Cumhuriyetin ilk yıllarında Keban Barajı ile Aşağı Fırat planlaması olarak ortaya çıkan çalışmalar, daha sonra bu kapsama Dicle Havzasının da dahil edilmesi ile Fırat-Dicle Havzasında Su ve Toprak Kaynakları-nın Geliştirme Projesi ve GAP adını almıştır. 1987 yı-lında Karakaya, 1990 yıyı-lında Atatürk Barajında, 1997 yılında Kralkızı ve Dicle, 1998 yılında ise Bat-man Barajında su tutularak üretime başlanmıştır. GAP su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi ile sınırlı bir proje olmayıp aynı zamanda ekonomik ve sosyal ya-şamı da etkileyecek altyapı, ulaştırma, sanayi, eğitim vb. sektörlerde de gelişmeyi hedefleyen bir projedir. Ancak GAP özellikle, Ortadoğu bölgesinde önümüz-deki süreçte ihtiyaç duyulan su nedeni ile hem bölge-sel hem de uluslararası alanda hassas bir proje olarak görülmüş olup bu görüş devam etmektedir. GAP’nin yapımına başlanması ile birlikte özellikle Tür-kiye ve Suriye arasında görüş ayrılıkları başlamış ve Fırat ve Dicle nin geliştirilmesine karşı bir uluslararası kamuoyu oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu gelişmeler ve GAP’nin öne çıkartılan su ile ilgili stratejik önemi ne-deniyle yatırımlarda uluslararası finans kurumların-dan çok sınırlı olarak destek sağlanabilmiştir. Ilısu Barajı ile ilgili yaşanan engelleme süreci bu konudaki çabaların en son örneğini oluşturmuştur.
Teknik İlerleme Boyutu İle GAP
GAP’nde 7’si Fırat havzasında, 6’sı da Dicle havza-sında olmak üzere toplam 13 büyük proje kapsa-mında 22 baraj ve 19 hidroelektrik santral yapılarak, 7500 MW kurulu güç ile yılda 27 milyar kWh enerji
Şekil 3: Güneydoğu Anadolu
üretimi ve yaklaşık 1,82 milyon hektarlık brüt alanda sulama yapılması amaçlanmaktadır. Dicle ve Fırat ne-hirleri üzerinde gerçekleştirilmekte olan Güneydoğu Anadolu Projesi, sadece kapsadığı 13 büyük enerji ve sulama projesi ile değil aynı zamanda söz konusu iki nehrin de sınır aşan su niteliğinde olması nedeniyle dünya kamuoyunun dikkatlerini çekmektedir.
Dicle ve Fırat Nehirleri Türkiye’deki yüzeysel su po-tansiyelinin %28’ini teşkil etmekte olup, ülkemizin eko-nomik olarak sulanabilir topraklarının %20’si bu bölgede bulunmaktadır. Bu da bölgedeki teknik ve mü-hendislik projelerinin önemi ve önceliğini ortaya koy-maktadır.
GAP Master Planı Hedefleri
T.C. Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı tarafından 1989 yılında hazırlanan GAP Master Plan’ında bölgenin kalkınma-sına yönelik olarak benimsenen strateji aşağıdaki dört temel bileşenden oluşmuştur:
1.Toprak ve su kaynaklarının sulama, sınai ve kentsel
kullanım amaçları için etkin biçimde geliştirilmesi ve yönetilmesi;
2.Toprak kullanımının, optimal ürün deseni ve
tarım-sal uygulamalar aracılığıyla iyileştirilmesi;
3.Tarımsal sanayilerin ve diğer sanayi kollarının
yö-resel kaynaklar esas alınarak geliştirilmesi;
4.Göç hareketlerinin kontrol edilmesi ve bölgeye
va-sıflı insan gücü çekmek amacıyla daha iyi sosyal hiz-metler, eğitim ve istihdam sağlanması.(39)
Yukarıda özetlenen bileşenlerden anlaşılacağı üzere, projenin esas hedefi insanların yaşam kalitesini arttı-rarak bölge ile Türkiye’nin diğer bölgeleri arasındaki gelişmişlik düzeyi farkının kapatılmasıdır. Proje, bölge insanına istihdam olanakları sunulmasını, gelir sevi-yesinin yükselmesini, hem kırsal hem de kentsel mer-kezlere hizmetler götürülmesini sağlama amacına yönelik olarak yürütülmeye çalışılmaktadır.
Sözü edilen bu gelişmenin özellikle DSİ Genel Müdür-lüğü’nün gerçekleştireceği sulama ve hidroelektrik
Tablo 2: Fırat Havzasında Geliştirilen GAP Sulama ve Enerji Projeleri
FIRAT HAVZASI
Proje ve Üniteler Kurulu Güç (MV)
Enerji Üretimi (GWh)
Sulama Alanı (ha)
1 Karakaya Bar. ve HES 1.800 7.354
-2 Aşağı Fırat Projesi 2.450 9.024 718.844
3 Sınır Fırat Projesi 852 3.168 -4 Suruç-Yaylak Projesi - - 113.136 5 Adıyaman Kahta Projesi 195 509 78.134 6 Adıyaman-Göksu-Araban Projesi 7 43 71.598 7 Gaziantep Projesi - - 144.064 Münferit Projeler 14,4 42 65.615 TOPLAM 5.318,4 20.140 1.191.391
GAP DİCLE-FIRAT HAVZASI PROJELERİ
Kurulu Güç : 7 490 MW Enerji Üretimi : 27 387 GWh
Sulama Alanı : 1 821 046 (münferit projeler hariç)
Baraj Adedi : 22 HES Adedi : 19
DİCLE HAVZASI
Proje ve Üniteler Kurulu Güç (MV) Enerji Üretimi (GWh) Sulama Alanı (ha) 1 Kıralkızı-Dicle Projesi 204 444 130.159 2 Batman Projesi 198 483 37.351 3 Batman-Silvan Projesi 240 964 245.372 4 Garzan Projesi 90 315 60.000 5 Ilısu Projesi 1.200 3.833 -6 Cizre Projesi 240 1.208 121.000 Münferit Projeler - - 35.773 TOPLAM 2.172 7.247 629.655
Tablo 3: Dicle Havzasında Geliştirilen GAP Sulama ve Enerji Projeleri
enerji projelerinin lokomotifliğinde olması planlanmış-tır. Bölgedeki yıllık ortalama yağışın 470-830 mm ara-sında değişiyor olmasına karşın tarımsal üretim potansiyelinin önündeki en büyük engel yağışın bitki-lerin büyüme dönemine denk gelmemesidir. Bu yüz-den oldukça üretken bir tarımsal sistem oluşturarak zirai üretimi optimize etmek için sulama bir ön koşul ol-maktadır. Bu ön koşulun gerçekleşmesi bölge için büyük önem taşımaktadır.
Örneğin; 1994 yılında deneme sulamasının yapıldığı Harran Ovasında 2005 sulama sezonunda 125 000 hektar alan sulanmış ve ikinci hatta üçüncü ürün alın-mıştır. Belirtilen ürün deseninden uzaklaşılarak böl-gede üretilen pamuk tüm yurtta üretilen miktarın üçte birini oluşturmuştur.
GAP’nin Kilit Enerji ve Sulama Projesi Atatürk Barajı
Bu proje, gerek rezervuarında biriktireceği yaklaşık 50 milyar m3lük çok büyük su hacmi nedeniyle gerekse dış kredi zorluklarıyla karşılaşan Türkiye’nin projeyi kendi olanaklarını sonuna kadar zorlayarak yapma kararı ile karakteristik bir öneme sahip olmuştur. Temeli 1983 yılında büyük bir ulusal heyecanla atılan projeye ait işler için ilgili kamu kurumlarında “önce-likle ele alınacak ve sonuçlandırılacaktır” genelgeleri yayınlanmış ve proje devletin tüm kesimlerince büyük bir heyecan ile tamamlanmaya çalışılmıştır. Zama-nında tamamlanması hem iç hem de dış dünyaya karşı büyük bir prestij olan Atatürk Barajı ve HES tes-isleri 1992 yılında devreye alınmıştır. Böylece GAP için en büyük adımlardan birisi atılmış ve hem sulama hem de enerji üretmek için Fırat’ ın suları Atatürk Ba-rajı’nın arkasında toplanmıştır.
Böylece bölgede suya olan ve Fikret Otyam’ın kale-minden aşağıdaki gibi anlatılan hasret sona ermeye başlamıştır.
“1953 yılında benim ilk gezim oldu Güneydoğu Ana-dolu'ya. Ben bir Orta Anadolu çocuğuyum. Dünya ga-zetesinde çalışırken, o yıl izin çıktı, kendimi kamyon-da buldum. Birecik Köprüsü yoktu, sallarla geçtik.