2.3. TENCÎMÜ’L-KUR’ÂN VE DÖNEMĠN TOPLUMU
2.3.2. DÖNEMĠN TOPLUMUNDA YÖNTEM VE TEKNĠKLERĠ ĠLE TENCÎM SÜRECĠ
2.3.2.6. GörüĢüne BaĢvurma (MüĢâvere) Yöntemi
GörüĢüne müracaat etme, karĢılıklı görüĢ alıĢveriĢinde bulunma anlamlarına gelen müĢavere, Kur‟ân-ı Kerîm‟in tencîmi sürecinde hedef toplum dikkate alınarak onların maslahatının gözetildiğinin önemli bir kanıtıdır.345
Sosyo-metodolojik bakımdan müĢavere bir nevi geri bildirim toplamayı ve bunlar ıĢığında toplumun ıslahına yönelik adımlar atmayı sağlayan yöntemin adıdır. Ġnzal olunan vahiy grupları, gerek mü‟min gerek müĢrik, münafık ve de kâfir olsun toplumun kesimlerinin gizli tuttukları yahut açığa vurdukları sosyo-psikolojik durumlarını gözetmiĢlerdir. Diğer bir ifadeyle Allah (cc), vahiy ve peygamber vasıtasıyla toplum ile diyaloga girerek ilahi hükmünü, onların ihtiyaçlarına ve içinde bulundukları konjonktüre uygun bir Ģekilde göndermiĢtir.346
344
et-Tevbe 9/60.
345 Mesud, Cübran, er-Raid, Daru‟l-Ġlim, Malezya, ts., “Ģvr” md., s.513.
346 Aybakan, Bilal. “Kur'ân (Vahiy) Monolog mudur Diyalog mudur?”, Kur‟ân ve Tefsir araĢtırmaları-III, ĠSAV, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul 2002, s.289-295.
Vahiy, kendisine muhatap olan her kesimin görüĢünü almıĢ ve bunları bünyesinde değerlendirmiĢtir. Kâfir, müĢrik ve de münafık gruplarının söylemleri (Kur‟ân hakkındaki görüĢlerini, peygambere ve müslümanlara karĢı söyledikleri ya da kendi içlerinde tartıĢtıkları konuları) ele alınarak gereken cevaplar verilmiĢtir. Bu cevaplar bazen yumuĢak ve ikna edici bazen sert, kınayıcı ve aĢağılayıcı, bazen bilgilendirici olmuĢtur. Bazı zamanlarda da bu kimselere hiçbir karĢılık verilmeden bu tavırlar karĢısında müslümanların yapmaları gerekenler (uzak durmak, iliĢkiyi kesmek, tedbir almak, savaĢ açmak, vb.) bildirilmiĢtir.
En genel manada müĢavere yöntemi; Ġslam içi ve Ġslam dıĢı olmak üzere toplum/toplumların her kesiminin vahiy karĢısında nabzının tutulması bu yolla Ġslam ve müslümanların bekasında veriler elde ederek bunları Ġslam Toplumunun maslahatında kullanma yöntemidir.347
Kur‟ân, Tolumun her katmanından ve parçasından gelen görüĢleri değerlendirir ve dikkate alır. Bu yolla kendi hükümleri, meselelere daha iyi bir Ģekilde nüfuz etmiĢ, yasalar kendilerini örnekleyen durumlar üzerine inerek açıklık kazanmıĢ olurlar.
Özellikle müĢriklerin sosyal nosyonları, mü‟minlerinkiler ile mukayeseli değerlendirilme imkânı bularak müslümanlar için en uygun yollar hem dönemin toplumuna hem de daha sonra gelecek olan toplumlara öğretilmiĢtir.
Kur‟ân‟da, özellikle kâfir, müĢrik ve münafık toplumlarının görüĢleri iĢlenir ki böylelikle kamuoyuna bu kabil toplumların sosyal algılarındaki büyük yanılgılar somut örnekler üzerinden gösterilmiĢ olur. Örneğin itikadi meselelerde, sosyal adalet ve idarenin kaynağı ile ilgili konularda, üretim alanları ve tüketim alıĢkanlıkları hakkında ortaya sürdükleri nazariyeler bir bir değerlendirilerek bunlarda yapılan hatalar iĢaret edilir ve vahiy ile belirlenen yasalar yeri geldikçe vaz‟ edilir.
" َصَس بَِِّٚ َُُْٙـْٕ١َث َٜسُٛش ُُُْ٘شَِْاَٚ َحٍََٛصٌّا َُِٛبلَا ٚ ُِْـِٙثَشٌِا ُٛثبَجَـزْعا َٓ٠ِزٌَاَٚ َُْٛـمِفْـُٕ٠ َُُْ٘بْٕـل
".
“Yine onlar, Rablerinin çağrısına cevap verirler ve namazı dosdoğru kılarlar; onların iĢleri aralarında Ģura iledir. Kendilerine verdiğimiz rızıktan Allah yolunda harcarlar.”348
MüĢâvere yöntemi, Ġslam dıĢı unsurlara karĢı yukarıda tavzihine gayret edildiği veçhe üzerinde ilerlerken içeride yapılanmakta olan Ġslam ümmetine karĢı daha farklı teknikler kullanır. Cahiliye toplumunun görüĢ ve düĢünceleri kınanır, çarpıklıkları ispatlanır ve reddedilir. Mü‟minlerin kendi aralarında yapacakları iĢlere dair Allah (cc)‟a ve Resulüne baĢta müracaat etmek üzere; kendi içlerinden de Ġlgili, ehil, bilgili, tecrübeli, güvenilir olma hususlarında önde gelenlere danıĢmaları emredilir.349 MüĢavere nihai itibarla danıĢma iĢidir; bu fiilde danıĢan ve de kendisine danıĢılan olmak üzere iki merci vardır. Son tahditte kendisine müracaat edilmesi gereken Allah (cc)‟ın vahyidir. Alınacak olan bütün kararlar Kur‟ân‟ın tek tek ahkâmının sınırları içinde olmalı; O‟nun genel ruhuna aykırı düĢmemelidir.
" بّجف ِتٍَْـمٌْا َ ظ١ٍَِـغ ًّبظَـف َذْـُٕـو ٌْٛٚ ٌُُْٙ َذْـٌِٕ ِللهَبِِٕ ٍخَّْدَس ٌُُْٙ ْشِفْـغَـزْعاَٚ ُُْْٙـَٕػ ُفْػَبف َهٌَِْٛد ِِْٓ ُٛضَـفْٔلا َٓ١ٍَِـوََٛـزٌُّْا ُتِذُ٠ َللها َْا ِللها ٍٝػ ًَْـوََٛـزف َذَِْضَػ َاربف ِشِْ٤ا ٝف ُُْْ٘سَِٚبشٚ ".
“Allah‟ın rahmeti sayesinde sen onlara karĢı yumuĢak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah‟tan bağıĢlama dile. ĠĢ konusunda onlarla müĢavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah‟a tevekkül et, (ona dayanıp güven). ġüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever.”350
Allah (cc), toplumları kendi yapılarını ve sosyal nosyonlarını oluĢturma konusunda hür bırakmıĢtır. Her bir sosyal grup kendi fikriyatını özgürce dile getirebilir. Ancak bu Ģekilde Ġlahi sınırlara uyan davranıĢ ve fikirler aĢikâr, kâfir ve mü‟min toplumlarının sınırları belli olabilir.
348
ġûrâ 42/38.
349 Mevdûdî, Ebu‟l A‟lâ. Ġslami Kavramlar (çev.: Süleyman Akyüz), 9.basım, Pınar y., Ġstanbul, 2006,
s.198.
" ِللهاَشِئبَؼَش ُٛـٍِذُـر٢ اُٛـََِٕا َٓ٠ِزٌَاَبُٙ٠َابَ٠ ََاَشَذٌْا َذْ١َجٌْا َٓ١ِِآ ٢َٚ َذِئ٣َـمٌْا٢َٚ َْٜذٌَْٙا ٢َٚ ََاَشَذٌْا َشَْٙشٌا٢َٚ ُدَبغْصَبف ُُْـزٍٍََْد َارِاَٚ ًبٔاَْٛضِسَٚ ُِِْٙثَس ِِْٓ ً لاْضَـف َُْٛـغَـزْجَ٠ ُُْـوُٚذَص َْْا ٍََْٛـل َُْبَٕش ُُْـىَـَِِٕشْجَ٠٢َٚ اٚ ِذِجْغٌَّْا َِٓػ َـراَٚ ِْاَْٚذُؼٌْاَٚ ُِْـصِلاا ٍٝػاُٛـَٔٚبَؼَـر٢َٚ َْٜٛـمَـزٌاَٚ ِشِجٌْا ٍٝػ اُٛـَٔٚبَؼَـرَٚ اُٚذَـزْؼَـر َْْا َِاَشَذٌْا ُذ٠ِذَش َللها َِْا َللها اُٛـم ِةَبمِؼٌْا ".
“Ey iman edenler! Allah‟ın (koyduğu) iĢaretlerine, haram aya, kurbana (Allah‟a hediye edilen), gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm‟a yönelmiĢ kimselere saygısızlık etmeyin. Ġhramdan çıkınca avlanabilirsiniz. Mescid-i Harâm‟a girmenizi önledikleri için bir topluma karĢı beslediğiniz kin sizi tecavüze sevketmesin! Ġyilik ve sakınma (Allah‟ın yasaklarından) üzerinde yardımlaĢın, günah ve düĢmanlık üzerine yardımlaĢmayın. Allah‟tan korkun, çünkü Allah‟ın cezası çetindir.”351
Mü‟min toplumlar birbirlerini ihsan, adalet ve merhamet üzerine teĢvik ederken müĢrik toplumları da birbirlerini ahlaksızlık ve isyan üzere azdıracaklardır. Bu yönüyle görüĢ alma yöntemi Ġslam toplumunun iç dinamiklerini sımsıkı kenetler, özgünlüğün önünü açar, ortak akla ulaĢarak doğrular üzerinde toplumu kemale eriĢtirir. Kendisini ifsada sürüklemeye azmeden dıĢ oluĢumlara karĢı haberdar olmasını sağlayarak, müdafaasında izlemesi gereken yollar hakkında veriler sunar.
SONUÇ
Kur‟ân-ı Kerîm, Allah (cc)‟ın ilminden gelen bilgi kaynağı, katından vahyettiği rahmet, insanlığın yolunu aydınlatması için verdiği Nûr‟dur. Bu mu‟ciz nimetten nasibini almak için yarıĢmak ise dünya hayatındaki en kutlu iĢtir. Ġlahi vahiy, kendisine hadîm olanı ihya eden biricik kaynaktır. Mü‟min için yaĢamda huzurun tesisi, Kur‟ân‟ı anlamak ve yaĢamak ile gerçekleĢir.
Ġman, sadakat ve samimiyet, vahyin anlaĢılmasında ve hayata geçirilmesinde asli ilkelerdir. Ancak bu ilkeler dahi bekalarını, ilimle muhafaza ederler. En âli ilim kaynağı olarak Kur‟ân, mü‟minlerin imanlarını kuvvetlendirerek ve yaĢamlarını ihya ederek onları mutmain kılar. Filhakika O, toplumun ve ferdin inkiĢafında hem bilginin hem de metodun kaynağıdır. Allah (cc)‟ın kutlu çağrısıdır ki Mübîn‟dir: Yirmi seneyi pek az aĢan süre zarfında onunla ümmi bir insanı, beĢeriyeti eğitecek ve idare edecek ehliyette peygamber kılmıĢtır. O Furkân ile Resûlüllah‟ın rolmodelliğinde, yoldan çıkmıĢ bir toplumdan ümmet var edilmiĢtir.
Kur‟ân, Allah (cc)‟ın ezeli ilmiyle varlığa peyderpey arz edilmiĢ, O‟ndaki her bir mânâ doğrudan yaĢanılarak Hz. Muhammed (sav)‟in ve ashabının hayatlarına nakĢolmuĢtur. Kur‟ân‟ın, metninde olduğu kadar anlaĢılmaya ihtiyaç duyulan bir husus da inzalinde takip edilmiĢ olan muhteĢem programdır. Bu kutlu eser sahip olduğu metni yanında mu‟ciz bir metodolojiyi de beraberinde getirmiĢtir. Ġlkeler ve süreç; içerik ve metot bir araya gelerek çok kısa sürede büyük adımların atılmasına, ağır yüklerin altından kalkılmasına vesile olmuĢtur.
Kur‟ân, kendisini peygamberin yaĢantısıyla tefsir etmiĢ, kullandığı metod ile her bir hükmünün hayatta yerini bulmasını sağlamıĢtır. Kur‟ân‟ı kavramada ve hükmünü uygulamada en güzel örnek peygamber olmuĢtur. Öyleyse Ġlahi vahyin inzal sürecini anlamak, O‟nun metinini anlamada ve de yaĢama aktarmada büyük önemi haizdir. Biz de bu gayeye hizmet etmek üzere hazırladığımız çalıĢmamızda “Metin-Resul-Dönemin Toplumu” denkleminde vahyin anlaĢılmasını ve yaĢamda tatbikini sağlayan metodolojiyi keĢfe gayret ettik.
Kur‟ân‟ın kendisinin durağan bir metin olmadığını kendisinin anlaĢılmasında kullanılacak olan yöntem teknikleri ve programları barındırdığını gördük.
Vahyin inzal sürecinde toplum ve ferdin ıslahı için kullanılan, birbirinden farklı olan ancak bir arada iĢleyen iki metodik yapının var olduğu sonucuna ulaĢtık. Tedriciliğin, Kur‟ân‟ın tencimen oluĢum sürecinde psikolojik ve sosyolojik olmak üzere iki türünün bulunduğunu aynı zamanda da mezkûr süreçteki yöntem/tekniklerden sadece birisi olduğunu gösterdik.
Kur‟ân-ı Kerîm‟in varlığa arz sürecindeki metodolojiye giriĢ niteliğinde olan bu çalıĢmada olabildiğince çok yöntem/tekniğe ulaĢmaya gayret ettik. Bu çalıĢmanın inĢasında Tefsir Bilimi‟ni ve Usulü‟nü öncülleyerek ve disiplinler arası bir yaklaĢım izleyerek Eğitim Bilimleri, Eğitim Sosyolojisi, Sosyal Psikoloji, Psikoloji, Sosyoloji, Din Sosyolojisi alanlarının verilerinden de istifade ettik. Bu veçhede vahiy ile bildirilen her bir hedef/kazanımı gerçekleĢtirmede türlü yöntemlerin bir arada buluna bileceğini müĢahede ettik. Bunların yanı sıra araĢtırmalarımız süresince metod çözümlemesini Kur‟ân‟ın inzal olunduğu dönemi baz alarak gerçekleĢtirmeye ve de konuyu bu sınırlılıkta tutmaya özen gösterdik.
Vahyin inzal sürecinin kendi dönemi için Ġlahi Program Desenlemesi‟ni barındırdığı ancak bu desenlemenin sarmal bir yapıda olduğu ve gerçekleĢtirilecek mukayeseli okumalar ve saha etütleri yardımıyla bu günün toplumunun ve insanının Kur‟ân‟ı hakkıyla anlamasında iĢlev görecek yeni programları da sunabileceği sonucuna vardık. Elbette bu farklı bir araĢtırma konusu olduğundan çalıĢmamızda sadece iĢaret ederek yetindik.
Nihai itibarla vahyin inzal süreci olgusunun sadece metinsel bilgi yığılması olmadığını; aksine Ġlahi hitabın, Allah (cc)‟ın Rabb sıfatı gereği birey ve toplumla gerçekleĢen enteraktif bir diyalog olduğunu; bu sürecin yine Ġlahi bir programlama ile vaki olduğunu; metin ve metodun bir biriyle kaynaĢık halde insanlığın ıttılaına ve anlayıĢına sunulduğunu idrak ettik.
BĠBLĠYOGRAFYA
ABDULBÂKÎ, Muhammed Fuâd. el-Mu‟cemü‟l Müfehresü li-Elfâzı‟l
Kur‟âni‟l Kerîm, Dâru‟l Hadîs, Kahire, 2001.
ABDULLATĠF, Seyyid. Kur‟ân‟ın Zihni ĠnĢası (çev.: M. KürĢat Alatav),
1.basım, Pınar y., Ġstanbul, 1995.
ADLER, Alfred (1870-1937), KiĢilik Bozuklukları Ve Toplumsal BütünleĢme
(çev.: Belkıs Çorakçı), 1.baskı, Say y., Ġstanbul, 1983.
AKMAN, Mustafa. Kur'ân'da Cahil, Cahiliye, Cehalet, Buruc y., Ġstanbul,
2005.
ÂLÛSÎ, ġihabuddîn es-Seyyid (1270/1853), Ruh‟ul-Meani fi Tefsir‟il-
Kur‟ân-i Azîm ve‟s-Sebu‟l-Mesâni, Daru Ġhyai‟t-Turasi‟l-Arabî, Beyrut, ts.
ARNOLD, Thomas Walker. Ġslam‟ın Tebliğ Tarihi (çev.: Bekir Yıldırım,
Ġlhan Polat Cenker), Ġnkılâp y., Ġstanbul, 2007.
ARSLAN, DurmuĢ. “Metodolojik Yönden Kur‟ân‟ın Tedriciliği”, (Yüksek
Lisans), CÜ Sosyal bilimler Enstitüsü, Sivas, 1999.
ARVASĠ, S. Ahmed. Eğitim Sosyolojisi, Burak y., Ġstanbul,1999.
ASLANTÜRK, Zeki. AMMAN, M. Tayfun. Sosyoloji Kavramlar, Kurumlar
Süreçler, Teoriler, 6.basım, Çamlıca y., Ġstanbul, 2009.
AYBAKAN, Bilal. “Kur'ân (Vahiy) Monolog mudur Diyalog mudur?”,
Kur‟ân ve Tefsir araĢtırmaları-III, ĠSAV, Ensar y., Ġstanbul 2002.
AYDIN, Mehmet Zeki. Din Öğretiminde Yöntemler, 3.basım, Nobel y.,
Ankara, 2007.
AYDIN, Mustafa. “DoğuĢ Dönemlerinin IĢığında Ġslam‟ın Toplumsal
ġekilleniĢi Ve DeğiĢme Dinamikleri” (Doktora), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1991.
AYDIN, Mustafa. Ġslam‟ın Tarih Sosyolojisi Ġlk Dönem Ġslam Toplumunun
ġekilleniĢi, 2.basım,Pınar y., Ġstanbul, 2001.
BARUTÇUGĠL, Ġsmet. Eğitim Becerilerinin GeliĢtirilmesi Eğiticinin
Eğitimi, 2.basım, Kariyer y., Ġstanbul, 2002.
BAYRAKLI, Bayraktar. Ġslam‟da Eğitim, 8.basım, Bayraklı y., Ġstanbul,
2009.
BAYRAKTAR, M. Faruk. Ġslam Eğitiminde Öğretmen Öğrenci
Münasebetleri, 7.basım, M.Ü. ĠFAV y., Ġstanbul, 2008.
BÂZERGÂN, Mehdi. Kur‟ân‟ın Nüzul Süreci, 1.basım, Fecr y., Ankara,
1998.
BEBEL, August. Hz. Muhammed Ve Arap-Ġslam Kültürü Dönemi
(çev.:Veysel Atayman), Bordo Siyah y., Ġstanbul, ts.
BĠLGĠN, Nuri. Sosyal Psikolojiye GiriĢ, 3.basım, Ġzmir Kitaplığı y., Ġzmir,
1995.
BRAUNDEL, Fernand. Uygarlıkların Grameri (çev.: Mehmet Ali Kılıçbay),
Ġmge y., Ġstanbul, 2006.
BURGER, Jerry M. KiĢilik Psikoloji Biliminin Ġnsan Doğasına Dair
Söyledikleri (çev.:Erguvan Sarıoğlu, Ġnan Deniz), 1.basım, Kaknüs y., Ġstanbul,
2006.
CASSÂS, Ebu Bekir Ahmed b. Ali (370/980), Ahkâmu‟l-Kurân, El-
Matbaatü‟l-Behiyye, Beyrut, ts.
CEBECĠ, Suat. “Din Eğitimi Bilimi Metodolojisi Üzerine DüĢünceler”,
Ġslami Ġlimlerde Metodoloji Meselesi 1, ĠSAV, Ensar y., Ġstanbul, 2005.
CEVHERÎ, eĢ-ġeyh Tantavi. (1287/1870), el-Cevâhir fi Tefsir‟il-Kur‟ân‟il-
Kerim, Matbaatü Mustafa el-Babi el- Halebi, H.1350.
CEVZĠYYE, Ġbn Kayyim (ö. 751), Zâdu‟l-Meâd (çev.:ġükrü Özen), c.I-VI,
Ġklim y., Ġstanbul, 1988.
ÇELĠKOL, YaĢar. Ġslam Öncesi Mekke, 1.basım, Ankara Okulu y., Ankara,
2003.
ÇERMĠK, Hülya. (ve arkadaĢları), Eğitim Bilimine GiriĢ, 1.basım, Nobel y.,
Ankara, 2006.
ÇĠFTÇĠ, Adil. Fazlur Rahman Ġle Ġslam‟ı Yeniden DüĢünmek, 2.basım,
Kitabiyat y., Ankara, 2001.
DEMĠRCĠ, Muhsin. Kur‟ân ve Yorum, 1.basım, Ensar y., Ġstanbul, 2006.
--- Tefsir Usulü, MÜ. ĠFAV y., Ġstanbul, 2006.
--- Kur‟ân‟ın Temel Konuları, ĠFAV y., Ġstanbul, 2000.
DEMĠREL, Özcan. Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program GeliĢtirme,
12.basım, Pegem Akademi y., Ankara, 2009.
DERVEZE, Ġzzet, et–Tefsiru‟l–Hadis -Nüzûl Sırasına Göre Kur‟ân Tefsiri-
(Çeviren: ġaban KarataĢ, Ahmet Çelen, Mehmet Çelen), Cilt I-VII, Ekin Yayınları, Ġstanbul, 1997.
DUMAN, Zeki. Nüzulünden günümüze Kur‟ân ve Müslümanlar, 3.basım,
Fecr y., Ankara, 2006.
--- Vahiy Gerçeği, 1.basım, Fecr y., Ankara, 1997.
DURKHEĠM, Emile (1858-1917), Sosyolojik Yöntemin Kuralları (çev.:
EBU GUDDE, Abdulfettah. Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed (s.a.v.) ve
Öğretim Metodu (çev.:Enbiya Yıldırım), Yasin y., Ġstanbul, 2001.
EBU HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf b. Ali (745/1344), el-Bahru‟l-Muhît,
c.I-IV, Matbatü‟s-Saade, Kahire, ts.
ELMALILI, M. Hamdi Yazır (1942), Hak Dini Kuran Dili, c.I-IX, Azim y.,
Ġstanbul, ts.
ER, Ġzzet. Din Sosyolojisi, 2.basım, Akçağ y., Ankara, 2008.
ERGĠNER, Ergin. Öğretimi Planlama Uygulama ve Değerlendirme,
3.basım, Pegem Akademi y., Ankara, 2006.
FAZLURRAHMAN. Ana Konularıyla Kur'ân (çev.: Alparslan Açıkgenç),
8.basım, Ankara Okulu y., Ankara, 2005.
--- Ġslam (çev.: Mehmet Dağ, Mehmet Aydın), 7.basım,
Ankara Okulu y., Ankara, 2004.
--- Ġslami Yenilenme Makaleler III (çev.: Adil Çiftçi),
1.basım, Ankara Okulu y., Ankara, 2002.
FERÂHÎDÎ, Halîl b. Ahmed.(h.100-175), Kitâbu‟l-Ayn (thk.: Mehdî
Mahzûmî, Ġbrahim Samirâî), y.y., ts.
FREEDMAN, Jonathan L., SEARS, David O., CARLSMĠTH, J.Merrill.,
Sosyal Psikoloji (çev.: Ali Dönmez), Ġmge y., Ankara, 1993.
GADBAN, Münir Muhammed. Nebevi Hareket Metodu Teori ve Pratik (çev:
Akarsu Tarık), 7.basım, Nehir y. , Ġstanbul, ts.
GARAUDY, Roger. Ġslam ve Ġnsanlığın Geleceği (çev.: Aydın Cemal),
6.basım, Pınar y., Ġstanbul, 2007.
GÖZÜTOK, ġakir. Ġlk Dönem Ġslam Eğitim Tarihi (Hz. Peygamber
GÜNALTAY, M. ġemsettin. Ġslam Öncesi Arap Tarihi, (SadeleĢtiren:
Söylemez M. Mahfuz), 1.basım, Ankara Okulu y., Ankara, 2006.
--- Ġslam Öncesi Araplar ve Dinleri, 1.basım, Ankara Okulu y.,
Ankara,1997.
GÜNAY, Ünver. Din Sosyolojisi, 6.basım, Ġnsan y. , Ġstanbul, 2005.
GÜNEġ, Abdulbaki. Kur'ân Kıssaları ve Medeniyetlerin ĠnĢası, Gündönümü
y. , Ġstanbul, 2005.
HALEFULLAH, Muhammed Ahmed. Kur‟ân‟da Anlatım Sanatı el-Fennu‟l-
Kasasî, (çev.: KarataĢ ġaban), Ankara Okulu y., Ankara, 2002.
HAMĠDULLAH, Muhammed. Allah‟ın Elçisi Hz. Muhammed (çev.: Ülkü
Zeynep Babacan), Beyan y., Ġstanbul, 2001.
--- Ġslam‟ın DoğuĢu (çev.: Murat Çiftkaya), Beyan y.,
Ġstanbul, 2002.
--- Kur‟ân-ı Kerim Tarihi (çev: Abdülaziz Hatip, Mahmut
Kanık), Beyan y., Ġstanbul, 2005.
HANBELÎ, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed bin Ahmed. El-Müsned,
Dar‟ul-Fikr, Beyrut, ts.
HANÇERLĠOĞLU, Orhan. Ġnanç Sözlüğü, Remzi Kitapevi y., Ġstanbul, ts.
HORNEY, Karen. Günümüzün Nevrotik Ġnsanı (çev.: A. Erdem Bagatur),
Mert y., Ġstanbul, 1997.
ISFEHÂNÎ, Ebu‟l-Kâsımu‟l-Huseyn b. Muhammed Râğıb (h.425) el-
Müfredat fi Garîbi'l-Kur'ân (thk.: Muhammed Seyyid Keylânî), Darü'l-Ma'rife,
Beyrut, 2005.
IZUTSU, Toshıhıko. Kur‟an‟da Allah ve Ġnsan, (çev.: AteĢ Süleyman), Yeni
ĠBN ARÂBÎ, Ebu Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Meafiri
(638/1240), Ahkâmu‟l-Kur‟ân, Daru‟l-Fikr, Beyrut, 2005.
ĠBN ÂġÛR, Muhammed Tahir (1953), et-Tahriru ve‟t-Tenvir, Daru
Sahnuun, Tunus, 1997.
ĠBN ATĠYYE, Ebu Muhammed Abdülhak b. Gâlib.( (542/1147), el-
Muharriru‟l-Veciz fi tefsir‟il-Kitab‟il-Aziz, c. I-V, Daru‟l-Kütüb, Beyrut, 1995.
ĠBN FÂRĠS, Ebu‟l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya (595,1004),
Mu‟cemu Mekayisi fi‟l-Luğa (nĢr. ġihabuddin Ebu Amr), Daru‟l-Fikir, Beyrut, 1998.
ĠBN ĠSHÂK, Muhammed (151/768), Siyer (thk.: M. Hamidullah) (çev.:
Sezai Özel), Akabe y., Ġstanbul,1988.
ĠBN KESÎR, Ebu‟l-Fidâ Ġsmail b. Ömer (774/1372), Tefsiru‟l-Kur‟an‟il-
Azim, c.I-III, Daru Ġhya‟il-Kütüb‟il-Arabiyye, DımeĢk, ts.
--- el-Bidâye ve‟n-Nihâye, (Çev: Mehmet Keskin) Cilt I, Çağrı Yayınları, Ġstanbul, 1994.
ĠBN MÂCE, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (278/887),
Sünen-u Ġbn Mâce (nĢr.: Muhammed Fuad Abdulbaki), Daru Ġhya‟il-Kütüb‟il-
Arabiyye, Kahire, 1975.
ĠBN MANZÛR, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali (711/1311),
Lisan‟ül-Arab,c.II-XXI, Dar‟u Sâdır, Beyrut, ts.
ĠSLAMOĞLU, Mustafa. Üç Muhammed Ġki tasavvur bir gerçek, 10.basım,
Denge y., Ġstanbul, 2006.
--- Hayat Kitabı Kur'ân Gerekçeli Meal Ve Tefsir, Cilt I,
II, 3.basım, DüĢün y., Ġstanbul, 2010.
KARAZEYBEK, Fatih. “Kur‟ân‟da Toplumsal Düzene Yönelik Emir Ve
Yasakların Tarihi Arka Planı” (Yüksek Lisans), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2008.
KIRBAġOĞLU, M. Hayri. Ġslam DüĢüncesinde Sünnet(EleĢtirel Bir
YaklaĢım), 6.basım, Ankara Okulu y., Ankara, 2002.
KIRCA, Celâl. Kur‟ân Ve Ġnsan, Marifet y., Ġstanbul, 1996.
KOÇ, Ahmet. Kur‟ân‟da Ġnsan Ve Hz. Muhammed, Din Eğitimi Açısından
Bir YaklaĢım, Rağbet y., Ġstanbul,2005.
KOTAN, ġevket. Kur'ân ve Tarihselcilik, Beyan y. , Ġstanbul, 2001.
KÖYLÜ, Mustafa. Psikososyal Açıdan Dini ĠletiĢim, Ankara Okulu y.,
Ankara, 2003.
KRECH, David. CRUTCHFĠELD, Richard S. Sosyal Psikoloji Teori Ve
Problemler (çev.: Erol Güngör), 3.basım, Ötüken y., Ġstanbul, 1980.
KURTÛBÎ, Ebu Abdillah Muhammed bin Ahmed el-Ensari (671/1273), el-
Camiu‟ li-Ahkam‟il-Kur‟ân, Daru Ġhya‟it-Turas‟il-Arabiy, Beyrut, 1966.
KUTUB, Seyyid (1966), Fîzilâli‟l-Kur‟ân (çev. M. Emin Saraç, Ġ. Hakkı
ġengüler, Bekir Karlığa), c.I-XVI, 3. basım, Hikmet y., Ġstanbul, 1979.
--- Ġslam‟da Sosyal Adalet (çev.: M. BeĢir Eryarsoy), Bir y., Ġstanbul,
1986.
LORD NORTHBOURNE. Modern Dünyada Din (çev.: ġehabeddin
Yalçın), 3.basım, Ġnsan y., Ġstanbul, 2003.
MATURÎDÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (333/944),
Kitabu‟t- Tevhid, 2. basım, TDV y., Ankara, 2005.
MERÂĞÎ, Ahmed Mustafa (1881/1945), Tefsir‟ul-Meraği, 3. basım,
MESUD, Cübran, er-Raid, Daru‟l-Ġlim, Malezya, ts.
MEVDÛDÎ, Ebu‟l A‟lâ (1903-1979). Ġslami Kavramlar (çev.: Süleyman
Akyüz), 9.basım, Pınar y., Ġstanbul, 2006.
--- Tefhim‟ul-Kur'ân (çev.: Ali Ünal, Yusuf Karaca), c.I-VII, Ġnsan
y., Ġstanbul, 1987.
MUKÂTĠL BĠN SÜLEYMAN. Tefsîr-i Kebîr (thk.: Abdullah Mahmud
ġehhate, çev.: M. BeĢir Eryarsoy), c.I-IV, ĠĢaret y., Ġstanbul, 2006.
NÂSIR, Seyyid Hüseyin. Bilgi ve Kutsal, (çev.: Yusuf Yazar), 2.basım, Ġz y. ,
Ġstanbul, 2001.
NĠYAZĠ, Mehmed., Ġslâm Devlet Felsefesi, Ötüken y., Ġstanbul, 1999.
ÖNKAL, Ahmet. Resûlüllah‟ın Ġslam‟a davet Metodu, 18.basım, Kitap
Dünyası y., Konya, 2008.
ÖZAYDIN, Abdülkerim. “Arap; Ġslam‟dan Önce Araplarda Sosyal Ve
Ġktisadi Hayat”, DĠA, III, Ġstanbul, 1991.
ÖZDEMĠR, Ahmet. “Kur‟ân‟da Ġnsanlar Arası ĠliĢkiler Ve Sosyal Değerler”
(Yüksek Lisans), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2006.
ÖZSOY, Ġsmail. “Faiz; Kur‟ân Ve Sünnet‟te Faiz”, DĠA, XII, Ġstanbul, 1993.
ÖZSOY, Ömer. GÜLER, Ġlhami. Konularına Göre Kur‟ân Sistematik
Kur‟ân Fihristi, Fecr y., Ankara, 2006.
ÖZTÜRK, Mustafa. Kur'ân'ı Kendi Tarihinde Okumak-Tefsirde
Anakronizme Ret Yazıları, Ankara Okulu y., Ankara, ts.
PALMER, E. Richard. Hermenötik (çev.: Ġbrahim Görener), 2.basım, Anka
PLOTNĠK, Rod. Psikolojiye GiriĢ, (çev.: GeniĢ Tamer), 1.basım, Kaknüs y.,
Ġstanbul, 2009.
RAHMAN, H.U., Ġslam Tarihi Kronolojisi, BirleĢik Yayıncılık, Ġstanbul, 1995.
RÂZÎ, Ebu Abdillah Fahruddin Muhammed b. Ömer (606/1209), Mefatih‟ul-
Gayb, c. I-XXIII, Mısır, ts.
SABÛNÎ, Muhammed Ali. Safvet‟üt-Tefasir (çev.: Sadreddin GümüĢ, Nedim
Yılmaz), c.I-IV, Dersaadet y. , Ġstanbul, 1990.
SAĠD, Cevdet. Bireysel Ve Toplumsal DeğiĢmenin Yasaları, 4.basım, Ġnsan
y., Ġstanbul, 1998.
SELÇUK, Ziya. Eğitim Psikolojisi, 14.basım, Nobel y., Ankara, 2007.
SEMENOĞLU, Nuray. GeliĢim Öğrenme ve Öğretim(Kuramdan
Uygulamaya), 14.basım, Pegem Akademi y., Ankara, 2009.
SEMERKANDÎ, Ebu‟l-Leys Nasr b. Muhammed Ahmed b. Ġbrahim
(373/983), Tefsiru‟s- Semerkandi (çev.: Mehmet Karadeniz), c.I-VI, Sezgin y., Ġstanbul, 2008.
SIRMA, Ġhsan Süreyya. Ġslam Öncesi Mekke Dönemi ve Hz. Muhammed,
17.basım, Beyan y.,Ġstanbul, 2006.
SOYLAN, Mehmet YaĢar. Vahiy Savunması Kur'ân DıĢı Vahyin
Ġmkânsızlığı, 1.basım, Anka y., Ġstanbul, 2005
SUYÛTÎ, Ebu'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman (911/1505), el-Ġtkan fi
Ulûmi'l-Kur'an, c.I-II, Daru Ġbn Kesîr, Suriye, 2006.
--- Esbâb-ı Nüzûl (çev.:Ġbrahim Seyfi Oymalı), c.I-II, Fatih y.,
SÜNBÜL, Ali Murat. Öğretim Ġlke Ve Yöntemleri, 1.basım, Çizgi Kitapevi y.
, Konya, 2007.
SÜRMELĠ, Mehmet. Sahabenin Kur'ân AnlayıĢı, Mavi y., Ġstanbul, 2006.
ġANKÎTÎ, Muhammed‟ül-Emin bin Muhammed el-Muhtar. Edvar‟ül-Beyan
fi Ġdahi‟l-Kur‟ân bi‟l Kur‟ân, c.I-VII, Âlimu‟l-Kütüb, Beyrut, ts.
ġANVER, Mehmet. Kur‟ân‟da Tebliğ Ve Eğitim Psikolojisi, Pınar y.,
Ġstanbul, 2001.
ġeriati, Ali (1933-1977). Dine KarĢı Din (çev.: Hüseyin Hatemi), 3.basım,
ĠĢaret y., Ġstanbul, 1990.
ġERĠF, Muzaffer. ġERĠF, W. Carolyn. Sosyal Psikolojiye GiriĢ II (çev.:
Mustafa Atakay, Aysun Yavuz), c.I-II, Sosyal y., Ġstanbul, 1996.
ġĠMġEK, Mehmet Sait. Ana Konularıyla Kur‟ân, 2.basım, Beyan y.,
Ġstanbul, 2001.
--- “Ġlahiyat Fakültelerinde Tefsir Dersi Problemler Ve Öneriler”,
Tefsir Eğitim ve Öğretiminin Problemleri Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri,
1.basım, KURAV y., Bursa, 2007.
--- Kur‟ân‟ın AnlaĢılmasında Ġki Mesele, 4.basım, Ekin y., Ġstanbul,
2004.
TABERÎ, Ebu Ca‟fer Ġbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid (310/922),
Camiu‟l-Beyan an Te‟vili‟l-Kur‟ân, c.I-XXX, Matbaatü Mustafa el-Babi el-Halebi,
1954.
TWENGE, Jean M., CAMPELL, W. Keith., Asrın Vebası Narsisizm Ġlleti
(çev.: Özlem Korkmaz), 1.basım, Kaknüs y., Ġstanbul, 2010.
ULUSOY, Ayten. ve arkadaĢları , Eğitim Psikolojisi, 1.basım, Anı y.,
WATT, Montgomery. Günümüzde Ġslam ve Hıristiyanlık (çev.: Turan Koç),
2.basım, Ġz y., Ġstanbul, 2002.
YOLCU, Mehmet. Kur'ân‟ın Zihniyet DeğiĢtirmesi, 2.basım, Denge y.,
Ġstanbul, 2005.
ZEBÎDÎ, Muhammed Murtaza Hüseyn‟ül-Vasıt (1205/1790), Tâcu‟l-Arûs
min Cevâhiri‟l-Kamus, c.I-X, Daru‟l-Fikir, Beyrut, ts.
ZEBÎDÎ, Ebu‟l-Abbas Zeynü‟d-Dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi‟l-Latîf eĢ-
ġercî,Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi Ve ġerhi (çev.: Ahmed Naim), c. I-XII, TDV y., Ankara, 1984
ZEMAHġERÎ, Carullah b. Kasım Muhammed b.Ömer.(538/1143), el-KeĢĢâf
an Hakâiki Ğavâmizi‟t-Tenzîl ve Uyûni‟l-Ekâvîl fî Vücûhi‟t-Te‟vîl (thk.: Adil Ahmed,