Diplomasi kavramı anlam olarak Yunanca ‘diploun’ sözcüğünden evrenselleşerek devletlerarası ilişkilerde dış politika literatürüne geçmiştir. Yunanca diploun sözcüğü katlamak anlamına gelmektedir. Diplomasi kavramı zaman içinde özellikle Roma İmparatorluğu döneminde imparatorluk sınırları içinde her tür pasaport, geçiş izin kâğıtları nakliye senetlerinin bir çift metal plaka üzerine mühür şeklinde vurulup, bu metal plakaların katlanması sürecini ifade etmek için
kullanılmıştır. Bu metal geçiş izin belgelerine ‘diploma’ denilmiştir. Diploma kavramının kapsamı zamanla genişlemiş ve bazı antlaşmaları içeren resmi belgeler de kavramın içinde yer almıştır. Bu antlaşmalar çoğaldıkça imparatorluk arşivleri, özel bir biçimde katlanıp mühürlenmiş sayısız küçük belgelerle dolup taşmaya başlamıştır. Bu belgeleri sınıflandırmak, çözmek ve korumak için eğitilmiş kâtipler kullanmak zorunluluğu duyulmuştur(Nicolson, 1970: 30).
Bu bağlamda bakıldığında diplomasi, uluslararası ilişkiler arenasında devletlerarası süren ilişki biçimlerinin iletişim dili olarak görülmektedir. Bir devletin çıkarlarının uluslararası platformda temsili, uluslararası ilişkilerinin; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel yönetimi diplomatik ilişkileri ile mümkün olmaktadır. Bu diplomatik ilişkilerin ustaca sürdürülmesi devletlerin uluslararası platformda yerini de belirlemektedir.
Günümüzde diplomasi kavramı uluslararası platformda devletlerarası ilişkilerin düzenlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Özellikle küresel sorunların çözümü ve krizlerin aşılması diplomasi süreci içinde yapılmaktadır. Diplomasi uluslararası ilişkilerin iletişim boyutunu oluşturmaktadır. Ayrıca diplomasi kavramı arşivlerle uğraşma değil de uluslararası ilişkilerin yürütülmesi süreci olarak görülmektedir. Batı’da ‘diplomasi’ kavramını ilk kez bu anlamıyla, 1796 yılında Edmund Burke adlı bir İngiliz devlet adamı ve yazarı kullanmıştır. Burke, bu tarihte ‘diplomasi’ sözcüğünü, devletlerarası ilişkiler ve görüşmelerin yürütülmesinde uygulanan beceri ve taktik anlamında kullanmış ve aynı zamanda ‘diplomatik kurul’ deyimini de ortaya atmıştır(Tuncer, 1995: 11).
Diplomasi günümüzde uluslararası platformda devletlerarası iletişim sürecinde bütün dünyada barış dolu ilişkiler yürütmek için kullanılan bir araç olarak görülmektedir. Bu bağlamda devletler adına görev yapan diplomatlar yabancı ülkelerde kendi devletlerinin çıkarlarını korumak için uğraşmaktadır.
Küreselleşme süreciyle birlikte devletlerarası ilişkilerde; politik, ekonomik, kültürel ve bilimsel ilişkileri çoğaltmak, anlaşmazlıkları çözmek, barışı sağlamak, insan haklarını savunmak açısından diplomatik ilişkiler önem taşımaktadır. Bu
nedenle diplomasi süreci devletlerarası ikili ve çok taraflı ilişkiler etrafında gerçekleşmektedir. Çok taraflı diplomasi genellikle uluslararası bir örgütün kurumsallaşmış ortamında devletlerarasındaki çeşitli temasları içerirken ikili diplomasi iki devlet arasında geçen iletişim süreci için kullanılan bir terim olmaktadır. Diplomatik ilişkilerde müzakere en önemli süreç olarak işlemektedir. Devletlerarası ilişkilerde ve uluslararası hukuk alanında pek çok anlaşmazlık müzakereler sonucu çözümlenmektedir. Bu tür uluslararası müzakerelerin amacı devletlerin çıkarları arasında bir denge oluşturmaktır.
Graham Evans ve Jeffrey Newnham (1998: 130) 21. yüzyılda diplomasi alanındaki değişiklikleri nitelendirmişlerdir ve diplomasi ve diplomatlar mekanizmasındaki dönüşüme dikkat çekmişlerdir bunlar sırasıyla;
Genişletilmiş diplomatik diyalog
Çok taraflı diplomasi için daha fazla dikkat Uzmanlaşma ve çok sayıda uzman
Kitle iletişim araçları
Uluslararası toplum ve sivil toplum aktörlerinin artan önemidir.
Hocking’e göre, “devletlerarası ilişkilerde aslında güvenlik ihtiyacı diplomasinin gelişimine katkıda bulunmuştur. Dünyada yaşanan değişimler diplomasi alanını da etkilemiştir. Dünya değiştikçe diplomasi hem gelişmiş hem de değişim göstermiştir” (Hocking, 1998: 170).
Küreselleşme süreciyle birlikte diplomasinin dönüşümü yüksek hızda olmaya başlamıştır. Bu süreçte diplomasinin temel özellikleri olan, devlet merkezlilik, ülkeler arasında karşılıklı işbirliğinin hâkim formatları, dış politika uygulanması için özel bir kurum olarak dışişleri bakanlıklarının görevli olması gibi geleneksel iletişim yollarının dışında yeni yollar ve yöntemler geçerli olmaya başlamıştır.
Bunlara ek olarak yeni aktörler devreye girmiştir ve sivil toplum örgütlerinin rolü artmıştır. Ayrıca devletlerarasında çok taraflı işbirliği biçimleri daha
önemli hale gelmiştir. Diplomatik kurumların yapısı ve işlevselliği daha etkin olmuştur. Diplomasi alanında uzmanlaşma artış göstermiştir. Dış işlerinin önemi ve etkisi artmıştır. Devletlerarası ilişkilerde iletişim yolları çeşitlendirilmiştir. Bilgilerin hızlı değişimi, hızlı kararlar üzerinde durulmuştur. Uzmanların müzakerelerde rolü daha da önemli hale gelmektedir. Devletlerarası ilişkilerde diplomasinin rolü son yirmi yılda olduğundan daha ileride daha da önemli hale gelmektedir (Sharp, 2009: 2).
1.10.1. Diplomasi Türleri
Uluslararası platformda devletlerarası ilişkilerin sürmesinde diplomatik
ilişkilerin oldukça önemli bir yeri bulunmaktadır. Bilindiği gibi devletler kendi çıkarlarını sürdürmek ve korumak için başka devletlerle girdikleri ilişkilerde yönlendirici ve kendi hedeflerine yönelik hareket etmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda devletlerarası ilişkiler kaotik sürmektedir. İlişkilerin bu karışıklıktan kurtulması yürütülecek olan diplomasinin türüne bağlı bulunmaktadır. Ayrıca devletlerin kullandıkları diplomasi yöntemleri ve türleri uluslararası hukuk kurallarına uygunluk göstermektedir. Diplomatik ilişkilerde amaç anlaşmazlıkları en barışçıl yöntemlerle çözmeye çalışmaktır.1.10.1.1. İkili Diplomasi ve Çoklu Diplomasi
İkili Diplomasi ve Çoklu Diplomasi, iki ya da daha fazla uluslararası aktör arasında gerçekleştirilen diplomatik ilişkiler sürecine denilmektedir. Amaç uluslararası aktörler ya da devletlerarasında meydana gelen çatışma sürecinin uyumlaştırılması ya da uyum sürecinin devam etmesini sağlamaktır. Bu bağlamda süren diplomatik ilişkiler sürecinin ve kullanılan yöntemlerin önemi büyüktür. Belirlenmiş uluslararası kurallar çerçevesinde eşit olarak işleyen bu süreçte yer alan aktörlerin tarihsel geçmişi, ekonomisi, siyasal sistemi, gelişmişlik düzeyi gibi pek çok faktör görünmez şekilde egemenlik ilişkisinin belirleyicisi olmaktadır.
Bu çerçevede diplomasi, ikili ya da çoklu ilişkiler sürecinde aktörler kendi görüşlerini karşı tarafa aktarmaktadır. Birincil amaç barışçıl çözümler üretmektir.
İkili ya da çoklu ilişkilerde aktörlerin birbirini tanıması da oldukça önem taşımaktadır. Bu tanımada ilişkiler gizli görüşmeler bağlamında da sürmektedir. Sonrasında karşılıklı diplomatik temsilciler gönderilerek ilişkilerin devamı sağlanmaktadır. Diplomatik ilişkilerin sona erdirilmesi nota verilerek ya da sözlü olarak bitirilmektedir. Bu durumda diplomatik temsilciler geri çekilmektedir. İlişkilerin devam etmesi önemli ise devletler başka bir devletin temsilciliğinde de ilişkilerini sürdürmektedir.
Özellikle çok taraflı diplomaside iletişim zorluğu yaşanmaktadır. Bu diplomasi türü çok fazla devlet olması ve ortak bir dil kullanma zorunluluğu nedeniyle oldukça karmaşık ve maliyetli olmaktadır. Bu nedenle bu tür konferanslar yapılırken dil sorununu çözmek gerekmektedir.
1.10.1.2. Konferans Diplomasi
Konferans diplomasisi iki ya da daha fazla uluslararası aktör ya da devlet arasında temsilcilerinin bir araya gelerek var olan tarihsel, küresel, siyasal, kültürel ya da ekonomik sorunların çözümü için toplanmasıdır. Bu nedenle konferans diplomasisi olarak adlandırılmaktadır. Konferans diplomasisi 1648 tarihli Westphalia Kongresi ile başlamış olduğu için modern diplomatik yöntemlerden biri olarak kabul edilen bir diplomasi türü olmaktadır.
Konferans diplomasisinin ilk kullanımları usul sorunları nedeniyle zorluklara neden olmuştur. Fakat Viyana Kongresinin (1815) ardından bu usul sorunları çözülmüştür. Bu bağlamda devletler ve uluslararası siyasal aktörler açısından oldukça önem taşıyan bir diplomasi türü olmuştur. Viyana Kongresi’nde konferans diplomasisinden dolayı ortaya çıkan problemlerin ele alınma biçimleri ve sonrasında üretilen çözümler diplomasinin önemini daha fazla ortaya koymuştur. Viyana Kongresi, Avrupa devletleri açısından, Avrupa barışı için, belirli aralıklarla temsilcilerin bir araya gelmesini öngörmüştür. Bu toplantılarda barış için çözüm yollarının açılması kararlaştırılmıştır. Viyana Kongresi Birinci ve İkinci Dünya Savaşları arasında yapılmıştır ama İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasının önüne geçememiştir. Konferans diplomasisi büyük devletler diplomasisi olarak ortaya çıkan
bir diplomasi türüdür. Ancak iki dünya savaşı arasında önemini korumakla beraber, İkinci Dünya Savaşı sonrasında gelişen yeni bazı diplomasi türlerinin gerisinde kalmıştır.
Konferans diplomasisi, devlet liderlerinin, uluslararası siyasal aktörlerin ya da uluslar üstü bir örgütün önderliğinde belirli küresel sorunlara çözüm oluşturmak amacıyla temsilcilerin bir araya gelmesiyle yapılmaktadır.
1.10.1.3. Parlamenter Diplomasi
Çok yönlü nitelik gösteren parlamenter diplomasi devletlerin ulusal çıkarlarının dışında, küresel sorunların çözümünde küresel forumlar ve kongreler düzenlenerek yapılması açısından önem taşımaktadır. Kamuoyuna açık olarak yapılan bu diplomasi türünde egemen devletlerin belirleyiciliği ve kendi politikalarının propagandası oldukça yoğun olarak görülmektedir.
Parlamenter diplomasinin özelliği sürekli temsilcilikler ve ülke delegasyonları oluşturmasından gelmektedir. Parlamenter diplomasi içinde yer alan siyasal aktörler, devletlerarası ilişkilerin kurulması ve yürütülmesinde en temel siyasal iletişimi kuran ve belirleyen kişiler olmaktadır.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, küresel anlamda çıkan sorunlar karşısında Konferans diplomasisinin çözüm üretememesi karşısında parlamenter diplomasiye geçilmiştir. Parlamenter diplomasi açık diplomasi niteliği taşıyan bir diplomasi türü olarak yapılmaktadır. Konferans diplomasisi Parlamenter diplomasiye göre daha kapalıdır. Açık diplomasi anlayışında devletlerin iletişim kurmaya daha açık olması sorunların çözümünde kolaylık sağlamaktadır.
Parlamenter diplomasi anlayışı demokrasinin en önemli kurallarından olan çoğulculuk, eşitlik gibi unsurlar içerdiği için daha demokratik kabul edilmektedir. Parlamenter diplomasi de kararlar oy birliği ile alınmaktadır. Standart uygulamalara önem verilmektedir. Bu nedenle kurumsallaşma söz konusudur. Parlamenter diplomasi de uluslararası örgütün üyeleri insiyatif sahibi olmaktadır. Daimi
temsilciler ve ülke delegasyonları önem taşımaktadır. Siyasal aktörler devletlerarası iletişimin en önemli unsurları olmaktadır.
1.10.1.4. Sessiz Diplomasi
Gayrı resmi ortamlarda yapılmaktadır. Bu ortamlar genellikle devlet temsilcilerinin davetli olduğu lüks otel salonları ya da restoranlar gibi yerler olduğu için buralarda yapılan diplomasi sesiz ve gayrı resmi olmaktadır. Bu diplomasi çeşidi geleneksel yöntemleri içermektedir. Gizli diplomasinin bir alt yolu olarak kabul edilmektedir.
1.10.1.5. Zirve Diplomasisi
Uluslararası ilişkilerde devletlerin kullandıkları bu diplomasi türünde özellikle en üst düzeyde temsiliyet söz konusudur. Bu nedenle zirve diplomasisi olarak adlandırılmaktadır. İlk diplomatik ilişkilerin olgunlaşmaya başladığı zaman diliminde imparatorlar, krallar, sultanlar, kraliçeler gibi devletlerin en üst düzey temsilcilerinin yürüttüğü diplomasi türü olması nedeniyle organizasyonu zor ama bir o kadar da çözümün fazla üretildiği diplomatik toplantıdır.
Zirve diplomasisi günümüzde devlet başkanları, başbakanlar gibi devletlerin en üst düzeyindeki etkili kişileri tarafından yapılmaktadır. Bu diplomasi türünün en iyi yanı görüşmelerde en üst düzey temsilcilerin katılması ve genellikle çözüm odaklı hareket edilmesinden kaynaklanmaktadır.
Bazılarına göre zirve diplomasisi devletlerin temsilcileri aracılığıyla kendilerini çok fazla gösterdiği ve propaganda yaptığı bir diplomasi türüdür. Zirve diplomasisi sürecinde zirveye katılan devletlerin en üst düzey temsilcileri tüm dünya kamuoyuna siyasal iletiler göndermektedir. Bu tür toplantılar kamuoyunun gözü önünde yapılmaktadır. Tüm dünyanın gözü önünde yapıldığı için devlet adamlarına kendi politikalarını anlatma fırsatı vermesi açısından oldukça önem taşımaktadır.
Zirve diplomasisinin gerçekleşmesi öncesinde yapılacak hazırlık çalışmaları oldukça önemlidir. Bu nedenle ‘ön diplomasi komitesi’ kurulmaktadır. Zirvenin sorunsuz geçmesi açısından bu komitenin çalışmaları önem taşımaktadır.
Zirve diplomasisi liderlerin katılımıyla yapıldığı için liderlerin imajları bu diplomaside ön plana çıkmaktadır. Genelde liderlerin ikili görüşmeler yaptığı bu diplomasi türünde duygusal mesajlar da verilmektedir.