Gelişim süreci olarak bireysel kariyer kuramları

Meslek seçimini, bireyin özellikleri ve işin gereklerinin eşlenmesinden ibaret olmadığını ve savaş, ekonomik bunalım vb. beklenmedik olayların etkisi ile bir defa verilen bir karar olmadığı gözlemleyen araştırmacılar, gelişim psikolojinin bulgularından yararlanarak kariyeri gelişimsel bir süreçte ele alarak çalışmışlardır. Bu alanda Super ve Ginzberg ve arkadaşlarının kuramları dikkat çekmektedir. Bunun yanında kariyer gelişim teorisi ve pratiği yalnızca teknik ve bilimsel bir müessese olarak görülmemelidir. Richardson’a göre, önce mesleki teori ve çalışmaları kültürel yapıyla desteklenmelidir (Santos ve Ferreira 1998).

2.3.2.3.1. Super’ın benlik veya rol kuramı

Super’in kuramı, bireylerin meslek seçimi yapmaları onların kendilerini anlamalarıyla bağlantılı olduğunu ortaya koyan (Rasch 2006), benlik kuramı veya rol kuramı (self theory) olarak adlandırılan kavramsal bir modeldir. Benlik bireyin kabiliyetleri ve fiziksel özelliklerinin bir sentezi, kombinasyonudur. Kurama göre, psikolojik olarak kariyer seçimi benlik tarafından yürütülür (Rasch 2006) ve benlik kavramı ile dış sosyal ve ekonomik faktörlerin uzlaşması olarak görülebilir (Erdoğmuş 2003). Super’e göre insanlar statik değildir, kişisel değişimi süreklidir. Super’in kuramı,

farklı hayat rolleri ve çeşitli hayat dönemlerinde elde edilen deneyimin, kişilere değişik etkilerini değerlendirmeye çalışan gelişimsel bir modeldir.

Super’e göre kariyer seçimi (Erdoğmuş 2003):

“Gelişim sürecinde olan birey ile çevrenin etkileşimi sonucu oluşan benlik tasarımının mesleğe yansımasıdır. “

Kurama göre kişinin seçtiği meslek, onun benliğinin bir yansımasıdır. Kişi mesleği seçerken o zamana kadar geliştirmiş olduğu kendini algılama biçimini uygulayacak ve nasıl bir insan olduğunu ortaya koyacaktır.

Super, kuramında bir meslek için karar vermenin ötesinde, hayat boyu devam eden bir gelişim sürecini savunmuştur (Kuzgun 2004). İnsan hayatı boyunca çeşitli roller oynar ve bu rollerde kendinin ve başkalarının onu değerlendirmelerini referans alarak kendisi hakkında çeşitli yargılar edinir. Bu yargıları birleştirerek benlik tasarımını oluşturur. Bütün davranışları bu benlik tasarımına göre şekillenir ve mesleki kararlarda da benlik tasarımına uygun kararlar alır (Erdoğmuş 2003). Super’ın kuramına göre, kişinin benlik tasarımının oluşması ve bunun bir mesleki tercihe dönüşmesi gelişim süreci boyunca çeşitli basamaklara ayrılır (Kuzgun 2004, Rasch 2006):

Büyüme (Doğumdan-14 yaşa kadar)

Bu çağda çocuk fiziksel, psikolojik ve sosyal olarak gelişir. Gelecekte meslek seçimi için kritik olan benlik oluşur. Super bu dönemi, hayal, deneme ve gerçeklik olarak 3 alt basamağa ayırır.

Araştırma (15-24 yaş)

Bu dönemde bireylerin mesleklere farkındalıkları gelişmeye başlar. Bu dönemin erken ve hayal periyodunda, bireylerin seçimleri sık sık gerçekçi olmayan bir şekilde ve oyunla bağlantılıdır.

Bu dönemin deneme periyodundan sonra geçiş periyodu gelir ve bu periyotta seçimler sınırlıdır fakat benlik ve iş dünyası ile ilgili tamamlanmamış bilgiler vardır.

Bu dönemin son periyodunda, benlik ve çevrenin gelişmesiyle, bireyler daha gerçekçi amaçlar edinir ve olası seçimlerin listesi daha sınırlıdır.

Yerleşme (25-40 yaş)

bunu devam ettirme amacındadırlar. Başlangıçta uygun görülen birkaç çalışma alanı bireyi tatmin etmeyebilir ve gerçek çalışma hayatına başlamadan birkaç iş değiştirme söz konusu olabilir. Fakat yaş ilerledikçe (35-40) meslek netleşir ve yaratıcılık artar.

Koruma (41-65)

Birey, çalışma hayatında bir yer edindikten sonra onu elde tutmaya ve geliştirmeye yönelir. Bu dönemde mesleki gelişimde inişler-çıkışlar veya duraklamalar söz konusu olabilir.

Çöküş (66 yaş ve üstü)

Yaşlılık dönemine gelen bu dönemde kişi, beden gücünden ziyade geçmiş tecrübe ve bilgisini kullanabileceği alanlara yönelir. Bu dönemim ilk periyodunda (65-70), birey iş temposunu yavaşlatır, son dönemi olan 71 yaş ve sonrasında meslekten ayrılma ve işi tamamen bırakma durumuna gelir.

Super, kariyer dönemleri arasındaki geçişlerin zamanını ele alırken, kronolojik yaştan daha fazla bireylerin kişilikleri ve hayat durumlarını göz önünde bulundurmuştur (Smart ve Peterson 1997).

2.3.2.3.2. Ginzberg’in gelişim kuramı

Giznberg vd’ne göre, kariyer seçimi, belli bir anda verilen bir karar sonucu değil, bir işe girme çağı gelinceye kadar oluşan ve gelişen, büyük ölçüde geri dönülemez davranış örüntüleri sonucunda gerçekleşir. Bu yüzden Ginzberg ve arkadaşlarına göre, kariyer seçimi yerine kariyer gelişimi demek daha doğru olacaktır (Kuzgun 2004). Kariyer seçimi iç faktörler ile dış faktörlerin belli bir zamanda uzlaşması üzerine inşa edilir (Taylor ve Giannantonio’dan aktaran Erdoğmuş (2003)).

Ginzberg ve arkadaşlarının gelişim kuramına göre, bireyler ilk önemli kariyer seçimini yapmadan önce “safha modeli” olarak adlandırılan üç ana aşamadan geçerler (Kuzgun 2004, Rasch 2006):

Hayal Dönemi (Doğumdan-11 yaşa kadar)

Bu dönemde çocukların meslek hakkındaki düşünceleri, yetişkin olma hakkında hayalleriyle bağlantılıdır. Kişisel yetenekler ve mesleki talepler hakkında önemli düşünceler yoktur.

Deneme Dönemi (11-17 yaş)

12), kapasitelerini (13-14), değerlerini (15-16) yaşlarında değerlendirirler. Bu dönemin son periyodu olan geçiş periyodunda, kendini tanımaya, meslekler ve çalışma hayatı hakkında bilgilerini zenginleştirmeye başlar.

Gerçekçi Dönem (17-18 ve üstü)

Bu dönemde bireyler daha fazla elde edilebilir kariyerlere odaklanırlar. Bu dönemin ilk periyodu olan araştırma periyodu, üniversite girişle başlar ve hedeflerin giderek daralması ile sona erer. Üniversite eğitiminin ilk yıllarında birey, temel eğitim almakta olduğundan alanını kesinleştirememiş olabilir. Fakat son kararı verme aşamasına yaklaştığı için, hem ilgi ve yeteneklerini hem de mesleklerin sağlayacakları olanakları daha iyi tanımak için araştırma yapar.

Bu dönemin ikinci periyodu olan billurlaşma periyodunda, bireyin kararları giderek kesinlik kazanır.

Bu dönemin son periyodu olan belirleme periyodu, bireyin bir alanı belirleyerek seçimini pekiştirdiği periyottur.

2.3.2.3.3. Oluşturmacı yaklaşım

Kariyer gelişiminin oluşturmacı kuramı, varoluşçu teori ile ilgilidir ve kariyer gelişimine felsefi bir yaklaşımdır. M.L Savickas ve Vance Peavy tarafından savunulmuştur.

Kuramın temelinde dünyada tek bir gerçek ve amaç olmadığını, çoklu gerçekler ve çoklu amaçlar olduğunu anlayışı vardır. Bireyler kendi amaç ve gerçeklerini deneyimleri sonucu yaratırlar. Bireylerin olayları yorumlamaları farklıdır. İki insan aynı veya benzer olayları yaşayabilirler fakat farklı deneyim algılamalarına sahip olurlar. İnsanların hayatları sürekli revizyonlarla gelişme hikayeleridir.

Oluşturmacı kariyer gelişim yaklaşımı, genellikle hayat planlamayla ilgilidir. Anlamlı kariyerlere sahip olmak için bireyler hayat deneyimlerin yansıtma ihtiyacı duyarlar ve bu ihtiyaç iş/hayat hakkında elde edilen fikirlerle sonuçlanır.