Bir idari işlemin icrası için girişilen faaliyet ve gerçekleştirilen fiiller olmadan doğrudan doğruya ve yalnızca bir hal, hareket, tutum ve davranış şeklinde meydana gelen, yani bir işleme dayanmadan gerçekleştirilen eylemler idari eylemlerdir304. Nitekim gümrük mevzuatının uygulanması kapsamındaki işlemler “gümrük uyuşmazlığı”
kapsamı içinde ele alınırken gümrük idaresinin eksik, geç ve kötü işleyişinden kaynaklanan eylemler “gümrük uyuşmazlığı “sayılmaz. Eylemler idarenin sorumluluğu çerçevesinde meydana gelen işleyişlerdir. Örneğin, kamu hukukuna tabi bir faaliyeti
303 Zehreddin Aslan (Ed.), Açıklamalı İçtihatlı İdari Yargılama Usulü Kanunu, Seçkin Yayınları, Ankara:2019, s. 63
304 Kaplan, a.g.e., s. 355.
93
olarak gümrük gözetimi altına alınan eşya konulduğu F tipi305 antreponun çatısından akan sudan, çıkan bir yangından, parlayıcı veya patlayıcı niteliğinden dolayı özel biçimde depolanması gerekirken bu yapılmayarak kısmen veya tamamen zarar görmesi mümkündür. Bu durum gümrük idaresinin antrepo hizmetinin kötü işlemesinden kaynaklanan idari eylemdir. Dolayısıyla idarenin kamu gücü ayrıcalıklarıyla donatılmış faaliyetleri sonucunda zarara uğrayan kişilerin zararlarını idare, idare hukuku esaslarına göre (idari sorumluluk) tazmin etmek durumundadır306. O halde idari eylemlerden kaynaklanan zararların bir gümrük işlemi olarak değerlendirilmesi mümkün değildir.
Bununla beraber, idari eylem sonucu zararla karşı karşıya kalan kişinin zararın karşılanması için gümrük idaresine yaptığı başvuruya olumsuz cevap verilmesiyle bir uyuşmazlık ortaya çıkacağı tabiidir. Bu uyuşmazlık bir “gümrük uyuşmazlığı” değil idarenin malvarlığı sorumluluğu kapsamında bir idari uyuşmazlık olarak değerlendirileceğinden idari yargıda yalnızca bir zararın tazmini amacıyla açılan tam yargı davası olarak bakılır.
II. GÜMRÜK UYUŞMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜ
Bir devlette idarenin hukuka bağlı olması hukuk devletinin özel gereklerindendir307. Güçle donatılmış idare bir tüzel kişilik olduğundan doğaldır ki iradesini gerçek kişiler aracılığıyla açıklayacaktır. İdare adına gücü ve yetkiyi kullananaların bu iradelerinin sınırsız olması düşünülemez. İrade ve yetkiler “amaç”
yönünden “kamu yararı” ile sınırlandırılmıştır308.
Devlet tarafından konulan kuralları idarenin işlem ve eylemleriyle hak ihlal edilmesi durumunda kişilerle idare arasında menfaat çatışması şeklinde uyuşmazlık alanı
305 Bkz; Selen, a.g.e., s.111; Bkz, Murat Canıtez, Uygulamalı Gümrük Mevzuatı, 2.b., Gazi Kitabevi, Ankara: 2017, s.180. Gümrük antrepoları genel ve özel antrepolar olarak harflerle ifade edilecek şekilde iki grupta toplanmıştır. Genel antrepo grubunda A (işleticisi sınırsız sorumlu olup, konan mallardaki eksiklikten ve eksikliğe bağlı gümrük vergilerinden işletici sorumludur), B (işleticisinin sınırlı sorumlu olup, konan mallardaki eksiklikten ve eksikliğe bağlı gümrük vergilerinden kullanıcı sorumludur ve F (gümrük idareleri tarafından işletilen antrepolardır) tipi antrepolar yer alır. Özel antrepoların işleticisi ile kullanıcısı aynı olup bu grupta; C (işletici ile kullanıcı sıfatının aynı olup, sorumluluk işletmeye aittir), D (işletici ve kullanıcısı aynı işletme olmakla birlikte GK m. 104’de bazı imkanlar tanınır) ve E (işletici ile kullanıcısını aynı olup depolama yerine antrepo hükümlerinin uygulanır) tipi antrepolar bulunur.
306 Gözler, İdare Hukuku Dersleri, s. 746.
307 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, 2. b., Bursa: Ekin Kitabevi, 2018, s. 217.
308 İl Han Özay, Günışığında Yönetim, İstanbul: Alfa Kitabevi, 1994, s. 13.
94
ortaya çıkar.
Uyuşmazlık alanındaki hukuka aykırılığın denetlenmesi ise muhatapları nezdinde bir koruma alanı oluşturur. Koruma alanı idareyle somutlaşan devletin tasarruflarının denetime tabi tutulmasını gerektirmekle birlikte bu alan aynı zamanda uyuşmazlıkların çözüm zeminini de oluşturur. Taraflar arasındaki uyuşmazlığın çözümünde biri idari, diğeri yargısal olmak üzere başlıca iki yol vardır. İşlem ve eylemlere karşı doğrudan yargı denetimine taşımak kural olmakla birlikte bazı durumlarda işlem ve eylemler bakımından öncelikle idari yollara başvurulması zorunlu tutulmuştur. Yargı denetimine götürebilmek için zorunlu idari yolun öngörülmediği durumlarda da ilgilinin sonuç almasından bağımsız olarak yargıya gitmeden önce seçimlik idari yollara başvurup başvurmaması ihtiyarındadır309.
Gümrük hukuku kurallarının uygulanmasında gümrük idaresi ile gerçek veya tüzel kişiler arasında çıkan uyuşmazlıklar, bireysel işlemlerden kaynaklanır ve çeşitli açılardan ayırımlara tabi tutulmuştur310; ancak bu çalışmada bu ayrım konularına göre gümrük idarelerince verilen kararlar, gümrük vergileri ve gümrük kabahatleri olarak ele alınmıştır.
Dinamik bir uygulama ortamının geçerli olduğu bireysel nitelikli gümrük uyuşmazlıklarının bir an önce ortadan kaldırılmasında, işletmeler kadar ekonomi bakımından da yarar vardır. Esasen uyuşmazlıkların giderilmesi çabaları bir bütün olarak
“idarenin denetimi” kavramı içinde ele alınacak karakterdedir. Bu açıdan ele alındığında idarenin biri yargı dışı diğeri yargı yoluyla denetimi olmak üzere iki tip denetimi söz konusu olur. Türk hukuku bakımından değerlendirildiğinde ilk bakışta birbirinden bağımsız gibi görünüm sergileyen idari ve yargısal çözüm kümeleri arasında ilginç köprüler kurulduğu görülebilir311.
309 Neslihan Karataş Durmuş, Vergi Uyuşmazlıklarında Uzlaşma ve Alternatif Çözüm Yolları, Ankara:
Adalet Yayınevi, 2018, s. 56.
310 Gümrük uyuşmazlıkları nedenlerine göre konu, matrah, tarife ve tahlile yönelik uyuşmazlıklar olarak ele alınabilir (Yeşilova, a.g.e., s. 161 vd.; Ayşe Gök, a.g.e., s. 120 vd), bir başka ayrım da kapsama göre yapılan geniş ve dar anlamda uyuşmazlıktır. Geniş anlamdaki uyuşmazlık yasama tasarrufları ile genel düzenleyici işlemleri, dar anlamda uyuşmazlık ile gümrük idaresiyle muhatapları arasında bireysel işlemlerden kaynaklanan uyuşmazlıkları ifade edilir. Erdem, a.g.e.,s. 244).
311 Bkz. Yusuf Ziya Taşkan, Vergi Yargılaması Hukukunda Görev ve Yetki, Siyasal Kitabevi, Ankara: 2007, s. 39 vd.’da VUK kapsamındaki vergiler bakımından “Yargı Yoluyla Çözüm ile İdari Çözüm Yöntemleri Arasındaki Bağlantılar” başlığı altında ele alarak açıklamıştır.
95