ça $na gelmeyenlerin e itim harcamalar$n$ v.b. durumlarda olanlar$ fonlamaktad$r.
Di er bir fonlama yöntemi ise uluslararas$ piyasalarda faaliyet gösteren çokuluslu i#letmelerin (ÇU:), a üretim sürecinde i#gücü piyasalar$ndan kazanç merkezine fonlad$ $ gelirdir. Bu anlamda, AB ülkeleri esasen kazanç merkezi olan ülkelerdir. Maliyet merkezindeki i#gücü piyasas$nda çal$#anlar, kazanç merkezindeki i#gücü piyasas$nda çal$#anlar$n sosyal güvenlik gereksinmeleri için gerekli geliri kar#$lamaktad$r.
Risk yönetimi, dayan$#ma yoluyla riskleri payla#ma anlam$na gelmektedir ve
sosyal sigortan$n dayan$#ma i#levi, toplumun riskleri payla#mas$ ve bireyin
kar#$la#abilece i risklerden kurtarmay$ sa lamaktad$r. Bu nedenle risk yönetiminde, riskleri göz ard$ etmeden, risklerin etkilerinin bireye en az zarar verecek biçimde toplumca payla#$lmas$d$r. Bu anlamda sosyal güvenlikte ya#l$l$k sigortas$, toplumsal dayan$#ma yoluyla risk payla#$m$n$n sa lanmas$na verilebilecek en iyi örnektir53.
Ülkenin geli#mi#lik düzeyinin bir göstergesi olan e itim düzeyi (okuma yazma oran$, yüksek ö retim görenlerin oran$, kad$nlar$n e itim durumu v.b.) AB ülkelerinde oldukça yüksektir. Nüfusun i#gücüne kat$l$m$ ve nitelikli bireylerin oran$n$n toplam nüfus içinde yüksek düzeyde olmas$, sosyal güvenlik sistemlerinin süreklili i için gerekli bir özelliktir. Dolay$s$yla ku#aklar aras$ dayan$#man$n sürdürülebilmesi için e itim teknolojik ve ekonomik nedenlerle sosyal güvenli in u rad$ $ bozulmalar$ giderecek ya#amsal öneme sahip konulardan biridir.
52 A.k., s. 3-4. 53 A.k.., s. 6.
Sosyal güvenlik ve e itim, ku#aklar aras$ transfer düzene i olarak görülebilmektedir. Her transfer büyüme sürecini etkin olarak harekete geçirmemesine ra men, sermaye birikiminde ve insana yat$r$mda (insan de eri) transferlerin etkisi önemlidir. Ba#ka bir deyi#le sosyal güvenlik, refah$ garanti alt$na almakta, fakat tasarrufu azalt$c$ etki yapt$ $ sürece ekonomik verimlili i de olumsuz biçimde etkileyebilmektedir54.
Ebeveynlerin çocuklar$ için tek tarafl$ bireysel tercihleri incelendi inde; çocuklar$n$n insan de erinden fayda sa layacaklar ve bu yüzden kendi üretim süreçleri boyunca çocuklar$n$n e itimine yat$r$m yapacaklard$r. Ebeveynler emekli oldu unda çocuklar$n$n i#gücü geliri, sosyal güvenlik yard$mlar$n$ finanse edecektir. Çocuklar$n e itimine yap$lan yat$r$m ve ebeveynlerin emeklilik yard$mlar$ (sosyal
güvenli in biçimleri) aras$ndaki bu ba lant$ her anne-baba karar$nda
önemsenmemektedir, ama bu, hükümetlerin sosyal optimizasyonlar$nca (en iyileme)
sa lanm$#t$r55. Mikro ölçekte dü#ünülen bu örneklemede ailelerin çocuklar$na
sa lad$ $ gelir transferi, kamu müdahalesi ile toplumun geneline yay$lacak ve vars$l aileler, yoksul ailelerin çocuklar$na dayan$#ma yoluyla gelir transferi yapacakt$r. Her iki gelir grubunda bulunan çocuklar, e itim yoluyla çal$#ma ya#am$ için gerekli donan$ma sahip olacaklard$r. Zorunlu sigorta sistemi ile kan ba $ olsun olmas$n toplumun tüm bireyleri aras$nda ku#aklar aras$ ve ku#ak içi dayan$#ma sa lanm$# olacakt$r.
4. Bireysel Güvence Sa lamas
5nsan, her zaman kendine daha iyi güvence sa layan ko#ullar$n aray$#$ içerinde olmu#tur. Açl$k, bula#$c$ veya ölümcül hastal$k ve di er riskler gibi beklenmeyen olaylara kar#$ kendisini ve ailesini her zaman korumaya ve bar$nma, beslenme ve giyecek gereksinimlerini en iyi #ekilde sa lamaya çal$#m$#t$r. Bu anlamda birey, devaml$ olarak çe#itli risklerle kar#$la#mas$na ra men, varl$ $n$
54 Michail KAGANOVIC, Itzhak ZILCHA , “ Education, Social Security, and Growth”, Journal of Public Economics. Vol. 71, Elsevier Publisher, USA, 1999, s.290.
devam ettirebilmesinin nedeni; kendine güvence sa layan düzenekleri kurmu# olmas$d$r56.
Sosyal haklar, bireyin do umundan ba#layarak güç e#itsizliklerini düzeltmektedir. Ayr$ca bireyin ya#am$ndaki olumsuzlar$n etkilerini hafifletmeye çal$#maktad$r. Bu anlamda, bireye güvence sa lamak için sosyal haklar$n tan$nmas$ gerekmektedir. Birey için güvence sa layan sosyal haklar, sosyal güvenli in temelini olu#turmaktad$r. Devlet, bireyin kendi kendine yetemedi i durumlarda bireyi ve ailesini güvence alt$na almaktad$r. Bu itibarla ailenin, çocuklar$n, gençlerin korunmas$, mesleki e itim, i# bulma, çal$#ma ko#ullar$n$ düzenleme, sakatlara, ya#l$lara, fakirlere yard$m, devletin görevleri aras$nda yer almaktad$r. Devlet müdahalesinden önce her yeti#kinin kendisinin ve ailesinin gelir güvencesini #ahsen sa layacak olana a sahip oldu u kabul edilmektedir. Birey, bu olana a ekonomik haklar$n$ kullanarak sahip olabilecektir. Di er yandan baz$ sosyal sorunlar$n çözüm yeri ailedir. Örne in, çocuklar$n yeti#tirilmesinde baz$ gereksinimlerin ailenin gücünü a#$yorsa o zaman devlet devreye girerek g$da yard$m$, hastal$kta bak$m ve konut olanaklar$ sa layabilir57.
AB’ne üye ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinin ortak özelli i gerek finansman yöntemleri, gerekse sa lad$ $ yard$m ve hizmetler bak$m$ndan bireysel nitelikte olmas$d$r. Öyleyse, sosyal güvenli in temel amac$ bireyi korumakt$r. Gerçekten, birey toplumun yap$ta#$ olarak görülmekte ve bireyin ekonomik, sosyal ve psikolojik aç$dan iyilik durumunu tehdit eden risklerin yaratt$ $ veya yarataca $ bozulmalar$ önlemek/gidermek yoluyla toplumsal süreklili i sa lamaktad$r.
AB’ne üye ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemleri birey esasl$ ve ücret kaynakl$ programlar$ içermektedir. Bu programlar i#çi ve i#verenlerin katk$lar$yla finanse edilmekte ve genellikle günlük ya#ama ili#kin standartlara göre belirlenen birey ve ailesinin gereksinimlerini kar#$lamak için kurulmu#tur. Yard$mlar muhtaç ya da dü#ük gelirli bireylerle s$n$rland$r$lm$#t$r. Her program, farkl$ yöntemlerle bireyler
56 ILO, Social Security, s. 3.
57 Ali Naz$m SÖZER, Türkiye’de Sosyal Hukuk. Kamu 5#letmeleri 5#verenleri Sendikas$, Kamu-5# Yay$nlar$, Ankara, 1994, s. 8.
aras$nda e#itli i sa lamaya yöneliktir. Örne in, emeklilik ayl$klar$ vergilerle finanse edilmekte ve sosyal sigorta kurumu yetkililerince yönetilmektedir58.
Sosyal güvenlik gelir elde etme amac$ gütmeden ve bireysel sözle#me yapm$# olma kayd$ aranmadan sa lanmal$d$r. Çal$#$lan süre boyunca görülen i# kar#$l$ $ olmaks$z$n i#verenlerce i#çiler ad$na yap$lan çe#itli harcamalar ve bireyler ya da hanehalklar$nca özel olarak yapt$r$lan sigortalar sosyal koruman$n d$#$nda kalmaktad$r. Ancak, bu tan$mlamada sosyal koruma hastal$k, anal$k ve sakatl$k gibi nedenlerle i#e devam edemeyen i#çilere gelir ve ücret ödemelerinin devam etmesini yasal ya da toplu i# sözle#mesi düzenlemeleriyle belirlenen ve emeklilik ve ya#l$l$k ayl$ $nda oldu u gibi, i#verenlerce yap$lan sigorta ödemelerini içermektedir59.
Bireyin çal$#ma ya#am$na dayal$ olan sosyal güvenlik günlük ya#am$n tamam$n$ kapsayacak biçimde bir güvence sistemi olu#turmakta, ayr$ca do umla (hatta do um öncesi bak$m$n da s$kl$kla sa lanmas$yla) ba#lamakta ve ölümden sonra da (ölüm yard$mlar$, dul ve yetim ödemeleri) devam etmektedir60.
Sosyal güvenlik bireyin ekonomik ya da sosyal risklerle kar#$la#mas$yla ortaya ç$kacak zararlar$n di er insanlar$n deste iyle giderilmesinde yüzy$l$n çözüm yolu olarak kabul edilmektedir61. Sosyal güvenlik günün ve gelece in güvence alt$na al$nmas$ gereksiniminin kar#$lanmas$ bak$m$ndan önem ta#$maktad$r. Bu anlamda, toplumsal düzen, denge ve bar$#$n korunabilmesi için zorunlu oldu undan devlet taraf$ndan düzenlenmesi kaç$n$lmaz ve bireyler aç$s$ndan da devlete yönelik bir hak olarak ortaya ç$km$#t$r62.
Sosyal güvenlik hakk$ geçmi#te bireysel güvence sa lamaya dayal$ olarak bir kamu hizmeti olarak görülmü#tür. Oysa, günümüzde küresel rekabetin gereklerini ileri sürerek, AB kurumlar$ kamu hizmeti anlay$#$na alternatif olarak getirdikleri
58 F. :ebnem ERDEM, The Effect of Social Security Systems on Macro Economic Performance: Across-Sectional Analysis. (A Unpublished Master Thesis ) Department of Economics, Bilkent University, Ankara, 1999, s. 27.
59 PERACCHI, s.1.
60 ILO, Social Security, s. 3. 61 DIXON, s. 2.
“ulusal hizmet” kavram$ ile, kamu hizmetlerinin niteli ine belli bir standart getirmeyi ve niceli ini azaltmay$ hedeflemektedir. Sosyal koruma sa layan kurumlar$n bir araya getirilerek, norm ve standartlarda bir bütünlük sa lanmas$ ya da bireyi koruyan kurumlar aras$nda e#güdümün sa lanarak farkl$ uygulamalar$n giderilmesi hedeflenmektedir. Bu ba lamda, “ulusal hizmet” bireyin sosyal güvenlik alan$nda kar#$la#t$ $ her olumlu ya da olumsuz durum için istisnas$z bir koruma sa layan ve bu koruma düzeyinde makul bir kalite ve fiyattan sürekli ve düzenli olarak sunulmak zorunda olan ve bir insan için vazgeçilmesi mümkün olmayan asgari ortak gereksinimlerin kar#$lanmas$na konu olan temel hizmetler olarak kabul edilmektedir63.
11 Temmuz 1987’de yürürlü e giren Tek Avrupa Senedi, Roma Antla#mas$’nda öngörülen ortak pazar$n olu#turulmas$ ve üye ülkelerin ekonomik politikalar$n$n e#güdümünün sa lanmas$ alan$nda önemli de i#iklikler yapm$# ve üye ülkeler aras$nda fiziki, mali, teknik ve yönetsel engellerin kald$r$larak tek pazar$n olu#turulmas$n$ hedeflemi#tir64. Böylece, tek pazarda dola#$m engelleri ortadan kald$r$ld$kça ekonomi geli#ecek, gelir artacak ve ko#ut olarak sosyal koruma sistemlerinin varolan yap$lar$ geni#letirilerek bireyin gereksinimlerini kar#$lamas$ kolayla#t$r$lacakt$r.
Roma Antla#mas$nda, Toplulukta i#çilerin ve ailelerinin serbest dola#$m$ temel bir hak olarak kabul edilmi#tir. Ancak, bu hak salt sosyal politikaya ili#kin de il, ayn$ zamanda ve özellikle ekonomik bütünle#menin bir unsuru olarak öngörülmü#tür. Bu anlamda, i#gücünün serbest dola#$m$ istihdam, ücret ve di er çal$#ma ko#ullar$nda üye ülkelerin i#çileri aras$nda uyruklu a dayal$ her türlü ayr$mc$l$ $n ortadan kald$r$lmas$ ilkesine dayanmaktad$r. Öte yandan, AB’nde bireyin korunmas$ bak$m$ndan üye ülkeler aras$ndaki farkl$l$klar$ asgariye
63 Ali ULUSOY, “Frans$z ve Avrupa Birli i Kamu Hizmeti Anlay$#$n$n Türk Hukukuna Etkisi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. 48, Sa: 1-4, 2000, s. 169.
64 Mesut ÖNEN, A. Can TUNCAY, I#$l KARAKA:, Avrupa Toplulu u’nda Sosyal Güvenli e 5li#kin Düzenlemeler ve Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Uyum Sorunlar$. Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Ara#t$rmalar Vakf$ (TÜSES) Yay$n$, 5stanbul, 1989, s. 13.
indirebilmek için özellikle i#çilerin serbest dola#$m$ alan$nda yap$lan düzenlemelerle doksanl$ y$llarda serbest dola#$m$n kapsam$ geni#letilmi#tir65.
Serbest dola#$m, tek pazarda i#gücü arz ve talebini dengelemede rol oynamakta, k$tl$k çeken üye ülkelerin gereksinim duyduklar$ i#gücünü çekebilmek amac$ ta#$makta ve i#çiye çal$#ma ve ya#am ko#ullar$n$ iyile#tirme ve sosyal geli#imini sa lama olana $ tan$maktad$r66.
Bu ba lamda, i#çilerin serbest dola#$m$n$ sa laman$n ön ko#ullar$ndan biri sosyal güvenlik sistemlerinin e#güdümünü sa lamakt$r. E#güdüm sa lama, di er üye ülkeye giderek çal$#maya ba#layan i#çilerin kendi ülkelerinde elde ettikleri haklar$n bir k$sm$n$ ya da tamam$n$ salt serbest dola#$m nedeniyle kaybetme riskine kar#$ korumak üzere öngörülmü#tür. Roma Antla#mas$ serbest dola#an i#çiler ve bakmakla yükümlü olduklar$ aile bireyleri için sosyal güvenlik haklar$ndan yararlanma bak$m$ndan de i#ik üye ülkelerin mevzuatlar$na tabi olarak geçen sürelerin birle#tirilmesini ve ödeneklerin üye ülkelerde ikamet eden ki#ilere verilmesini güvence alt$na alacak kurallar içermektedir67.
Üstelik, AB’nde serbest dola#an çal$#anlar ve ailelerinin korunmas$ amac$yla çe#itli türev hukuk düzenlemeleri getirilmi#tir. Bu düzenlemeler ile sa lanan korumadan bir veya daha çok üye ülke mevzuat$na tabi olan çal$#anlar ve kendi hesab$na çal$#anlar (ya da bir üye ülkede bulunan vatans$z ki#iler veya mülteciler) ile bunlar$n aile bireyleri yahut geride kalan hak sahipleri yararlanmaktad$r. Düzenlemeler, on sosyal güvenlik dal$n$ kapsamaktad$r. Hastal$k, anal$k, sakatl$k, ya#l$l$k, i# kazas$ ve meslek hastal$klar$, ölüm, i#sizlik, aile yard$mlar$, t$bbi bak$m ve ebeyn izni sigorta kapsam$na al$nm$#t$r68.
Öte yandan, sosyal güvenlikte bireysel güvence sa lanmas$n$ peki#tirmek ve çe#itli muamele farkl$l$klar$n$ gidermek amac$yla iki yönerge kabul edilmi#tir.
65 Stefaan HERMANS, Avrupa Birli inin Sosyal Politikas$ ve Türkiye’nin Uyumu. (Editör: Hürrem CANSEVD5), 5ktisadi Kalk$nma Vakf$ Yay$nlar$, 5stanbul, 2001, s. 19.
66 A.k., s. 21. 67 A.k., s. 22. 68 A.k., s. 22.
Bunlardan ilki cinsiyete ili#kindir. Sosyal Güvenlikte Kad$n ve Erke e E#it Muamele hakk$nda 79/7 say$l$ Yönerge, faaliyetine hastal$k, kaza, ar$zi i#sizlik gibi bir nedenle ara veren çal$#anlara (gerek istihdam edilenler gerek kendi hesab$na çal$#anlar), i# arayan emekli ya da sakat i#çilere uygulan$r. Bu yönerge, hastal$k, sakatl$k, i# kazas$ ve meslek hastal$ $, i#sizlik ve sosyal yard$m riskleri ile ilgili koruma sa layarak yasa ile kurulan sistemlerde uygulama e#itli i prensibini getirmekte ve bireysel güvence sa lamaktad$r. Geride kalan hak sahiplerine sa lanan ödenekler, aile ödenekleri veya emeklilik ya#$na dair hükümler Yönergenin uygulama alan$ d$#$ndad$r69. Bu yönergede bireysel güvence sa lama anlam$nda, kad$n ya da erkek olma ko#uluna ba l$ olmayarak her türlü sosyal riske kar#$ sosyal korumadan yararlanmada e#itli i öngörmektedir.
5kincisi de mesleki sosyal güvenlik sistemleri ile ilgili Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Kad$n ve Erke e Muamele E#itli i Prensibinin Uygulanmas$ Hakk$nda 86/378 Say$l$ Yönergedir. Bu yönerge mesleki sosyal güvenlik programlar$nda kad$n erkek e#itli inde uygulama e#itli ini sa layarak Roma Antla#ma’n$n 119. maddesine vurgu yapm$#t$r. Bu Yönerge, daha sonra mesleki sand$klardan ba lanan her türlü emeklilik ödene inin Roma Antla#mas$’n$n 119. maddesi anlam$nda ücret unsuru ta#$d$ $na dair Avrupa Topluluklar$ Adalet Divan$ (ATAD) Karar$ ba lam$nda 96/97 say$l$ Yönerge ile de i#tirilmi#tir70. Bu Yönerge, zorunlu sigorta sistemi anlam$nda kad$n ve erkek e#itli ini sa layarak bireysel güvence sa lamaktad$r ve Sosyal Güvenlikte Kad$n ve Erke e E#it Muamele hakk$nda 79/7 say$l$ Yönerge ile bu konuda birbirinden ayr$lmaktad$r.
Son olarak, sosyal güvenlik alan$nda sa lanan bireysel güvencelerin mutlak sigorta kapsam$na al$nm$# olmas$ gerekmedi i de belirtilmelidir. Gerçekten, AB’nde çocuk ve gençlerin korunmas$ amac$yla getirilen düzenlemelerle bu koruman$n sa lanmaya çal$#$ld$ $ bilinmektedir. Çal$#an Gençlerin 5#yerinde Korunmas$ Hakk$nda 94/33 say$l$ Yönerge ile zorunlu e itimin tamamlanmas$ ve dolay$s$yla 15 ya#$ndan küçük çocuklar$n çal$#t$r$lmalar$n$n yasaklanmas$ öngörülmü#tür71.
69 A.k., s. 24. 70 A.k., s. 24-25. 71 A.k., s. 39-40.
5. Yeniden Da t m Yöntemi
Son otuz y$lda ya#anan ekonomik geli#meler, hemen hemen bütün geli#mi# ve demokratik toplumlarda, refah devletinin olgunla#mas$ ve korunmas$ amac$yla yap$lan harcamalar, kamu bütçesinde oldukça fazla harcama kalemlerini ortaya ç$karm$#t$r. Sosyal güvenlik, refah devleti ve özellikle demokratik toplumlar$n kurumsal çekirde inde önemli bir yer kazanmaktad$r. Sosyal güvenli in gelirin yeniden da $tma i#levi, toplumsal s$n$flar aras$nda gelir adaletsizli ini gideren, refah devletinin vazgeçilemez bir arac$d$r. Kamu harcamas$, II. Dünya Sava#$’ndan itibaren bütün bat$ ülkelerinde, gelir koruma programlar$nda ve asgari geliri sürekli olarak sa layan programlarda görünür biçimde artt$r$lmaktad$r72.
AB üyesi ülkeler, özellikle 1945 sonras$ refah devleti uygulamalar$n$ ekonomik istikrar$ sa lamak amac$yla yayg$n olarak kullanmaktad$rlar. Bu anlamda sosyal güvenli in gelirin yeniden da $t$m$ i#levi, ekonomik krizlerin (ekonomik durgunluk dönemlerinde talebi desteklemek suretiyle) atlat$lmas$n$ sa layan bir düzenektir73.
Ekonomide rekabet i#lerken kamu müdahalesi, mevcut rekabetin dengelenmesi ve sosyal hedeflere ula#mada yetersizliklerin giderilmesi amaçlar$ için zorunludur. AB üyesi ülkelerin hepsinde kamu müdehalesinin ortak alan$, e itim ve sosyal güvenliktir. Üye devletlerce belirli e itim a#amalar$ için zorunluluk getirilmi#tir. Ço u üye devlette, yüksek ö retim a $rl$kl$ olarak sübvanse edilmektedir. E itim ve sosyal güvenlik harcamalar$ tercih edilen sosyal güvenlik modeline ba l$ olarak da $t$m sistemiyle finanse edilmektedir. Sosyal güvenli in yeniden da $t$m i#levinin rekabeti olumsuz etkiledi i gerekçesiyle haks$z olarak ele#tirilmektedir74. Ancak gelirin yeniden da $t$m$ olmadan, sosyal güvenli in etki
72 Richard DILLEMANS, “Towards a European Social Security System”, Social Protection and The European Economic and Monetary Union. (Edited by Jozef PICOLET), Ashgate Publishing Limited, 1996, s. 15.
73 Chantal EUZÉBY, “Rethinking Social Security in the European Union: Extending Fundamental Universal Rights”, International Social Security Review. Vol. 57, No: 1, 2004, s. 85.
