• Sonuç bulunamadı

PARA SİSTEMİ VE GELİR VE GİDERLERE AİT VERİLERİN TAHLİLİ

3.1. Para Sistemi

3.1.1. Gümüş Paralar

İncelenen malî yıllarda akçe, guruş, padişahi, pare ve nukre gümüş hesap birimleri olarak kayıtlara yansımıştır.

3.1.1.1. Akçe

Akçe, ilk Osmanlı sikkesidir ve 1326-7 yılında Orhan Bey tarafından bastırılmıştır.202 Basılan bu ilk sikke, diğer İslam devletlerinin kullandığı para usullerinden tamamen farklı olması nedeniyle “Akça-i Osmanî” adıyla nitelendirilmiştir.203 Ruznamçe defterlerinde akçe, nakdiye terimi ile ifade edilmiştir.

Tablo 3.1ʼde görüldüğü üzere gider harcamalarında hesap birimi olarak akçe kullanım oranı gelirlere göre daha yüksektir. Bunun nedeni gider harcamalarının finansmanın geneli merkezden yapıldığından para cinslerindeki çeşitlilik, devletin çeşitli bölgelerinden tahsil edilen gelirlerdeki para cinsleri kadar farklılık arz etmemesinden kaynaklanmaktadır.

200 Pamuk a.g.e., s. 80.

201 Tabakoğlu, “Orta Doğu ve Osmanlılarda Altın Para”, s. 102.

202 Sahillioğlu a.g.e., s. 23; Pamuk, a.g.e. s. 34; Tabakoğlu, a.g.e., s. 106.

110 1589-90 malî yılında gelirlerin tahsilinde kullanılan hesap birimleri içerisinde akçe miktarı ve değeri 195.554.155ʼtir. Geçmiş yıllarda piyasalarda altın için küçük, gümüş için büyük ödemelerde kullanılmak üzere basılan204 ve incelenen malî yıl içerisinde kayıtlara yansıyan hesap birimlerinden nakdiye-i hurda isimli para cinsinin akçe karşısındaki değerleri 6,5, 7 ve 8 akçedir. Çeşitli nakdiye-i hurda paralarının toplam akçe değerleri ise 13.298.047ʼdir. Malî yıl gelirlerin tahsilinde kullanılan akçe para cinslerinin toplam değeri 208.852.202 akçe, hesap birimleri içerisindeki kullanım oranı ise %57ʼdir.

Tablo 3.1. 1589-90 ile 1602-3 Malî Yıllarında Akçe Meblağları ile Değerleri Akçe Cinsleri Akçe Değeri 1589-90 Gelir 1589-90 Gider 1602-3 Gelir 1602-3 Gider

Nakdiye 1 195.554.155 245.458.089 108.030.604 134.958.705 Akçe-i Cedid 1 - 5.171.586 - - Akçe-i Enderun 1 - 9.253.440 - - Nakdiye-i Hurda 1 - - 59 - Nakdiye-i Hurda 6,5 1.969.500 - - - Nakdiye-i Hurda 7 128.387 - - - Nakdiye-i Hurda 8 11.200.160 - - - Nakdiye-i Zuyüf 7 - - - 2.800 Toplam 208.852.202 259.883.115 108.030.663 134.961.505 Oran %57 %66 %57 %58 Kaynak: B.O.A. K.K. 1772;1773;1781;1883.

1589-90 malî yılı gelirlerinin tahsilinde merkezî hazineye gelen para cinsleri içerisinde akçenin miktar ve değeri 195.554.155ʼtir. Çeşitli değerlerdeki nakdiye (akçe) para cinslerin toplam değeri 13.298.047 akçedir. Malî yıl gelirlerin tahsilinde kullanılan akçe para cinslerinin toplam değeri 208.852.202 akçe, hesap birimleri içerisinde kullanım oranı ise %57ʼdir.

1589-90 malî yılı giderlerinin karşılanmasında kullanılan hesap birimlerinden akçe miktarı ve değeri 245.458.089ʼdur. Akçe-i cedid ismiyle kayıtlarda geçen ve darphanede basılan yeni akçelerin miktarı ise 5.171.586ʼdır. Darphanenin bulunduğu Enderun’dan, harcamaları karşılamak maksadıyla alınan akçeleri niteleyen Akçe-i

111 Enderun miktarı ise 9.253.440 adettir. Toplamda akçe miktarı ve değeri 259.883.115ʼtir. Malî yıl giderlerinin karşılanmasında kullanılan hesap birimleri içerisindeki kullanım oranı ise %66’dır.

1602-3 malî yılında hazinenin tahsil ettiği gelirlerin hesap birimleri içerisinde akçe miktarı 108.030.604 adettir. Nakdiye-i hurda ise 59 adettir. Akçe toplamları 108.030.663’tür ve gelirlerin tahsilindeki hesap birimleri içerisinde kullanım oranı %57’dir.

1602-3 malî yılında merkezî hazinenin giderlerinin karşılanmasında kullanılan hesap birimleri içerisinde akçe miktarı 134.958.705’tir. Nakdiye-i züyȗf ise 400 adet ve akçe karşısındaki değeri 7 akçedir. Toplamda akçe değerleri 134.961.505ʼtir. Malî yıl giderlerinin karşılanmasında kullanılan hesap birimleri içerisinde akçenin oranı %58’dir.

3.1.1.2. Padişahi

Osmanlı Devleti, 16. yüzyılın başlarında Safevî Devleti’ni mağlup ettikten sonra hakim olduğu Güney Kafkasya Irak ve Mezopotomya bölgelerinde büyük gümüş sikke kullanma geleneğini devam ettirmiştir. Bölgede yaşayan halkın şahi olarak adlandırdığı gümüş sikkeler, Osmanlı belgelerinde padişahi olarak geçmektedir.205

Padişahi üretimi doğu seferlerinin bitip, askerlerin geri dönmesiyle azalmaya başlamıştır. 17. yüzyıl başlarından itibaren bölgedeki darphanelerin çoğu kapanmıştır. Padişahi üretiminde gerilemenin diğer bir nedeni ise genel gümüş darlığı ve devletin para denetlemesinde yaşadığı zorluklardır.206 Osmanlı Devleti merkezî hazinesine ait 1589-90 malî yılı gelir ruznamçe defter kayıtlarında hem yeni akçe kesilmesine sermaye oluşturmak hem de para standardının sağlanması amacıyla

205 Sahillioğlu, a.g.e., s. 60; Pamuk a.g.e., s. 111.

2061584-6 para ayarlamasından sonra 17. yüzyılın ilk yarısında İstanbul ve Kahire gibi belli başlı merkezler haricinde kalan darphaneler kapatılmıştır ve tedavüldeki para ihtiyacı yabancı sikkelerle karşılanmaya başlamıştır. Eyaletlerde defterlerde hesap birimi olarak altın ve akçe değil yabancı sikkeler olan guruş kullanılıyordu. Hatta eyaletlerin fazlalıklarını ifade eden irsaliyeler merkeze altın ile değil bu paralarla gönderiliyordu. Sahillioğlu “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden

112 piyasadaki bozulmuş çeşitli gümüş sikkelerinin –padişahi, nakdiye-i hurda ve guruş- yeni akçe kesimi için darphaneye gönderildiği belirtilmektedir.207

Bununla birlikte 17. yüzyıl başlarındaki gümüş darlığı nedeniyle tedavüldeki padişahilerin azaldığı 1602-3 malî yılına ait ruznamçe defterlerine yansımış ve kullanılan para birimleri içerisinde 200 adet padişahiye rastlanılmıştır (bkz. Tablo 3.2.).

Tablo 3.2. Malî Yıllara Göre Padişahi Para Birimlerinin Dağılımı

Para Cinsleri

Akçe Değer

1589-90 Gelirleri 1589-90 Giderleri 1602-3 Giderleri Miktar Meblağ Miktar Meblağ Miktar Meblağ Padişahi 8 3.834.244 30.673.952 2.406.652 19.253.216 200 1.600 Padişahi 10 - - 6.250 62.500 - - Padişahi Hurda 8 230.524 1.844.192 - - - - Padişahi Hurda 7 161.134 1.127.938 - - - - Padişahi Hurda 6 66.755 400.530 - - - - Nakdiye-i Hurda ma'a padişahi 7 12.613 88.291 - - - - Nakdiye-i Hurda ma'a Padişahi 8 95.935 767.480 - - - - Toplam (Akçe) 4.401.205 34.902.383 2.412.902 19.315.716 200 1.600 Oran %9 5% - - Kaynak: B.O.A. K.K. 1772; 1883.

Üstte verilen Tablo 3.2ʼden de görüleceği üzere padişahilerin akçe karşısındaki değerleri 6 ile 10 akçe arasında değişmektedir.208 1589-90 malî yılında hazineye giren gelirlerin hesap birimleri içerisinde tüm padişahi cinslerinin toplam miktarı 4.401.205 adettir ve toplam akçe değerleri 34.902.383ʼtür. Aynı malî yıla ait giderlerin karşılanmasında kullanılan hesap birimleri içerisinde padişahi 2.412.902 adettir ve toplam akçe değerleri 19.315.716ʼdır. Malî yıl içerisinde hesap birimi olarak kullanım oranları gelirlerde %9, giderlerde ise %5ʼtir.

207 “ An-tahvîl-i

Hüseyin ağa-i müteferrika-i Dergâh-ı âlî nâzır-ı dârü'd-darb-ı enderûn an-akçe-i hurda ve padişahi-i kem‘ayâr ve guruş ki pîş-ez-în an-hızâne-i âmire bâ-tevârîh-i muhtelife be-cihet-i kāl-kerden ve berây-ı burîden-i akçe-i cedîd der-dârü'd-darb-berây-ı mezbûre ve be-hberây-ızâne-i âmire âverde an-yed-i Hüseyin Ağa el-mezbûr.

250.000 Çil” B.O.A. K.K. H. 18 Rebiulevvel 998 / M. 25 Ocak 1590.

208 Kayıtlarda Nakdiye-i Hurda maʻa padişahi kayıtlarında iki para birimi aynı hesap birimi altında verildiğinden padişahi başlığında işlenmiştir.

113 1602-3 malî yılında merkezî hazine giderleri içerisinde 200 adet padişahi hesap birimi olarak kullanılmıştır ve akçe değeri 1.600ʼdür.

3

.1.1.3. Guruş

Osmanlı Devletiʼnde herhangi bir ayırım yapılmadan Orta Avrupa ve Amerika’dan gelen iri gümüş sikkelere guruş denilmekteydi. Guruş ismi bu paranın Almanca adı olan groschen’den geliyordu.209 Hollanda gümüş sikkelerinin üzerinde aslan figürü bulunduğundan bu sikkeler Guruş-ı Esedî olarak isimlendirilmiştir.210 İspanya guruşlarını Hollanda guruşlarından ayırmak için Guruş-ı Tam veya Guruş-ı Kamil denilmiştir.211

Tablo 3.3. 1589-90 ile 1602-3 Malî Yıllarına Göre Guruş Cinslerinin Dağılımı Para Cinsleri Akçe

Değeri

1589-90 1602-3