Avarız Gelirleri

Osmanlı Devleti, olağandışı ve düzenli olmayan vergileri avarız-ı divâniyye ile tekâlif-i örfiye adları altında toplamıştır. Daha sonrasında ise bu iki isim avarız başlığı altında birleştirilmiştir. Bu vergiler devletin savaş harcamalarını finanse etmek için toplanmıştır.⁹⁰ Avarız vergisi nakit olabileceği gibi hizmet karşılığı ya da aynî olabilmekteydi.⁹¹ İncelenen dönem içerisinde uzun süren savaşlar nedeniyle avarız gelirlerinin düzenli vergiler halini aldığı görülmektedir..

Avarız vergisinin vergi kaynağı hanelerdi. Osmanlı Devleti, olağanüstü bir süreçte malî olanaklarının yetersiz kalması durumunda bazı tedbirlere başvurmaktaydı. Söz konusu malî tedbirlerinden birisi, daha önceden sayımları yapılıp ayrılan avarız hanelerine, ihtiyaç duyulan para, ayniyat ve hizmetlerinin taksim edilmesiydi. Avarız hanelerine bulunduğu bölgenin zenginliğine, halkın; şehirli, köylü, göçebe ve muhacir oluşuna, dükkan, ev ve tarla miktarlarına göre

89 Mehmet Aydın, “İstanbulʼun Fetihinden Önce ve Sonra İstanbulʼdaki Yahudi Cemaatleri”, Selçuk

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV. Sayı, Konya, 2002, s. 8. 90 Tabakoğlu, a.g.e., s. 153.

40 vergi tarh ediliyordu. Avarız haneleri 3, 5, 10 ya da 15 hane olarak bir araya getirilebiliyordu. Düzenlenen avarız defterlerinden (mevkufat defterleri) sonra her bölgenin kadısına hüküm gönderilip vergi salınıyordu. 16. yüzyıl sonlarında avarız hanesi olarak kayıtlı bulunan hane sayısı 550.139’dur.⁹²

Avarız vergisinde de diğer vergilerde olduğu gibi muaf tutulan sınıflar mevcuttu. Derbentçilik, tuzculuk, madencilik, celeplik, şahincilik gibi belirli hizmetlerle yükümlü olanlarla, kadı, nâib, sipahi, muhassıl, müderris gibi resmi görevliler, imam, hatip, müezzin, zaviyedâr, şeyh ve seyyid gibi din adamlarıyla birlikte bedeni rahatsızlıkları bulunanlar, avarız vergisinden/vergilerinden tamamen veyahut kısmen muaf tutuluyorlardı.⁹³

İncelenen malî yıllarda merkezî hazineye giren avarız vergi türlerinin dağılımları Tablo 1.17’de gösterilmiştir.

Tablo 1.17. 1589-90 ile 1602-3 Malî Yıllarında Avarız Gelirleri (Akçe)

Avarız 1589-90 % 1602-3 % Avarız 37.619.431 91,31 2.636.932 8,41 Bedel-i kürekçiyan 2.883.929 7,00 26.209.595 83,62 Bedel-i nüzȗl 697.104 1,69 447.442 1,43 Bedel-i Sipahiyan - - 47.600 0,15 Bedel-i Sürücüyan - - 2.001.693 6,39 Toplam 41.200.464 100 31.343.262 100 Kaynak: B.O.A. K.K. 1772; 1883.

1589-90 malî yılında avarız gelirleri olarak 41.200.464 akçe merkezî hazineye girmiştir. Yıllık toplam gelirler içerisindeki oranı %11,19’dur. Yıl içerisinde toplanan avarız gelir türleri içerisinde avarız bedeli 37.619.431 akçe ile en yüksek avarız gelir türüdür ve avarız vergi türlerinin toplamı içerisindeki oranı %91,31’dir.

1602-3 malî yılında merkezî hazineye avarız gelirleri olarak 31.343.262 akçe girmiştir. Yıllık toplam gelir içerisindeki oranı %16,44’tür. Kürekçi bedeli yıl

92 A. e., s. 15.

41 içerisinde toplanan avarız gelir türleri içerisinde 26.905.595 akçe ile en yüksek avarız gelir türüdür ve avarız vergi türlerinin toplamı içerisindeki oranı %83,62’dir.

Kürekçi bedeli, belli sayıdaki avarız hanelerinden birinin kürekçi çıkarıp, diğer hanelerin de o kürekçinin masraflarını karşılamak için yüklendiği malî sorumluluğa denmekteydi. Daha çok kıyı halkı ile büyük şehirlerin hamallarını ilgilendiren bir vergi türüydü.⁹⁴ İncelenen malî yıllardan 1589-90 malî yılında 2.883.929 akçe, 1602-3 malî yılında ise 26.209.595 akçe kürekçi bedeli olarak merkezî hazineye girmiştir.

Nüzul bedeli, ordu sefere çıktığında belli bölgelerde/menzillerde ordunun ihtiyacı olan zahirenin toplanmasıydı. Daha çok ayni olarak toplanan nüzul bedeli nakit olarak da toplanmaktaydı. 1589-90 malî yılında merkezî hazineye nüzul bedeli olarak 697.104 akçe, 1602-3 malî yılında ise 447.442 akçe girmiştir.

Sipahi ve sürücü bedeli olarak 1602-3 malî yılında merkezî hazineye sırasıyla 47.600 akçe ile 2.001.693 akçe girmiştir.

Avarız vergisinin salınmasında görevli olan kadılar, verginin toplanmasında da görevliydiler. 1589-90 malî yılında altı bölük halkı avarız vergisinin 2.750.953 akçesini toplamışlardır. 1602-3 malî yılında ise altı bölük halkı ile Dergâh-ı Âlî çavuşları 420.415 akçe toplamışlardır. 1602-3 malî yılında Rodos’a ait köylere salınan kürekçi bedelinde ise ahali, verginin toplanmasında görevlendirilmişlerdir.

Tablo 1.18 ve 1.19ʼda incelenen malî yıllar itibariyle merkezî hazineye giren avarız gelirlerinin tahakkuk tarihlerinin dağılımı verilmiştir.

1589-90 malî yılı içerisinde merkezî hazineye giren avarız gelirlerinden %73,96’sı bir önceki malî yıla aittir. Bu durum ise bir önceki dönem tahakkuk eden verginin büyük çoğunluğunun tahsil edildiğini göstermektedir.

42

Tablo 1.18. 1589-90 Malî Yılında Avarız Gelirlerinin Tahakkuk Yılları İtibariyle Dağılımı (Akçe)

Tahakkuk Yılı Mahsup Nakit Toplam %

992 16.320 - 16.320 0,04 993 110.000 8.400 118.400 0,29 994 182.846 26.390 209.236 0,51 995 2.692.052 603.540 3.295.592 8,00 996 20.091.991 10.380.783 30.472.774 73,96 997 1.527.406 841.453 2.368.859 5,75 998 67.060 - 67.060 0,16 Boş /Okunamayan 51.000 4.601.223 4.652.223 11,29 Toplam 24.738.675 16.461.789 41.200.464 100 Kaynak: B.O.A. K.K. 1772.

Tablo 1.19. 1602-3 Malî Yılında Avarız Gelirlerinin Tahakkuk Yılları İtibariyle Dağılımı (Akçe)

Tahakkuk Yılı Mahsup Nakit Toplam %

998 - 4.000 4.000 0,01 999 129.300 - 129.300 0,41 1000 - 19.076 19.076 0,06 1001 - 10.000 10.000 0,03 1003 - 16.773 16.773 0,05 1004 - 20.708 20.708 0,07 1005 - 40.806 40.806 0,13 1006 13.476 299.158 312.634 1,00 1007 - 167.269 167.269 0,53 1008 1.239 230.354 231.593 0,74 1009 880 7.932.551 7.933.431 25,31 1010 203.310 18.902.462 19.105.772 60,96 1011 3.009 345.385 348.394 1,11 1012 - 18.695 18.695 0,06 Boş / Okunamayan - 2.984.811 2.984.811 9,53 Toplam 351.214 30.992.048 31.343.262 100 Kaynak: B.O.A. K.K. 1883.

1602-3 malî yılında tahakkuk eden avarız gelirlerinden %60ʼı tahakkuk tarihi olan aynı malî yıl içerisinde tahsil edilmiştir. İncelenen 1589-90 malî yıl verilerine göre, 1602-3 malî yılında avarız gelirlerinde irâd-masraf kaydı olan mahsup düşüktür. Hem avarız gelirlerinden yapılan mahsubun düşük olması hem de aynı yıl içerisinde yapılan tahakkukların tahsilatının yüksek olması, devletin sefer dolayısıyla

43 acil finansman ihtiyacından kaynaklanmaktadır.⁹⁵ Ayrıca tağşişten dolayı devlet vergi miktarlarını artırmak yerine avarız gelirlerini toplamaya yönelmiştir. Bu yönelişten dolayı da avarız gelirlerinin tahakkuk tarihlerinde toplanılmasına özen gösterildiği verilerden görülmektedir.

Grafik: 5 1589-90 ve 1602-3 Malî Yıllarında Avarız Gelirlerinin Hazineye Girişlerinin Aylar İtibariyle Dağılımı

Kaynak: B.O.A. K.K., 1772; 1883

Grafik 5ʼte incelenen malî yıllar itibariyle avarız gelirlerinin aylar itibariyle merkezî hazineye girişlerinin dağılımı verilmiştir. 1589-90 malî yılı ile 1602-3 malî yılında avarız gelirleri bazı aylarda normal seviyesinin üzerinde seyretmiştir. Merkezî hazineye giren avarız gelirlerinin aylar itibariyle hazineye giriş takviminde askerî kesime yapılan mevâcib ödemeleri etkendir. Yani avarız gelirleri merkezî hazinenin yaptığı harcamalar içerisindeki en önemli kalem olan mevâcib ödemelerin finansmanında rol oynamaktadır.

1589-90 malî yılında temmuz ayında yapılan mevâcib ödemeleri toplamda 31 milyon akçedir ve avarız gelirlerinin hazineye girişi temmuz ve ağustos aylarında yüksektir. 1590 yılı Mart ayında ise 68 milyon akçe mevâcib ödemesi yapılmıştır ve yine o ayda hazineye giren avarız gelirleri 10 milyon akçedir.

95 Mahsupların daha genel değerlendirilmesi için bkz. Bölüm 3.2. 0 2.000.000 4.000.000 6.000.000 8.000.000 10.000.000 12.000.000 14.000.000 A k ç e

Avarız Gelirleri

44 1602-3 malî yılında ise temmuz ve ekim aylarında avarız gelirlerinin merkezî hazineye girişleri yüksektir. Temmuz ayında 22 milyon akçe ekim ayında ise 27 milyon akçe merkezî hazineden mevâcib ödemesi yapılmıştır ve yukarıda bahsettiğimiz görüşümüzü desteklemektedir. Avarız gelirlerinin coğrafi dağılımları ise Ek 10ʼda verilmiştir.