Gayrisaf Hasıla (Gh)

Ekonomik bir varlık olarak düĢünülen tarım iĢletmelerinde bir tarımsal takvim yılı içerisinde üretilen ürünler veya bu ürünlerin iĢlenerek piyasaya sürülmesi sonucu elde edilecek mallardan elde edilecek hasıla ile değiĢim ve yeniden değerleme yolu ile sermayede oluĢabilecek artıĢların miktar ve tutar olarak toplamları gayrisaf hasıla olarak tanımlanmaktadır (Gülten, 1975).

Gayrisaf hasıla; arazi rantı ile üretim için yapılan amortisman, sigorta, tamir ve bakım masrafları; çiftlik dıĢından sağlanan tohum, yem ve gübre gibi girdiler ile dıĢarıdan temin edilen hizmetlerin parasal karĢılığı; iĢletme sermayesi faiz karĢılığı; idare ücreti karĢılığı; el emeği karĢılığı ve ödenen vergilerin toplamından oluĢmaktadır.

ĠĢletmelerde üretim sonucu elde edilen hasıladan (H) üretim için tekrar iĢletmede kullanılanların (Ġk) çıkarılmasıyla miktar olarak bulunan değere cari fiyatların uygulanması sonucu da bulunabilecek olan gayrisaf hasıla değerinin tespitinde münavebe sistemi dikkate alınmalıdır. Bunun için değeri tespit edilmek istenen tarla arazisinin üzerinde yetiĢtirilen ürünlerin verimlerinin ve fiyatlarının belirlenmesi gerekmektedir.

Münavebe sistemine ait ürünlerin verim değerlerinin tespiti için eğer varsa muhasebe kayıtları kullanılabilmektedir. Güvenilir kimselerin vereceği bilgiler de kaynak olarak kullanılabilmektedir. Ancak kaynakların güvenliğinden emin olunmadığı durumlarda incelenen araziye ait geriye doğru 6-10 yıllık üretim toplamlarının aritmetik ortalaması alınabileceği gibi benzer arazilerin geriye doğru 6-10 yıllık üretim miktarlarından da yararlanılabilir. GeçmiĢ yıllarda elde edilen üretim miktarlarının aritmetik ortalaması alınırken dikkat edilmesi gereken nokta, gelecekte bir daha elde edilmesi zor olan uç seviyedeki üretim miktarlarının ortalamaya dahil edilmemesi gerektiğidir. Bu yollardan baĢka değer biçme uzmanının kiĢisel teknik bilgilerine dayanarak saptayacağı değerler de kullanılabilmektedir.

Münavebe sistemini oluĢturan ürünlerin verim değerleri, normal bir tarım sisteminin uygulandığı varsayımı altında incelendiğinde doğruya yakın bir değer biçme iĢleminden söz edilebileceği ifade edilmektedir. Normal tarım sistemi uygulanması sonucunda elde edilecek karın sıfır olduğu kabul edilmektedir (Mülayim, 2001).

AraĢtırma bulgularına göre, incelenen tarım iĢletmelerinde muhasebe kayıtlarının tutulmadığı görülmüĢtür. Bu nedenle araĢtırma bölgesinde uygulanan münavebe sistemine ait ürünlerin verim değerlerinin tespitinde Tarım Ġl ve Ġlçe Müdürlüklerinin kayıtları ile bölge hakkında daha önce yapılmıĢ olan çalıĢmalardaki ( (AğırbaĢ, 1994); (Sayılı, 1996); (Çiçek, 2001)) verim değerleri ve araĢtırıcı tarafından anket yoluyla elde edilen ortalama verim değerleri dikkate alınmıĢtır.

Değeri biçilmek istenen araziden ortalama olarak elde edilecek ürün miktarları bulunduktan sonra tekrar iĢletmede kullanılan tohum, çiftlik gübresi ve kuru ot gibi ürünlerin miktarları, bulunan toplam miktardan düĢülerek ürünlerin birim fiyatlarının tespitine çalıĢılır.

Münavebe sistemindeki ürünlere ait fiyat verileri üreticilerden, borsalardan, tarımsal kurum ve kuruluĢlar ile bölgesel pazarlardan elde edilebilmektedir. Ancak fiyatların doğru tespiti önemlidir. Zira fiyatların değiĢimi ile tarımsal iĢletme gelirleri de değiĢebilmektedir (AktaĢ, 2000).

Değer biçmenin amacına göre araziden gelecekte elde edilecek gelirin bugüne getirilmesinde, gelecekte oluĢacağı varsayılan fiyatların kullanılması gerekecektir. Genellikle son 6-10 yılın fiyat ortalamaları alınarak yapılan fiyat tahmini, kapalı ekonomilerde uygulama olanağı bulabilen bir yoldur. Kapalı ekonomilerde ise ulaĢımın güç olduğu ve piyasa fiyatlarının değiĢmez olduğu kabul edilmektedir. Bu durumda fiyat değiĢmelerinin kaynağı olarak iklim koĢullarına bağlı olarak değiĢen arz miktarı gösterilebilmektedir. Kapalı ekonomi koĢullarında 6-10 yıllık periyotun iklim koĢullarının etkisini izole edeceği varsayılmakta ve gelecekte oluĢabileceği öngörülen fiyatlara esas olarak kullanılabileceği görüĢü hakim olmaktadır.

Tarım ürünlerinde pazar çok geniĢ bir alana, hatta bazı ürünlerde dünya çapında bir pazara sahip duruma gelmiĢtir. Ġklim koĢulları ürün arzını etkilemekle birlikte bu etkiyi azaltacak bir piyasa yapısı mevcuttur. Açık piyasa ekonomilerinde arzdan kaynaklanan fiyat değiĢimleri bu piyasa yapısıyla en aza inebilmektedir. Bir bölgede iklimden dolayı azalan ürün arzı diğer bir bölgedeki iyi iklim Ģartlarının getirdiği arz fazlasıyla karĢılanabilmekte ve dolayısıyla fiyat dalgalanmaları ulaĢım imkanlarının da artmasıyla en az seviyede tutulabilmektedir. TaĢımacılıktaki geliĢmeler, hükümetlerin gümrük ve

para politikaları, savaĢ durumu ve sürekli enflasyon gibi nedenler ise, 6-10 yıllık fiyat ortalamaları alınarak etkisiz duruma getirilemezler.

O halde pazarın değer biçme zamanındaki koĢulları ve arazinin değerinin biçilme amacına göre ürün fiyatlarının tespitinde en uygun yolun o pazarda o an için ileride oluĢacağı varsayılan fiyatların alınmasıdır. Bu fiyatlar, ülkelerin gümrük ve para politikaları, teknolojik durum, gıda alıĢkanlıkları, kalkınma planları, hükümet programları ve enflasyona göre düzenlenecek ortalama cari fiyatlar olacaktır.

AraĢtırmada ürün fiyatları tespit edilirken ürünlerin pazarda tüketicilere veya hal iĢletmelerinde komisyonculara satılma durumuna göre satıĢ fiyatları, herhangi bir resmi kuruma satılma durumuna göre de resmi fiyatlar dikkate alınmıĢtır.

Ġncelenen iĢletmelerde ortalama olarak tespit edilen gayrisaf hasıla değerleri Çizelge 6.32’de sunulmaktadır.

Çizelge 6.32. Mal Sahibi Tarafından ĠĢletilen Tarla Arazilerinde Gayrisaf Hasıla (TL/da)

ÜRETĠM DALLARI EkiliĢ Alanı (da)

Verim (kg/da)

Toplam

Üretim (kg) Ortalama Fiyat (TL/kg) Asli Ürün Değeri (TL) Yan Ürün Değeri (TL) Gayrisafi Hasılat (TL) Üretim Amacıyla Tekrar ĠĢletmede Kullanıla n (TL) Gayrisaf Hasıla (TL) Gayrisaf Hasıla (TL/da) MÜLK SULU ARAZĠ (Arpa Hariç) Buğday 22,417 545,66 12 232,03 0,49 5 993,69 2 827,34 8 821,03 894,22 7 926,81 353,61 ġ. Pancarı 17,285 7 083,04 122 430,38 0,10 12 243,04 1 856,62 14 099,66 230,30 13 869,36 802,39 Ayçiçeği 18,139 381,29 6 916,27 0,74 5 118,04 … 5 118,04 … 5 118,04 282,16 Mısır 4,203 1 292,02 5 430,38 0,49 2 660,89 257,91 2 918,80 477,55 2 441,25 580,83 T. Sebzesi 4,042 8 499,99 34 356,96 0,21 7 214,96 … 7 214,96 534,30 6 680,66 1 652,81 Yonca 2,190 1 739,79 3 810,13 0,32 1 219,24 … 1 219,24 220,25 998,99 456,16 Sulu Toplam 68,276 34 449,86 4 941,87 39 391,73 2 356,62 37 035,11 542,43 KURU TARLA ARAZĠSĠ Buğday 0,646 256,15 165,47 0,57 94,32 18,02 112,34 2,62 109,72 169,84 Arpa 0,604 160,96 97,22 0,47 45,69 27,22 72,91 8,45 64,46 106,73 Kuru Toplam 1,250 140,01 45,24 185,25 11,07 174,18 139,34 GENEL TOPLAM 69,590 34 163,85 2 720,15 36 884,00 3 557,34 33 326,66 478,90