Ekonomik Tercih ve Kamu Müdahalesi

5ki kar#$t paradigma özellikle II. Dünya Sava#$’ndan günümüze kadar kuram ve uygulamada bask$n olarak tart$#$lmaktad$r. Bunlardan biri, Bat$ Avrupa ve Kuzey Amerika’da varolan kapitalizm ideolojisinin, di eri ise eski Sovyetler Birli i’ndeki sosyalist ideolojinin uygulamalar$na dayan$r. Her ikisinde de sosyal güvenlik gereksinimlerinin kar#$lanmas$nda, özellikle kamu tasarrufuyla ilgili olarak önemli de i#iklikler olmu#tur. Sömürge hakimiyetinde meydana gelecek ba $ms$zl$k ve mücadelelerin belirli tarihsel içeri i, geli#mekte olan ülkelerin ço unu, temel sosyal güvenli i sa lamayla ilgili olarak devletin görevlerinin oldu u Sovyetler Birli i’nde sürdürülmü# olan modele çekmi#tir. Fakat bu ekonomilerin yap$sal özellikleri ve ekonomik yönden tüm ba#ar$s$zl$klar$, gereksinimleri kar#$lamak için kurumsalla#an sosyal güvenlik düzenlemelerini engellemi#tir. Bununla birlikte, sosyalist rejimler ekonomik uygulamada özel mülkiyeti kabul etmemesinden ve piyasa mekanizmas$n$n tam i#leyi#ine sal$k vermemesinden dolay$ gereksinimleri kar#$lamak için sadece e itim ve sa l$k gibi sosyal güvenlik gereksinimlerini kar#$lam$#t$r. Bat$n$n kapitalist ülkeleri kendilerini refah devletine dönü#türmü#ler ve e itim ve sa l$k yan$nda sosyal risklerin ortaya ç$kard$ $ gereksinimleri de sa lam$#lard$r216_.

215 _{C. EUZÉBY, s. 85–86.} 216 _{KANAN, s. 9.}

Bu iki rejimin uygulamalar$, toplumlar$n beklentilerine cevap vermede yetersiz kalm$#t$r. Liberal sistemde kamu müdahalesi asgari düzeyde oldu undan bireyler yaln$z b$rak$ld$klar$ için korumas$z kalm$#lar, sosyalist rejimde ise, devletin bask$s$ kar#$s$nda çaresizli e dü#mü#lerdir. 5#te bu her iki düzenin olumsuz yön- lerine olan tepki yeni bir sistem aray$#$na sebep olmu#, sonuçta sosyal devlet bir üçüncü yol olarak ortaya ç$km$#t$r. Sosyal devlet, bireycili in (kapitalizmin) ya da toplumculu un (sosyalizmin) a#$r$l$ $na kap$lmayan toplumlar$n seçtikleri bir düzendir. Bu ba lamda sosyalizm ve liberalizmin a#$r$ uygulamalar$ndan uzakt$r217_.

Sovyet sosyalist rejimlerinin tasfiyesi, sosyal güvenlik için dönüm noktas$ olmu#tur. AB refah devletleri, sosyal güvenlik alan$nda kamu müdahalesi ve makro ekonomik yönetimde Keynesyen ilkeleri temel almakta iken, yeni liberal ideolojik bask$larla refah devleti uygulamalar$ndan tavizler vermektedir218_.

AB’nde refah devletlerinde sosyal güvenlik 5skandinavya’da sosyal demokrat model, k$tasal ya da korporatist model ve Anglo-Sakson ya da liberal model olmak üzere üç tip aras$nda farkl$la#t$r$lmakta ve bunun nedeni tarihsel farklar olmaktad$r. Her üç model, i#gücüne kat$l$m oran$n$n yüksekli i, sosyal e#itsizliklerin giderilmesine verilen önem ve kamu harcamalar$n$n düzeyi gibi temel sosyo-ekonomik konularda farkl$la#maktad$rlar. Uygulamada liberal devletler dü#ük yoksulluk oranlar$na ula#mada, sosyal demokrat refah devletleri dü#ük vergi düzeylerine ula#mada ve korporatist refah devletleri göreceli olarak istihdam$n dü#ük oranlar$na ula#mada ba#ar$s$zd$rlar. Avrupa refah devletleri bu üç modele göre; sosyal kayna#ma, i#gücüne kat$l$m oran$n$n yüksekli i ve refah$n sürdürülebilirli i aras$nda seçim yapmak zorunda b$rak$lmaktad$rlar. K$saca, e#itlik ve istihdam aras$nda bir ye lemenin oldu u görülmektedir. Örnek olarak kapitalizm tipleri ya da endüstri ili#kileri sistemlerinde yap$lan di er s$n$flamalar ulusal sistemler aras$nda varolan farkl$l$ a vurgu yapmaktad$r219.

217 _{SÖZER, Türkiye, s. 8.} 218 _{KANAN, s. 9.}

Refah devletlerinde II. Dünya Sava#$ sonras$ otuz y$l boyunca Keynesyen ekonomik yönetim, ideal tip endüstri toplumunu olu#turmu#tur. Bu toplumda fabrika ve aile sistemi aras$ndaki denge sa lanm$#t$r. Dü#ük gelir elde edenler için kaliteli e itim ve sa l$k hizmetleri gibi piyasada sa lanmayan ihtiyaçlar$ kar#$layarak, emeklilik, friksiyonel i#sizlik, sakatl$k, hastal$k ya da dulluk nedenleriyle istihdamda piyasa gelirinden yararlanamayan temel risklerle kar#$ kar#$ya kalan ço u insana güvence sa lam$#t$r220_.

AB refah devletlerinde sosyal güvenlik, küreselle#me ve yeni liberalizmin hakimiyetiyle yeniden yap$lanmaya yönelmi#tir. Yeni liberaller, a#$r$ maliyetinden, rekabet ve istihdama verdi i a#$r$ zarardan ve sosyal ba $ml$l$ $ te#vik etmesinden dolay$ sosyal güvenli i ele#tirmi#lerdir. Yeni liberal görü#ün bu ele#tirisi heteredoks görü#te olanlarda kar#$l$k bulmu#tur. Heteredokslar i# ya#am$ndaki de i#melere (yap$sal i#sizlik, i# güvencesizli i, mesleki hayat$n sürdürülememesi vb.), aile istikrars$zl$ $ ve ya#lanan nüfusun yeni sosyo-ekonomik düzende uygunsuzluklar$na i#aret etmeye ba#lam$#lard$r221_.

AB refah devletleri e itim, konut, sa l$k hizmetleri ve di er ki#isel hizmetler için artan beklentileri tatmin edici bir #ekilde sa lama sorumlulu unu kabul etmi#lerdir. Bu sorumluluklar i#çi s$n$f$na ili#kin post sosyalist yakla#$mda ideolojik ve politik sebeplerle kabul edilmesine kar#$n, yeni-liberal yakla#$mda kabul görmemi#tir222_.

Sosyal adalete ili#kin post-sosyal yakla#$mlar223, yenilenen sosyal

demokrasi kavram$nda ortaya konmu#tur. Bu yakla#$mlar, sosyal adalet, egemenlik de erleri ve piyasa aras$ndaki uygun dengenin bulunmas$n$ ve modern sosyo- ekonomik durumda sorumluluk ve haklar$n yeniden dü#ünülmesini amaçlam$#lard$r. Ayr$ca, Anthony Giddens ve Tony Blair taraf$ndan aç$klanan liberal sosyal, üçüncü

220 _{TAYLOR, GOOBY, s. 46.} 221 _{C. EUZÉBY, s. 85–86.} 222 _{RANSOME, s. 155.}

yolda refah devletlerinin gitmesini hedeflemi#lerdir. John Rawls(1971) ve Amartya Sen (1985) taraf$ndan kabul edilen adalet, post-sosyal ilkelerdir224_.

5#gücü piyasas$na ili#kin politikalar$n sosyal güvenlik alan$n$n d$#$nda olmas$ tart$#$labilir. Fakat, sosyal güvenli in i#gücü piyasas$ndan d$#lanmas$ ya da piyasa ko#ullar$na göre belirlenmesi konusu tart$#maya kapal$ bir konudur. Bireyin ya da hanehalk$n$n kendilerine bakabilmeleri için ekonomik yeterliliklere ve sosyal güvenlik sistemine gereksinimleri vard$r. Ayr$ca, i#gücü piyasas$na yap$lan müdahale, baz$ Avrupa ülkelerinde marjinalle#meyi azalt$p kayna#may$ art$rmakta ve sosyal harcamalardaki bask$y$ azaltmaktad$r225_.

Çal$#ma/bo# zaman ve tasarruf/harcama konusunda kamu sektörü kararlar$n$n sonuçlar$ ile ilgili te#vikler ya da engellerle refah devletin toplumlar üzerindeki etkisine ili#kin tart$#ma önemli bir yer tutmaktad$r. Bu tart$#malar yeni sa , Keynesyen refah devleti ya da Schumpetarci refah devleti; yeni Marksist, egemenlikçi ya da bireyci yakla#$m; sosyal demokrat ya da muhafazakar yakla#$mlara ili#kindir226_.

1970’li y$llar$n sonunda ya#anan küreselle#menin ekonomik boyutu, kar$n en çokla#t$r$lmas$n$ temel ba#ar$ ölçütü olarak sunmu# ve kar en çokla#t$rmas$n$n önündeki her türlü k$s$tlamay$ gerçek d$#$ saym$#t$r. Küreselle#menin yeni liberal özü, piyasa güçlerinin egemen k$l$nmas$d$r. Tümüyle kurals$zla#t$r$lan serbest piyasa ekonomisi, kaynak da $l$m$nda etkinli i sa layacak ve böylece ekonomik refah da artacakt$r. Ekonomilerin küreselle#mesi ile sosyal boyutun d$#lanmas$ süreci e# zaman ve mekanda gerçekle#mi#, kar en çokla#t$r$lmas$n$n önünde engel olu#turan ve sosyal olan her #eyin özel alana b$rak$lmas$n$n yollar$ aranm$#t$r227_.

Sosyal devlette toplumsal dengenin kurulmas$ amac$yla ekonomik ya#amda gerçekle#tirilen devlet müdahalesi, bireysellik ve sosyallik unsurlar$n$ ba da#t$ran,

224 _{A.k., s. 91.} 225 _{GREVE, s. 367.} 226 _{A.k., s. 367.}

227 _{:erife ÖZ:UCA, “Küreselle#me ve Sosyal Güvenlik Krizi”, Siyasal Bilimler Dergisi. C. 58, Sa: 2,} Ankara Üniversitesi Yay$n$, 2003, s. 134.

mevcut ekonomik sistemlerin d$#$nda yeni bir sentez, üçüncü bir yoldur. AB’ne üye refah devletlerinde sosyal piyasa ekonomileri, ekonomi politikalar$ ile sosyal politikalar$ birle#tiren bir sentezdir228_.

Devlet müdahalesinin azalmas$ ve böylece piyasa mant$ $n$n i#gücü piyasas$na yayg$nla#t$r$lmas$yla, yani i#gücü piyasas$ esnekle#tirildikçe, ekonomik alandaki risklerin i# ili#kisi arac$l$ $yla aktif nüfus aras$nda payla#t$r$lmas$n$n yollar$ aç$lmaktad$r229_{. Devlet müdahalesinin olmay$#$ ya da asgari düzeyde olmas$ için}

yap$lan tercih, çal$#anlar$ uluslararas$ rekabet edebilirlikleri ad$na faktör piyasas$nda uyum de i#keni olarak görmektedir ve bu durumda ne bireyin, ne ailenin, ne devletin, ne de i#letmelerin korunmas$ mümkündür. Sosyal tarih her alanda kamu müdahalesinin olmas$ gerekti ini defalarca göstermi# olmas$na ra men, bu gibi tercihler hala varl$ $n$ sürdürmektedir.

AB ülkelerinde 1980 sonras$ Küreselle#me ve yeni liberal görü#ün etkinle#mesi sonucu devletin müdahalesi, özellikle sosyal güvenlik sistemine müdahalesi azalm$# ve bu da sosyal güvenlik sistemlerinin özelle#tirilmesi konusunu gündeme getirmi#tir. Sosyal güvenli in kar#$lad$ $ gereksinimler kamu sorumlulu undan, özel i#letmelerin sorumlulu una b$rak$lmak istenmektedir. Ancak, özel sigorta ile sosyal sigorta aras$nda bireyi ve toplumu koruma alan$nda önemli farkl$l$klar vard$r.

Özel sigorta aç$s$ndan ekonomi, üç karar verici aktörden ibarettir. Bunlar, hanehalk$, sigorta i#letmeleri ve devlettir. Hanehalklar$, riskler ve verimlilik konusunda, sigorta i#letmelerinden farkl$ durumdad$r. Sigorta i#letmeleri verimlili i göz önünde bulundurmakta, ancak hanehalk$ riskin ve aktüeryal hatalarla sigorta rekabetçili ini sa lamay$ dikkate almamaktad$rlar230_.

Sosyal sigorta ve özel sigorta ta#$d$ $ anlamlar itibariyle birbirinden ayr$lmaktad$r. Özel sigorta i#letmeleri hanehalk$ üzerine bilgilendirilmi#tir, böylece

228 _{SÖZER, Türkiye’de Sosyal, s. 16.}

229 _{Zeki ERDUT, “Liberal Ekonomi Politikalar$ ve Sosyal Politika”, Çal$#ma ve Toplum. Birle#ik} Metal-5# Sendikas$ Yay$n$, Ankara, 2004/2, s. 18.

230 _{Robin BOADWAY vd., “Social Insurance and Redistribution with Moral Hazard and Adverse} Selection”, http//www.core.ucl.ac.be/services/psfiles/dp04/dp2004_83.pdf , (04.04.2005), s. 1.

farkl$ gelir s$n$flar$ndaki ki#ilere ayr$ sigorta politikalar$ önerebilirler. Ama risk grubu dikkate al$namamaktad$r. Ayr$ca, sigorta poliçeleri dü#ük risk gruplar$ndan yüksek risk gruplar$na ayr$ ayr$ tasarland$ $ için sigortal$lar aras$nda risklerin payla#$m$ yoktur. Esasen sigorta i#letmeleri ne risk grubunu, ne de riskler aras$nda payla#$m$ dikkate almaktad$r.231

Bu ba lamda, özel sigorta i#letmeleri üzerinde kamunun müdahalesi olmad$ $ ya da k$smen oldu u için, gelirin yeniden da $t$m$ i#levi yoktur. Özel sigortalar$n riskleri kar#$lamak için elde etti i gelir, yine ayn$ gelir düzeyindeki bireylerin gereksinmelerini kar#$lamaktad$r.