Gap Analizi 103

Gap analizi, uygulaması kolay olmakla birlikte sadece bilanço içi faiz riskini dikkate almakta ve incelene dönemi tercihinden etkilenebilmektedir. Gap belirli bir dönemde, faize karşı duyarlı aktifler ile pasifler arasındaki farkı yansıttığından, hem faiz oranı hem de likidite riski yönetiminde kullanılmaktadır. Gap analizinde, her aktif/pasif kaleminin vadeleri dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır. Daha sonra, dönemsel ve kümülatif Gap sonuçları hesaplanmaktadır. Aktiflerin toplamının pasiflerin toplamı ile ilişkisi dikkate alınarak, pozitif, negatif veya sıfır Gap ortaya çıkmaktadır. Gap durumu, faiz oranı değiştiğinde bankanın aktif getirisi ile pasif maliyetindeki değişimin yön ve hızını göstermektedir. Bu analiz, aktif/pasif yönetiminde genel bilanço uyumsuzluğu konusunda bir tablo sunmaktadır (Akçay ve Bolgün 2003).

115 Gap analizi aşamaları:

 Faize duyarlı akif ve pasif enstrümanların belirlenmesi

 Finansal enstrümanların parasal değerlerinin belirlenmesi

 Finansal enstrümanların vade tarihlerinin veya yeniden fiyatlama tarihlerinin belirlenmesi

 Hesap bakiyelerinin standart zaman dilimlerine yerleştirilmesi

 Her ayrı zaman dilimi için aktif ve pasif değerler arasındaki farkların hesaplanması

Gap analizi, faize duyarlı aktif ve pasif kalemlerinin farkı ve/veya oranıdır. Bilanço kalemlerinin faize duyarlı oluşu demek, o kalemin taşıdığı faizin değişmesi ile birlikte aynı yönde ve o değişime yakın miktarda değişeceği demektir. Gap rasyolarında faize duyarlı kalemler kullanılır. Bir kalemin faize duyarlı olması ise ya vadesine çok az zaman kaldığını, ya da çok kısa periyotlu değişken faizli bir kalem olduğu gösterir. Boşluk analizi uygulanması kolay olmakla beraber, sadece bilanço içi faiz riskini dikkate almakta ve inceleme dönemi tercihinden etkilenebilmektedir.

 GAP= (Faize Duyarlı Aktifler )- (Faize Duyarlı Pasifler)

GAP= (Faize Duyarlı Aktifler)/(Faize Duyarlı Pasifler)

Yukarıdaki iki ayrı formül ile GAP hem fark olarak incelenebilir hem de GAP rasyosu elde edilebilir. Bu formüllerin yorumlanması ise şu şekildedir. GAP oranın birden yüksek olması durumunda Gap pozitiftir ve faize duyarlı aktifler, faize duyarlı pasiflerden daha fazladır. Bu durumda faizlerin artması bankaya kar. düşmesi ise zarar yaratacaktır. Gap oranı birden küçük ise Gap negatiftir ve faizlerin yükselmesi bankaya zarar, düşmesi ise kar yaratacaktır. Gap rasyolarını çeşitli vadeler için hesaplamak gerekir. Örneğin Türkiye için bir hafta, iki hafta, bir ay ve üç ay vadeler için Gap rasyolarını hesaplamak daha uygun olacaktır.

Faiz riskini doğuran en önemli faktör vadelerin uyumsuzluğudur. Faiz riskini kontrol etmek vade uyumsuzluğunu kontrol etmek demektir. Vade uyumsuzluğu kar marjını artıran riskli bir stratejidir. Sürekli kontrol altında tutulması gerekir.

6.1.2. Duration Analizi (Süre Analizi)

Duration analizi, aktifin veya pasifin ortalama vadesinin, bireysel vadesinden farklılaşma olasılığını belirlemeye yardımcı olmaktadır. Duration, ortalama vadeyi

116

yeniden fiyatlamaya göre ağırlıklandıran bugünkü değerdir. Dolayısı ile Duration, Gap analizindeki defter değerinin aksine piyasa değerini ön plana çıkarmaktadır. Sadece net gelirdeki değişime değil aktif yada pasiflerin fiyatlarındaki değişimi dikkate aldığından Gap analizine göre daha kullanışlı bir analizdir. Ancak onun da (Gap analizine benzer) kısıtlı olduğu noktalar mevcuttur. Faiz riski dışındaki riskleri ihmal etmekte pek detaya girmeden genel incelemeler yapmaktadır. Özellikle Finansal kesim dışındaki firmalar için uygun değildir. Gösterdiği gelişime rağmen sabit getiri analizleri için Duration analizinden daha etkili yöntemler geliştirilmiştir (Rahl, 1999).

Bir aktifin yada pasifin vadesine kadar olan ortalama zamanı ifade eden Duration bir aktifin yada pasifin zaman göre ağırlıklı bugünkü değerinin piyasa değerine oranı olarak hesaplanmaktadır. Duration-Gap modeli kullanılarak, bir bankanın bilançosunun faiz oranı riskini incelemek için, üç farklı Duration-Gap hesaplanır (Akçay, M.B. ve Bolgün 2003).

 Net faiz gelirinin Durationı

 Sabit getirili bilanço kalemlerinin Durationı

 Özsermayenin Durationı

Net faiz gelirinin Duration Gap i, bir bankanın faize hassas aktif ve pasiflerin onların Duration ları kullanılarak hesaplanmaktadır. Bilindiği üzere Türkiye deki bugünkü piyasa koşullarından dolayı, faize hassas aktif ve pasiflerin vadesi maksimum 1 yıl olmaktadır.

Sabit getirili kalemlerin Duration Gap i, faiz oranlarındaki dalgalanmaların sabit getirili bilanço kalemlerinin piyasa değerinde meydana getireceği değişimi ölçmekte ve faiz oranı riskinin fiyat riski kısmını temsil etmektedir.

Özsermayenin Duration Gap i, faiz oranlarındaki dalgalanmaların, bankaların özsermayelerinde meydana getireceği olası değişimi ölçmek için kullanılmaktadır. Bu Gap Özsermayenin faiz esnekliğini ölmektedir. Bir bankanın kendi bilançosunu, faiz oranı riskinden bütünüyle koruması için, Gap leri sıfıra eşitlemesi gerekmektedir. Bu teoride mümkün olmakla birlikte bazı dışsal faktörler nedeniyle uygulamada genelde yapılamamaktadır.

Şayet bir banka menkul kıymet portföyü içersinde bulunan tahviller kuponsuzsa yada bonolar iskontolu ise, Duration ile vade aynı olmaktadır. Mevduatta ise vadeli

117

mevduatın Duration ı ile vadesi aynı olmaktadır. Çünkü bu tir mevduatta tek bir nakit akımı bulunmaktadır. Duration hesaplanabilmesi için kredi veya mevduatta işlemin sonuçlanacağı döneme kadar birden fazla nakit akımının olması gerekmektedir. Bankanın aktifinin ve pasifinin Durationlarının hesaplanması gerekiyorsa, tüm sabit getirili kalemlerin toplamından oluşan portföy ve tüm sabit maliyetli pasiflerden oluşan bir portföy oluşturulacaktır. Aktifte sabit getirili tüm kalemlerin faiz gelirleri ve anapara dönüşleri bir nakit akımı olarak dikkate alınacak, bu nakit akımları vadelerle ağırlıklandıktan sonra, bunların şimdiki net değerlerine (piyasa fiyatı) bölünecektir. Faiz oranlarının yükselmesi bekleniyorsa; Duration fazlası aktifte olan banka daha zararlı çıkacaktır. Çünkü bu durumda aktifin de pasifin de değeri düşecek, ancak aktif oransal olarak daha fazla değer yitirecektir. Bu da bankanın aleyhine olacaktır. Duration fazlası pasifte olursa, pasifteki değer düşüklüğü aktife oranla daha fazla olacaktır ve banka karlı çıkacaktır.

Faiz oranlarının düşmesi bekleniyorsa; Duration fazlası aktifte olan banka karlı çıkacaktır. Çünkü bu durumda aktif de pasif de değer kazanacak, ancak aktiflerin değeri daha fazla artacaktır. Duration fazlası pasifte olursa, tersine pasifteki değer artışı aktife göre daha fazla olacak, yani borçlar daha fazla artacak, banka zararlı çıkacaktır.

Şayet banka riskten kaçınan bir politika izliyorsa, aktif ve pasifin ağırlıklı vadelerini eşitlemeye çalışacaktır. Bu nedenle örneğin aktif Duration fazlası varsa, sabit getirilerin belirli bir bölümünün elden çıkarılması veya yeni sabit getirili pasifler elde edilmesi şeklinde politikalar uygulanabilir. Pasifin Duration fazlası varsa, yeni sabit getirili aktifler elde edilmesi veya sabit maliyetli pasiflerin bir kısmından vazgeçilmesi şeklinde bir politika izlenebilir. Böylece aktif ve pasiflerin risk derecesi eşitlenmeye çalışılacaktır (Akçay ve Bolgün 2003).

Özetle, Duration bir katsayı olup, ağılıklı vadeyi göstermektedir. Bu Duration menkul kıymetlerin ana parasının tahsil edebilir duruma geldiği vade veya vadeye kadar olan Duration değil, bu Duration içinde nakit akımlarını dikkate alan ve nakit akımlarının meydana geldikleri dönemlere ayrı bir ağırlık vererek bulunan ağırlıklı ortalama bir Duration dır. Ağırlıklar, nakit akımlarının doğduğu dönemlerden uzaklaştıkça artmaktadır. Ancak ağırlıklar alınmadan önce nakit akışlarının bugünkü değerleri alındığı için, Duration uzadıkça nakit akımlarının ağırlıklı ortalama da etkisi de azalmaktadır. Duration katsayısının kullanımında bazı yetersizlikler mevcuttur.

118

 Duration analizi; temelde bankanın tüm işlemlerini değil, sadece sabit getirili aktiflerin veya sabit maliyetli pasiflerini incelemeye almakta, değişken getirili veya maliyetli kalemleri ihmal etmektedir. Değişken kalemlerin pazar faiz oranlarına uyumu tam olmayan yani özünde esnekliği 1 in altında olan bu kalemler de Duration a dahil edilmedikçe analiz tam değil eksik yapılmış olmaktadır.

 Tüm sabit getirili aktifleri bir portföyde, tüm sabit maliyetli pasifleri de ayrı bir portföyde birleştirilerek bir portföy oluşturmak ve bunların Duration katsayılarını hesaplamak kolay değildir.

 Faiz oranlarındaki değişimin bir defalık ve ani olduğu varsayılmaktadır. Faiz oranlarındaki artışın tüm vadelerde aynı orada arttığı farz edilmektedir. Oysa faiz oranları her zaman dikey doğru şeklinde olmadığı gibi aynı anda artıp azalmamaktadır.

 Duration yaklaşımına getirilen yukarıdaki eleştirilerin yanında belki onlardan çok daha önemlisi gerçekleşmiş kar yada zararlı değil, muhtemel kar/zararı esas almasıdır. Çünkü analizlerde defter değeri değil piyasa değerleri esas alınmaktadır.

Geleneksel risk yönetim teknikleri içinde faiz oranı riskini ölçmede kullanılan tekniklerden biri Duration analizidir. İlk olarak bono piyasalarının analizinde kullanılan duration analizi, yakın zamanlarda banka bilançolarının analizinde de kullanılmaya başlanmıştır. Duration, zaman ağırlıklandırılmış vadedir. Başka bir değişle bir bilanço kaleminin durationu, o kaleminin vadesi boyunca yaratacağı tüm nakit akışlarının bugünkü değerine indirilmiş değerlerinin o nakit akışlarının gerçekleşeceği sürelere göre ağırlıklandırılmış ortalamasıdır. Duration analizi, faiz oranı seviyelerindeki değişimin bir finansal enstrüman değerini ne kadar değiştireceğini hesaplar. Yani, bir finansal enstrümanın durationı bilinirse, faiz oranlarındaki belli bir artışın yada azalışın karşılığında o enstrümanın fiyatının ne kadar değişeceği hesaplanır. Duration toplanabilme Özelliği olduğu için de tüm aktiflerin ve pasiflerin yani bankanın ortalama durationını hesaplamak mümkündür. Duration analizi, sadece net gelirdeki değişimi değil aktif yada pasiflerin fiyatlarındaki değişimi dikkate aldığından Gap analizine göre daha kullanışlı bir analizdir. Ancak

119

onun da (gap analizindekine benzer) kısıtlı olduğu noktalar mevcuttur. Faiz riski dışındaki riskleri ihmal etmektedir, (bono fiyatlarındaki değişimler için sadece birinci dereceden tahminleri dikkate aldıkları ve getiri eğrisindeki değişiklikleri sadece paralel kaymalar olarak varsaymaları nedenleriyle) pek detaya girmeden kaba olarak incelemeler yapmaktadır ve finansal kesim dışındaki firmalar için uygun değildir. Gösterdiği gelişime rağmen sabit getiri analizleri için süre analizinden daha etkili yeni yöntemler geliştirilmiştir.