Günlük Yaşam Aktivitelerinde Problemler

HKHT yapılan bireyler karşılaştığı pek çok problem sonucunda günlük yaşam aktivitelerinde (GYA) limitasyonlar yaşayabilmektedir. Bu problemler; duyu kaybı, normal eklem hareketlerinde limitasyon, osteoporoz, ailelerin koruyucu tavrı olarak sıralanabilir. Ayrıca yorgunluk düzeyi ile GYA’nin ilişkili olduğu yapılan

çalışmalarda belirtilmiştir. Bireylerin yorgunluk düzeyi arttıkça, GYA’nde de limitasyonların arttığı gösterilmiştir (97).

GYA ölçümlerinin geriatrik kanser hastalarında prognostik değer taşıdığı bilinmektedir. Kemoterapi sırasında geriatrik bireylerde GYA’nde limitasyonlar olduğu ve depresyonun da etkisi ile fonksiyonel kayıp riskinin arttığı bulunmuştur. AML’li yetişkin bireyler üzerine yapılan bir çalışmada GYA’nde görülen limitasyonların sağkalımın belirleyicisi olduğu bulunmuştur. Ayrıca GYA ölçümlerinin onkoloji alanında sık kullanılan Karnofsky Performans Skalası değerlendirmelerine ek bilgi sağladığı bildirilmiştir (118,119).

2.5. HKHT’nda Fizyoterapi ve Rehabilitasyon

HKHT alanında tedavilerdeki gelişmelere rağmen nakil yapılan bireyler pek çok komplikasyonla karşı karşıya gelmektedir. Transplantasyon öncesi yüksek doz kemoterapi ve/veya radyoterapinin yan etkileri, çok değişken olan klinik durum, immünolojik ve hematolojik değişiklikler tedavi ile ilişkili problemleri arttırmaktadır (97). HKHT yapılan bireylere egzersiz programı uygulamalarına yönelik çalışmalar son yıllarda dikkat çekmekte ve sayıca artmaktadır. 2013 yılında yayınlanan bir meta analizde egzersizin fiziksel uygunluk, yorgunluk ve yaşam kalitesine olumlu etkilerinin olduğu belirtilmiştir (7).

2.5.1. HKHT’nda Fizyoterapi ve Rehabilitasyonun Amaçları

HKHT uygulanan bireylerde fizyoterapi ve rehabilitasyon amaçları şu şekilde sıralanabilir:

1. Yorgunluk ve ağrı gibi problemlerle baş etmek, bu semptomları en aza indirmek,

2. Fiziksel inaktivite ve buna bağlı komplikasyonları önlemek, 3. Tedavilere ve kullanmamaya bağlı kas atrofilerini önlemek, 4. Kas kuvvet ve enduransını korumak, geliştirmek

5. Uzun süre immobiliteye bağlı oluşabilecek eklem limitasyonlarını önlemek, eklem hareket açıklığını korumak,

6. Kemik mineral dansitesini korumak, osteopeni, osteoporoz gibi oluşabilecek komplikasyonları en aza indirmek,

7. Pulmoner fonksiyonları korumak ve geliştirmek, oluşabilecek komplikasyonları en aza indirmek,

8. Kardiyovasküler fonksiyonları korumak ve geliştirmek, oluşabilecek komplikasyonları en aza indirmek,

9. Kardiyopulmoner enduransı korumak ve geliştirmek,

10. Bireylerin fonksiyonel bağımsızlıklarını korumak ve geliştirmek, 11. Fiziksel ve emosyonel iyilik halini geliştirmek,

12. Bireylerin yaşam kalitelerini arttırmaktır (120,121).

2.5.2. HKHT’nda Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Değerlendirmeleri a. Yorgunluğun Değerlendirilmesi

HKHT yapılan yetişkinlerde yorgunluğun değerlendirilmesi için çeşitli skalalardan yararlanılmıştır. Bunlar: 1 Maddeli Yorgunluk Şiddet Ölçeği (One-Item Fatigue Intensity Scale), Çok Boyutlu Yorgunluk Ölçeği (Multidimensional Fatigue Inventory), Kanser Tedavilerinin Fonksiyonel Değerlendirilmesi-Anemi (Functional Assessment of Cancer Therapy-Anemia) gibi geçerli ve güvenilir sonuçlar verdiği gösterilen skalalardır (122,123). Çocuklarda ise Pediatric Quality of Life Inventory (PedsQL) Çok Boyutlu Yorgunluk Ölçeği (Multidimensional Fatigue Scale) yorgunluğun değerlendirilmesinde sıklıkla kullanılan geçerli ve güvenilir bir ölçüm yöntemidir (124).

b. Fiziksel Aktivite Düzeyinin Değerlendirilmesi

HKHT yapılan yetişkin ve çocuklarda objektif olarak fiziksel aktivite ölçümünde akselerometre sıklıkla kullanılmıştır. Bu ölçüm yönteminin kanserli ve HKHT uygulanan bireylerde doğru ve güvenilir sonuçlar verdiği çalışmalarda gösterilmiştir (5). Bunun yanı sıra bireylerin fiziksel aktivite düzeyleri, anket veya günlük tutturularak da değerlendirilebilmektedir. Yetişkinlerin fiziksel aktivite düzeyini değerlendirmek için literatürde en sık kullanılan Uluslararası Fiziksel Aktivite Anketi, 1998’de geliştirilmiştir ve Türkçe versiyonu yapılmıştır. Çalışmalarda bunların yanı sıra günlük tutma yöntemi ile bireylerin fiziksel aktivite düzeyleri kaydedilmiştir (125).

c. Kas Kuvvetinin Değerlendirilmesi

HKHT ile ilgili yapılan çalışmalarda bireylerin kas kuvvetini değerlendirmek amacıyla çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Bunlardan biri maksimal izometrik volunter kuvveti değerlendirmek amacıyla kullanılan dijital dinamometrelerdir. Bir çok hastalıkta sıklıkla kullanılan elde tutulan dinamometreler, pratik olarak uygulanabilen, nicel sonuçlar veren ve standardize bir ölçüm aracıdır (126). Elde kavrama kuvvetini ölçen dinamometreler de sıklıkla kullanılmaktadır. Maksimal el kavrama kuvveti ölçümü, Amerikan El Terapistleri Birliği tarafından önerilen standart prosedürlere göre uygulanır (127). Bunların yanı sıra bazı fonsiyonel testler ile yapılan ölçümlerin geçerli, güvenilir olduğu saptanmış ve HKHT yapılan bireylerde uygulanmıştır. Bunlardan, 30 saniye otur-kalk testi (30 second chair stand test), proksimal alt ekstremite kuvvetini yansıtan bir ölçüm olarak gösterildiği için, nakil yapılan bireylerde de uygulanabilmiş ve geçerli sonuçlar elde edilmiştir (128). Yataktan ayağa kalkma süresi testi (Time needed to stand up from a bedrest examination) de kas kuvvetinin fonksiyonel olarak ölçümünde kullanılabilmektedir. Bu testin maksimum izometrik quadriceps kas kuvveti ölçümü ile yüksek korelasyon gösterdiği belirtilmiştir (129).

d. Kardiyorespiratuar Uygunluğun Değerlendirilmesi

Pulmoner fonksiyonların değerlendirilmesinde spirometrik testlerden 1. saniyedeki Zorlu Ekspiratuar Volüm, Zorlu Vital Kapasite, İnspiratuar Kapasite ve Maksimal Volunter Ventilasyon gibi ölçümler kullanılabilmektedir (130).

Maksimal egzersiz testi, kardiyopulmoner uygunluğu ve potansiyel kardiyovaskuler ve kardiyopulmoner limitasyonları ölçmek için kullanılmaktadır. Bu testin kanserden sağkalanlarda uygulanabilir bir yöntem olduğu gösterilmiştir (131). Submaksimal egzersiz testi olarak 6 dakika yürüme testi (6 DYT) ise, klinikte sıklıkla kullanılan, geçerli ve güvenilir olduğu kabul edilen bir ölçüm yöntemidir. Ayrıca bireylerin fonksiyonel performansını değerlendirmek için de kullanılabilmektedir (132).

e. Fonksiyonel Mobilite ve Fonksiyonel Performansın Değerlendirilmesi Süreli kalk-yürü testi (Time Up and Go 3/10 metre-TUG), bireylerin günlük yaşamdaki performanslarını değerlendirmek amacıyla kullanılır. Bu testin kanserli çocuklarda geçerli ve güvenilir sonuçlar verdiği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir (133). Fonksiyonel performansın değerlendirilmesinde kullanılan bir diğer test ise merdiven çıkma ve inme süresi testi (Time Up and Down Stairs Test-TUDS)’tir. Bu testin de kanserli çocuklarda geçerli, güvenilir sonuçlar verdiği belirtilmiştir (134).

f. Günlük Yaşam Aktivitelerinin Değerlendirilmesi

Bireylerin günlük yaşamdaki bağımsızlık düzeyleri çeşitli skalalar ile değerlendirilebilmektedir. Barthel, Katz, Lawton, Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçümü (Functional Independent Measurement-FIM) gibi temel günlük yaşam aktivitelerini değerlendirmek amacıyla bir çok anket klinikte kullanılmaktadır. 12 yaşından küçük çocuklarda ise FIM’in çocuklara uygulanan formu olan WeeFIM tercih edilmektedir (135).

g. Depresyon ve Anksiyete Düzeyinin Değerlendirilmesi

Depresyon ve anksiyete durumlarının değerlendirilmesinde genelde çeşitli skalalardan yararlanılmaktadır. Yetişkinlerde bunun için sıklıkla Hastane Anksiyete Depresyon Ölçeği, çocuklarda ise Çocuklar için Depresyon Ölçeği (Children Depression Inventory) kullanılmaktadır. Her iki skalanın da geçerli ve güvenilir sonuçlar verdiği belirtilmiştir (136,137).

h. Yaşam Kalitesinin Değerlendirilmesi

Kanserli yetişkin bireylerde yaşam kalitesinin değerlendirilmesinde sıklıkla Avrupa Kanser Araştırma ve Tedavi Organizasyonu Yaşam Kalitesi Anketi (European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality of Life Questionnaire-Cancer 30) kullanılmaktadır. Bu skalanın geçerli ve güvenilir sonuçlar verdiği bir çok çalışmada gösterilmiştir (138). Çocuklarda ise yine bir çok farklı hastalık için ayrı formları olan PedsQL-Çocuklar İçin Yaşam Kalitesi (Pediatric Quality of Life Inventory)’nin kanserli çocuklar için geliştirilen “Kanser Modülü” geçerli ve güvenilir bir ölçüm yöntemi olarak kullanılabilmektedir (139).

2.5.3. Hematopoeitik Kök Hücre Transplantasyonunda Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Uygulamaları

HKHT uygulanan bireylere yönelik fizyoterapi ve rehabilitasyon programları incelendiğinde temel yaklaşım olarak egzersiz uygulamaları kullanılmıştır. Egzersizlerin HKHT sırasında karşılaşılan başta yorgunluk olmak üzere pek çok semptomları azaltma, kardiyopulmoner enduransı geliştirme, kas kuvvetini koruma ve arttırma, immün hücrelerin toparlanmasına katkıda bulunma ve yaşam kalitesini arttırma yönünden pek çok konuda katkılarının olduğu bilinmektedir (97). Günümüzde dünyadaki pek çok merkezde HKHT uygulanan bireylere “aktif olun” gibi önerilerde bulunulmaktadır. Literatürde bu konu ile ilgili yapılan çalışmalarda ise henüz uygulanan egzersiz programları ile ilgili bir fikir birliğine varılmamıştır.

HKHT uygulanan bireylere yönelik yapılan çalışmalar gözden geçirildiğinde çoğunlukla yetişkinlerde uygulanan egzersiz programları dikkati çekmektedir. Bu alanda çocuklar üzerine yapılan egzersiz çalışmaları ile ilgili literatürde 3 çalışma bulunabilmiştir (8-10). Bunula ilgili 2013’te yayılanan bir meta analizde egzersizin HKHT sırasında ve sonrasındaki etkinliği, uygulanması gereken optimal egzersiz dozu hakkında yeterli kanıt olmadığı ve bu alanda daha fazla çalışmaya ihtiyaç olduğu belirtilmiştir (7). Literatürde bu alanda fizyoterapi ve rehabilitasyon uygulamaları aşağıda detaylı olarak açıklanmıştır.