Görülen GeçmiĢ Zaman

Hem şekil hem zaman ifade eden bir ektir. Şekil bakımından bildirme, zaman bakımından görülen geçmiş ifade eder.(Ergin 1989:282)

Hareketin konuşma anından önce yapıldığını ve konuşanın hareketin gerçekleşip gerçekleşmediğini kesin olarak bildiğini belirten bir zamandır.

Eski Türkçede görülen geçmiş zaman eki, -ti veya –di‟dir. Bu iki şekilden daha az kullanılan ve kitabelerde hiç olmayan diğer bir görülen geçmiş zaman eki –yUk şeklinde görülmektedir. (Gabain 1995:80)

Karahanlı Türkçesi döneminde bu zamanı karşılamak için –dI, -tI, -dU, -tU ekleri kullanılır.Bu eklerin üzerine şahıs ekleri getirilir ve yalnız üçüncü teklik şahıs çekimi – dI, -tI ekleriyle oluşturulmaktadır. (Hacıeminoğlu 1996:184)

Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülen geçmiş zaman ekleri, -di, 1. kişi çekimlerinde -mIş ve –(y)Up durur şekilleriyle karşılanmaktadır. (Gülsevin 1997:88) Zeynep Korkmaz‟a göre görülen geçmiş zaman eki kalıplaşarak yapım eki gibi kullanılır, cümlede zarf görevi üstlenir, anlam kaymasına uğrayarak, yakın geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman ifade eder.

Türkiye Türkçesinde görülen geçmiş zaman ekinin işlevlerini Zeynep Korkmaz şu şekilde ifade etmiştir: "Görülen geçmiş zaman eki, konuşan ve dinleyen tarafından bilinen ve konuşma anında bitmiş, tamamlanmış olan bir olayın anlatılmasında kullanılır. Görülen geçmiş zaman eki, konuşma anında tamamlanmış bulunan, konuşanın görüp tanık olduğu ancak dinleyenlerin bilmediği bir oluş, kılış ya da bir düşünceyi anlatır. Görülen geçmiş zaman eki, konuşanın tanık olmadığı ancak konuşanca gerçekleştiği kesin olarak bilinen bir olayı anlatır.

Herhangi bir fiilin geniş zaman sıfat-fiiliyle ol- yardımcı fiilinin görülen geçmiş zaman çekimi bir alışkanlığı; gelecek zaman sıfat-fiili ve ol- fiilinin görülen geçmiş zaman çekimi bir istek veya niyeti ifade eder.( Korkmaz 2003:585- 599) Türkiye Türkçesinde -dI, görülen geçmiş zaman eki olarak kullanılmaktadır.

Zeynep Korkmaz görülen geçmiş zamanın hikâye kipini de geçmiş zamanda gerçekleşmiş bir oluş ve kılışın yine geçmiş zamana aktarılarak anlatılması olarak tanımlar ve kipin işlevini uzak geçmiş zamanı anlatma şeklinde ifade eder.(Korkmaz 2003:734)

Hareketin konuşma anından önce yapıldığını belirten bir zamandır. Eski Türkçede görülen geçmiş zaman eki, -dI'dır. Eski Anadolu Türkçesinde sadece –dI kişi ekiyle değil, 1. kişilerde -mIş+kişi eki ve -(y)Up durur kişi eki şeklinde kullanılmıştır.

Türkiye Türkçesinde de görülen geçmiş zaman eki, konuşma anında tamamlanmış bulunan düşünceyi, söyleyenin tanık olmadığı fakat söyleyince gerçekleştiği kesin olarak bilinen bir olayı anlatır. Bunun yanında görülen geçmiş zaman eki kalıplaşarak yapım eki gibi kullanılır. Herhangi bir fiilin geniş zaman sıfat-fiiliyle ol- yardımcı fiilinin görülen geçmiş zaman çekimi bir alışkanlığı; gelecek zaman sıfat-fiili ve ol- fiilinin görülen geçmiş zaman çekimi bir istek veya niyeti ifade eder.

Metnimizdeki örneklerinden bazıları şunlarıdır: taştırtıŋ →Taşırdın (47)

altıŋ →Aldın (1418) açtım →Acıktım (1026)

emgentim →Zahmet çektim (633)

erdi →Oldu (19, 46, 423, 609, 762, 775, 837) kirtin →Girdin (59, 59)

ölti →Öldü (205, 610)

tıddım →Mani oldum, yasakladım (1096, 1099) kuvratdım →Toplattım (1019, 1079)

ogurdıŋ →Çaldın (1419) 1.1.2.3.3. GeniĢ Zaman

Eylemin bütün zamanlar içerisinde ortaya çıkacağını ya da çıktığını karşılayan bir zamandır. Geçmişte başlayıp şimdi devam eden eylemler için bu zaman kullanıldığı gibi gelecekte ortaya çıkacak durum ve olaylar için de kullanılmaktadır. (Özdemir 1968:179) Zeynep Korkmaz, geçmişten geleceğe uzanan bir zaman kesimindeki oluş ve kılışları içine alan geniş zaman kipinin her üç zaman arasında gidip gelen bir esnekliğe sahip olduğunu ifade ederek, bu esnekliğin geniş zaman ekini, geniş zamandan; geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanlara kaydırdığını ve ona bu zamanların işlevlerini yüklediğini belirtmiştir. (Korkmaz 2003:637)

Geniş zaman kipi, Eski Türkçeden beri geniş bir kullanıma sahiptir. Çoğu zaman belirsiz şimdiki zaman, geçmiş zaman, gelecek zaman, gereklilik fonksiyonlarında kullanılır. Ayrıca alışkanlık, süreklilik ve karakter bildirir. Bu geniş ve adeta zaman üstü anlatımı sebebiyle geniş zaman kipi, genel yargılar, kanunlar, kurallar, hikmetler, vecizeler, atasözlerinin ifade edilmesine yarar. (Banguoğlu 1998:462)

Eski Türkçede geniş zaman ekleri, Ur, nadiren Ar, Ir, ünlü ile biten fiillerden sonra -yUr ve -r şeklindedir. Çoğunlukla şimdiki zaman, bazen de gelecek zaman anlamı verir. (Gabain 1995:80)

Karahanlı Türkçesi döneminde geniş zaman ekleri –r, -Ur, -Ir, -Ar‟dir. Hangi fiillerden sonra hangi ekin geleceği Türkçenin tarihî ve bugünkü şivelerinin çoğunda olduğu gibi belli bir kurala bağlı değildir. (Hacıeminoğlu 1996:182)

Eski Anadolu Türkçesinde geniş zaman eki -(A)r, -(U)r, -(y)A şeklinde kullanılmıştır. Oluşu ve kılışı konuşma anıyla ondan önceki ve sonraki zamana taşıyabilmektedir. (Gülsevin 1997:92)

-A istek ekiyle kurulan geniş zaman kesin geniş zamandan daha çok şimdiki zamana ve gelecek zamana kayan bir geniş zamandır.(Özkan 2003:368-372)

Haydar Ediskun geniş zamanın işlevlerini "her zaman için gerçek olan eylem ve yargıları, alışkanlıkları anlatır, gelecek zaman yerine kullanılınca bir olasılığı sezdirir. Bir olay anlatıldığında geçmiş zaman anlamı katar. Soru biçiminde kullanılınca rica ve inkâr bildirir. Olumlu ya da olumsuz biçimlerinin yinelenmesiyle sürerlik, baştan savmak, kızgın bir itiraf, korku ile karışık bir olasılık, taraflılık gibi anlamlar verir." (Ediskun 1999:181-182)

Kaya Bilgegil‟ göre ise “geniş zaman, konuşma anıyla ondan önceki ve sonraki zamanlara taşan bir eylemi haber verir. Gelecek zamana delâlet eder, geçmiş zaman anlamıyla hikâyede kullanılır veya beklenilmeyen bir eylemin oluşundan bahseder. Soru şekli, rica anlamı taşır. Dilek veya istek ifade eder, şart cümlelerinde ceza olur. 1. kişi çekimlerinde bir durum veya işe razı oluşu ya da bir teklifi kabul edişi ifade eder. Alışkanlıktan, bir varlıktan ayrılmayan nitelikleri ve aralıklarla tekrarlanan eylemleri ifade eder. (Bilgegil 1984:268)

Metnimizde geniş zaman eki almış kelimelerden bazıları şunlardır: ölürler →Ölürler (807)

bolur →Olur (295, 318, 521, 536, 556, 573, 744, 1612) öritürler →Yükseltirler (557, 1576)

adırılurlar →Ayrılırlar (588) korkıtur → Korkutur (2960)

evirürler →Çevirirler, Değiştirirler (3400, 3402) amrılur →Sakinleşir (552)

berür → Verir (4327)

erürler →Olurlar (271, 382, 672, 675, 1295, 2900) kılur →Yapar (583, 1417)