Geleneksel Havayolu Taşımacılığı

Havayolu taşımacılığı, II.Dünya Savaşı sonrasında ticari bir boyut kazanmıştır. Savaş yıllarında uçak üretim teknolojisinin hızla gelişmesi, savaş sonrasına çok sayıda pilotun yeteneklerini ticari kazanca çevirme istekleri ve ülkelerin savaşın olumsuz izlerini hızla yok edip kalkınma hamlelerine girişmesi havayolu ile yolcu ve yük taşınmasının ticari kazanç elde edilecek bir iş kolu olması sonucunu doğurmuştur.

Bir yandan yukarıda sayılan nedenler diğer yandan da devletlerin toplum refahını arttırmak için daha hızlı ve konforlu olan havayolu taşımacılığını geliştirme amaç ve politikaları günümüz sivil havacılık sektörünün temellerinin atılmasına neden olmuştur. Bahsi geçen dönemlerde yolcu taşımacılığına yönelik uçak üretimi ve havayolu taşımacılığı işletmeciliği yönetimi düzeyinde bilgi birikimi söz konusu olmadığı gibi büyük yatırımlar gereken aşamada bu yatırımları finanse edecek sermaye birikimi de bulunmamaktaydı. Bu nedenle bir yandan sivil havacılık sektörünü oluşturmak ve geliştirmek, diğer yandan da toplumun refah düzeyini arttırmak hedefiyle devlet girişimleriyle havayolu şirketleri kurulmuştur. Yine aynı nedenlerle ülkelerin belli başlı noktalarında devlet imkanlarıyla havaalanları inşa edilerek sivil havayolu taşımacılığı sektörü hayata geçirilmiş ve gelişim adımları atılmıştır.

Havacılık sektörünün emekleme dönemi olarak adlandırılabilecek bu dönemlerde, devlet girişimleri ile kurulan havayollarının günümüzün büyük, köklü havayolu şirketleri oiduğunu görmekteyiz. Bu şirketlerin büyük çoğunluğu “bayrak taşıyıcılar” olarak ülkelerinde öncü havayolları olmakla beraber, uluslararası düzeyde de ait oldukları ülkenin havacılık alanında temel temsilcisi konumundadır. Kamu – özel sektör ilişkilerinde, yasal ve ticari düzenlemelerde, yenilik ve stratejik hamlelerde bu şirketlerin ülkeleri ve sektörleri adına ön plana çıktığını, kendilerini takip eden pek çok şirketin kurulmasında ve gelişiminde rol aldıkları görülmektedir. Bu şirketlerin bir bölümü halen tamamen devlet girişimi oldukları gibi, bir bölümü kısmen diğer bir bölümü ise tamamen özelleştirilmiş durumdadır.

Yönetim bakış açısı ve yapısal özellikler bakımından ise geleneksel havayollarının, kendilerini izleyen özel girişimlere göre farklı yapıda olduğunu söyleyebiliriz. Şöyle ki, öncelikle geleneksel havayollarının kuruluş amacında; havacılık hizmetlerinin kurulması, geliştirilmesi, ülke sathına yaygınlaştırılması ve hizmetin belirli standartları oluşturacak şekilde yürütülmesi gibi kamusal hedefler bulunmaktadır. Söz konusu hedefler çerçevesinde izlenen korumacı politikaların ufak farklılıklar göstermekle birlikte Avrupa ve Amerika’da da sürdürüldüğünü

43

söylemek mümkündür.56 _{Bu nedenle herhangi bir ülkenin havacılık hizmeti icra} edilen en uzak köşesine dahi gidildiğinde geleneksel- bayrak taşıyıcısı havayolunun yeterli tesis, ekipman ve yatırımını görmek mümkünken, çok sonraları kurulmuş, tamamen ticari hedefler ve rasyonellik oranları çerçevesinde faaliyet gösteren özel bir havayolundan aynı düzeyde sabit yatırımı beklemek mümkün değildir. Genellikle sonradan kurulmuş olan, daha küçük ölçekteki şirketler bazı hizmetleri dış kaynaklardan yararlanma yolu ile temin etmektedir. Bu nedenle (genellikle kamu iştiraki olan) geleneksel – bayrak taşıyıcı havayolları ile özel ve yeni iş modelleriyle faaliyet gösteren havayollarını kıyaslarken aralarındaki temel yapısal ve stratejik bakış açısı farkını göz ardı etmemek gerekir. Yıllar geçtikçe sektörde kalıcı yer edinen, filosunu genişletip, personel sayısını ve uçuş noktalarını arttıran pek çok özel şirketin de geleneksel havayolu modeliyle yönetildiğini söylemek mümkün olacağı gibi bazı dönemlerde bu şirketlerin bayrak taşıyıcısının önüne geçecek ölçek ve finansal performansları yakaladığı görülebilir.

Geleneksel havayolları büyüklük ve sektördeki güç olarak belirli bir düzeye gelmiş havayollarıdır. Bu nedenle sektörel atılım hamleleri genellikle geleneksel havayollarından beklenir. Yeni sefer noktaları belirleme, farklı kıtalara açılma, yabancı ortak alma, küresel ittifaklara katılma gibi stratejik kararlarda sektördeki diğer şirketlere kıyasla öncü olmaları muhtemeldir. İç pazarda da dominant olan geleneksel havayolları, daha küçük ölçekte ve daha yeni şirketler tarafından örnek alınmaktadır. Şebeke, tarife ve organizasyon yapıları, şirket ölçeğine uyarlanarak takip edilmektedir.

Geleneksel bir havayolunda farklı tiplerdeki uçaklardan oluşan filoları görmek mümkündür. Bunun temel sebebi, filo genişletme ve tedarikçi seçim dönemlerinin farklı yönetim dönemlerine denk gelmesi ve her yönetimin kendi bakış açısıyla bir temin politikası izlemesidir. Bu durum, devlet girişimi olan havayollarında üst yönetimin iktidarlara göre değişkenlik göstermesi olarak karşımıza çıkabileceği gibi, özel şirketlerde de tepe yönetiminin değişmesi durumunda aynı sonuçların ortaya çıkması muhtemeldir. Bunun dışında geleneksel havayolu şirketleri özel şirketlere kıyasla daha uzun bir tarihsel geçmişe sahip oldukları için çeşitli dönemlerde farklı tedarikçilerden uçak temin edilmiş olması nedeniyle filo yapılarındaki uçaklar çeşitlilik gösterebilir. Filo yapısında farklı tipte uçakları olan şirketler bunları farklı menzillerde, iniş – kalkış açısından farklı özellikler gösteren havaalanlarında ve farklı talep düzeylerinde stratejik bir araç olarak kullanabilmektedir. Diğer bazı şirketler ise uçucu ekip, teknisyen ve yedek parça başta olmak üzere çeşitli

56 _{İsabel Santana, Do Public Service Obligations Hamper the Cost Competitiveness of Regional}

44

avantajları bulunan tek tip uçaklardan oluşan filolara doğru dönüşüm eğilimindedir. Tek tip uçaklardan oluşan filoların maliyet açısından avantajı olmakla birlikte tedarikçilerle pazarlık gücü açısından dezavantajlı oldukları da unutulmamalıdır.57

Uçucu ekipler açısından bakıldığında ise geleneksel havayolları, bir ülke havacılık sektörünün temel eğitim kurumu olarak adlandırılabilir. Önceleri kendi insan kaynağı ihtiyacını temin, eğitim ve geliştirme amacıyla faaliyet gösteren ilgili birimler zamanla kendi ihtiyaçları yanında sektördeki diğer şirketlere de eleman yetiştiren birer eğitim birimine dönüşmüştür. Geleneksel havayollarının insan kaynaklarındaki profesyonelleşme düzeyi ve işlerine hakimiyetleri bu tarz havayollarını yolcular tarafından çekici kılan başlıca özelliklerin arasında yer almaktadır.58 _{Başta emeklilik olmak üzere çeşitli nedenlerle şirketten ayrılan} personelin, daha küçük ölçekli ya da yeni kurulmuş şirketlerde tecrübe ve birikimleriyle önemli katkılar yaptıkları gözlemlenmektedir. Geleneksel havayollarından bu kurumlar birer kamu girişimiyken devlet kurumlarına atanan kişilerin liberalizasyon süreçlerinde ve sonrasındaki uyum dönemlerinde düzenleyici kuruluşlarda önemli görevler aldıkları görülmektedir. Bu durum, geleneksel havayollarının kamu kurum ve otoriteleri nezdinde nasıl bu denli güçlü olduklarını açıklamaya yardımcı olmaktadır.

Tarifeli – Tarifesiz Seferler

Tarifeli seferler, önceden planlanmış kalkış ve varış noktaları arasında, belirli gün ve saatlerde düzenli olarak yapılan seferlerdir. Tarife oluşumunun bir şirketin kendi inisiyatifinde olduğunu düşünecek olursak, kamuya ilan edilen tarifeye uyumun bir havayolu şirketi için en başta gelen başarı kriteri olduğunu söylemek mümkündür. Bu nedenle başarılı bir tarife oluşumu, başarılı bir havayolu işletmeciliğinin temeli olarak düşünülmelidir.

Yolcu taşımacılığına olan talep, bir takvim yılı boyunca sabit bir seyir izlememektedir. Talep düzeyinde çeşitli nedenlerden kaynaklanan dalgalanmalar olmaktadır. Öncelikle yaz ve kış sezonları talebin yoğunluğu ve niteliği bakımından birbirlerinden farklıdır. Şöyle ki, ülkemizden örnek verilecek olursa, yaz sezonu diye adlandırılan tarife döneminde yolcu taşımacılığına olan talep başta Akdeniz ve Ege bölgesi olmak üzere yaz turizminin yaşanmakta olduğu kıyı bölgeleri üzerinde yoğunlaşmakta olduğu görülür. Buna karşılık kış sezonunda ise, kültür ve kış turizmine yönelik noktalar ön plana çıkmaktadır. Bu nedenle farklı noktalara farklı

57

Rico Merkert, David A. Hensher, The Impact of Strategic Management and Fleet Planngng on Airline Efficiency – A Random Effects Tobit Model Based on DEA Efficiency Scores, Transportation

Research Part:A, C.45, 2011, s.687

58 _{Santiago Forgas ve Diğerleri, Antecedents of Airline Passenger Loyalty: Low-Cost Versus Traditional}

45

dönemlerde değişen yoğunluklarda talep olması söz konusudur. Ayrıca, yaz sezonunda özellikle okulların tatilde olduğu dönemlerde, yurt içi yolcu taşımacılığı pazarı oldukça hareketlilik kazanmaktadır. Bu hareketlilik yaz tatillerinde kullanılan izinler vb. gibi faktörlerle birleştiğinde ise yaz sezonu talebin en üst düzeye çıktığı dönem olmaktadır. Diğer yandan, yaz döneminde artan turistik amaçlı yolculuklar kış döneminde yerini iş amaçlı yolculuklara bırakmakta, böylelikle özellikle ülkemizin sanayi ve ticaretle öne çıkan şehirleri arasındaki seferlere olan talep artmaktadır. Mevsimsel hava koşullarının da havayolu taşımacılığına etkileri düşünüldüğünde yaz ve kış dönemleri arasındaki talep dalgalanması daha da belirgin hale gelmektedir. Yukarıda bahsedilen temel nedenlerden kaynaklanan talepteki dalgalanmanın etkisiyle yıl içerisinde yaz ve kış olmak üzere iki farklı tarife modeli oluşturulması söz konusudur. Böylece farklı noktalar ve farklı talep düzeylerine uygun seferleri sunmak ticari olduğu kadar, hizmet sunumunun da başarılı olmasını sağlayacaktır.

Tarife planlamasının şirketin orta ve uzun vadeli talep tahmini başta olmak üzere, filo büyüklüğü, insan kaynakları (uçucu ekip, teknisyen ve diğer personel) politikaları ve finansal yönetim gibi temel fonksiyonlardaki planların birbirleriyle uyumlu işlemesi ile yapılması bir zorunluluktur. Planlanan tarifeyi yürütecek araç ve bu araçlarda görev alacak uçucu ekiplerin temini, görev planlamalarının yapılması, seferlerin uygulanabilmesi için temel koşuldur. Bu süreçte yer alan faaliyetlerin her birinin ekonomik karşılığı olacağından hareketle, söz konusu faaliyetlerin finansal olarak doğru planlanması da hayati önem taşımaktadır. Tarife planlama süreci, şirketin stratejik hedefleri başta olmak üzere, sektörün içinde bulunduğu durum ve şirket kaynaklarının kullanımının birlikte ele alındığı oldukça önemli kararları kapsamaktadır. Bütün bu özellikler dikkate alındığında tarifeli seferler düzenliyor olmanın ticari olarak daha yüksek bir yönetim becerisi gerektirdiğini, kamuya orta ve uzun dönemli tarifeler ilan edip bunları başarıyla uygulayan şirketlerin taşımacılıkta başarılı şirketler olduğunu söylemek doğru olacaktır.

Tarifesiz seferler ise orta ve uzun dönemli olarak düzen ve süreklilik arz etmeyen, talebin var olduğu ya da yüksek olduğu dönemlerde, talebin yüksek olduğu kalkış ve varış noktaları arasında yapılan seferlerdir. Tarifesiz seferler havayolu taşımacılığı sektöründe “charter” seferler olarak da adlandırılır. Tarifesiz seferlerde takvim yılının tamamına yayılmış bir istikrar gözlemlenmese de yalnızca belirli bir talep düzeyinin üzerindeki seferlerin icrası söz konusu olduğu için tarifeli taşımacılığa kıyasla daha yüksek ekonomik kazanç elde etmek mümkündür. Ayrıca, tarifeli taşımacılığın vade uzadıkça artan talep riski tarifesiz taşımacılık için geçerli değildir. Daha uzun dönemli öngörüler gerektirmediği gibi daha esnek planların

46

yapılması, başta fiyat olmak üzere daha isabetli tahmin ve tespitlerin yapılması mümkündür.

Havayolu Yük Taşımacılığı

Ülke ekonomilerine yön veren ticaret, sanayi, tüketim gibi kavramların hacimlerinin artması ve küreselleşmenin etkisiyle dünyanın tek bir pazar haline gelmesi yeryüzündeki ürünlerin bir yerden başka bir yere taşınmasının öneminin giderek artmasına neden olmuştur. Hız yani ürün ya da hizmetlerin temin/teslim zamanının rekabet avantajı yaratmada temel faktörlerden biri haline gelmesi de yine aynı nedenlerle gözlemlenmektedir. Böyle bir durumda hızlı taşımacılığın şirketler için temel bir başarı faktörü olması, havayolu ile yük taşımacılığının taşımacılık türleri arasında ön plana çıkması sonucunu doğurmuştur. Havayolu ile yük taşımacılığı, sektörel bir terim olarak hava kargo taşımacılığı olarak da adlandırılabilir.

Havayolu yük taşımacılığında temel yaklaşım taşınmasında zaman sınırı olan, acil, bozulabilir yüklerin kısa sürede taşınmasıdır. Bu nedenle diğer taşıma türlerine göre göreceli olarak yüksek fiyatlı olan ürünler, havayolu ile taşınmak istenebilir. Ürünün niteliğinden kaynaklanan nedenlerin dışında müşterilerine daha hızlı hizmet vermeyi amaçlayan şirketler de ürünlerini havayolu ile taşımayı tercih edebilmektedir. Gün geçtikçe daha çok şirketin ürünlerini havayolu ile taşımaya doğru bir eğilim gösterdiğini ve havayolu yük taşımacılığının çerçevesinin yalnızca acil ve yüksek değerli ürünlerden genel kapsamda sınıflandırılabilecek yüklerin taşınmasına doğru genişlediğini söylemek mümkündür. Havayolu şirketleri yolcu uçaklarının bagaj bölümündeki kompartımanlarda yük taşıyabilecekleri gibi üretim aşamasında tamamen yük taşımak üzere tasarlanmış kargo uçakları ile de yük taşıyabilirler.

Havayolu yük taşımacılığında yükler genel ve özel yükler olmak üzere ikiye ayrılır. Özel yükler, yükün özelliklerine bağlı olarak, taşınmasında özel prosedür ve işlemler gerektiren ürünlerdir. Tehlikeli maddeler, bozulabilir ürünler, ıslak yükler, canlı hayvan taşınması, ağır yükler, kıymetli yükler, diplomatik yükler ve cenaze taşınması özel yükler kapsamına giren yüklerdir. Genel ürünler ise özel yükler kapsamına girmeyen, standart yük taşıma prosedürleri ile taşınan yüklerdir. Tehlikeli maddeler, özelliklerinden dolayı uçuş, diğer yolcu ve/veya diğer yüklerin güvenlikleri açısından risk oluşturan maddelerdir. Bunlar; yanıcı, parlayıcı, patlayıcı maddeler ile zehirli maddelerdir. Bunların yanı sıra, kimyasal reaksiyona giren maddeler, temas halinde zarar veren maddeler, gaz ya da radyoaktivite içeren maddeler de tehlikeli maddeler kapsamına girer. Tehlikeli madde kapsamına giren yüklerin nakliyesi IATA

47

– DGR (Dangerous Goods Regulations – Tehlikeli Madde Düzenlemeleri) düzenlemelerine göre gerçekleştirilir.

Canlı hayvanların havayolu ile taşınması da özel yükler kapsamında ele alınmaktadır. Havayolu ile taşınacak canlı hayvanlar IATA – LAR (Live Animal Regulations – Canlı Hayvan Düzenlemeleri) düzenlemelerine göre taşınırlar. Canlı hayvanların taşındığı özel kutuların üzerinde bir dizi etiket yer almak durumundadır. Kutunun içinde canlı hayvan taşındığına dair etiketin yanısıra, kutunun hangi yüzünün yukarıda kalması gerektiğini belirten yön etiketi ve kutu içinde taşınan hayvanın sağlığını koruyabilmesi için gerekli olan ısı düzeyinin belirtildiği sıcaklık uyarı etiketi kutu üzerinde yer almalıdır. Pek çok ülke kendi sınırları içerisindeki hayvan nesillerinin sağlığını korumak, türlerinin bozulmadan devamını sağlamak amacıyla ülke sınırları içerisine yabancı ülkelerden hayvan girişini kısıtlamakta ya da bir dizi ek önlemler alarak sıkı bir şekilde kontrol etmektedir. Bunun bir sonucu olarak, canlı hayvanın türü ve kökenine ilişkin sertifika ile sağlık raporu özellikle üzerinde durulan ve eksik olmaları halinde canlı hayvan yükünün ülke içine alınmamasına neden olan belgelerdir. Havayoluyla nakledilecek hayvanların yüklenme boşaltılma ve taşınmaları sırasında uzman kişilerce nezaret edilmesi ve hayvanın özelliklerine göre değişiklik gösteren diğer gereksinimlerinin (yem v.b.) sağlanmış olması gerekmektedir.59

Özel yükler kapsamında taşınan bir diğer yük grubu ise ıslak yüklerdir. Sıvı ihtiva eden ancak tehlikeli maddeler düzenlemeleri kapsamına girmeyen yükler, ıslak yükler olarak nitelendirilmektedir. Islak yükleri taşıyacak kaplar sıvı taşımasına uygun nitelikte ve ambalaj, içindeki sıvıların dökülmesini/sızmasını engelleyecek şekilde olmalıdır. Canlı hayvan kutularına benzer şekilde ıslak yükleri taşıyan kaplar için de yön etiketi bulundurulması gerekmektedir.60

Parça başı ağırlığı 150 kilogramı geçen yükler, havayolu yük taşımacılığında ağır yükler kapsamında değerlendirilir. Ağır yükler da özel yük türleri arasında yer almaktadır. Bu tip yüklere örnek olarak uçak motoru, otomobil, makine ya da makine parçaları gösterilebilir. Bu yükler uçağa yüklenirken ambalajın sağlamlığına ve yükün sabitlenmesine özellikle dikkat edilmelidir. Ayrıca bu tip yükler uçağın dengesini bozmayacak şekilde uçağa yerleştirilmelidir. Ağır yüklerin ağırlık merkezi yükleme esnasında dikkate alınacak şekilde açıkça belirtilmiş olmalıdır. Yığma kompartımanına yükleme söz konusu ise uçağın taban çeker limitlerini aşmamak için destek kullanılmalıdır. Uçağın tabanına temas eden kısımlar zemine uygun

59 _{Ali Özgür Karagülle, Taşımacılık Sektöründe Havayolu ve Karayolu İşletmelerinin Karşılıklı}

Beklentileri ve Bir Entegre Yolcu Taşımacılığı Modeli Önerisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, s.59 (Doktora Tezi)

60

48

değilse forklift vb. gibi gerekli teçhizatla taşınacak şekilde tahta palet üzerine konulmalıdır. Yükün niteliğine bağlı olarak belirli yerlerden tutulup kaldırılması gerekiyorsa bu yerler açıkça belirtilmelidir. Ağır yüklerin taşınmasında havayolu seçeneği tercih edilecekse kalkış ve varış terminallerinde bu yüklerin yüklenmesi ve boşaltılmasında kullanılacak araç gerecin varlığından emin olunmalıdır. Bunların yanında ağır yüklerde de eğer gerekiyorsa yön etiketi bulundurulmalı ya da taşınan yükün özelliğine ilişkin ek uyarılar varsa bunlar da açık şekilde belirtilmelidir.61

Havayolu yük taşımacılığında rezervasyon, yükleme ve belge yönetimi aşamaları taşımaların sorunsuz yapılabilmesi açısından önemli aşamalardır. Rezervasyon aşamasında başta uçağın teknik özellikleri olmak üzere, yükün ulusal ve uluslararası kurallara uygunluğu, gümrük prosedürleri ile kalkış ve varış istasyonlarının teknik ve idari özellikleri göz önüne alınarak rezervasyon yapılmalıdır. Yükleme aşamasında öncelik uçağın emniyeti olmakla birlikte taşınan yüke göre uçakta yer alması gereken ekipman da hazır bulundurulmalıdır. Yükün birim yükleme gereçleri (ULD) ile standart hale getirilmesi, ağırlık, dağılım ve yükün fiziki özelliklerini koruyucu bunun yanında diğer yükler ve uçağa da zarar vermesini önleyici tedbirlerin alınması gerekmektedir. Yüklere ilişkin özel uyarıların bulunduğu işaretlemeler yapılmalı, ticari ve gümrük işlemlerine esas olacak belgeler eksiksiz hazırlanmalıdır. Tüm bu süreçlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için havayolu şirketlerinin kargo ünitelerinin organizasyon yapısının etkin ve işlevsel olması, süreç akışlarının açıkça tanımlanmış, uygulanıyor ve denetleniyor olması gerekmektedir. Ayrıca, sağlıklı işleyen bir operasyon yönetim sistemi, elektronik altyapılardan da destek alarak işler bir halde kullanılmalıdır.