FTM ile İlgili Temel Kavramlar

FTM faaliyetler ile ürün arasındaki ilişkinin kurulması esnasında kullanılan kavramsal yapı geleneksel maliyetleme kavramlarından biraz farklıdır. FTM’nin kavramsal çerçevesi aşağıdaki bölümde açıklanmaya çalışılmıştır.

1.4.3.1. Kaynak

Kaynak, bir faaliyetin yerine getirilebilmesi için başvurulan ya da yönetilen ekonomik unsurlardır (Miller, 1996). Kaynaklar, faaliyetin gerçekleşmesi için kullanılan veya yönetilen ekonomik unsurlardır. Diğer bir ifadeyle, maliyetlerin esas kaynağını oluşturan unsurlardır. Bir üretim işletmesinde kaynaklar, direkt işçilik ve malzemeyi, üretim desteğini, üretimin dolaylı maliyetlerini ve üretim dışındaki maliyetleri de içermektedir. Kaynaklar, faaliyet tabanlı maliyetleme yönteminin ilk finansal girdilerini sağlayan unsurlardır (Alkan, 2005).

Üretim, satış-pazarlama, genel yönetim ve ar-ge faaliyetleri için tüketilen bir varlık (malzeme), hizmet (işçilik) ve fayda (elektrik, doğalgaz) “kaynak kavramı” ile tanımlanmaktadır. Bu bağlamda; varlık, hizmet, fayda şeklindeki kaynakların parasal değerleri “kaynak maliyeti” kavramı ile ifade edilmektedir. Kaynak maliyetleri de kendi içerisinde direkt ve endirekt kaynak maliyetleri olarak iki grupta incelenebilmektedir (Pazarçeviren ve Celayir, 2018).

Bir faaliyetin gerçekleştirilmesinde yönetilen ekonomik unsurlardır. • Direkt İşçilik ve direkt ilk madde ve malzeme

• Üretimi ilgilendiren endirekt maliyetler Kaynaklar faaliyetlerin işlevlerini

1.4.3.2. Faaliyet

Bir organizasyonda bir fonksiyonu yerine getirebilmek için yapılan ölçülebilir tüm işlemlerdir. Maliyetleme işleminin gerçekleştirilmesinde faaliyetler esas alınan etkinliklerdir.

Faaliyetlerin temel fonksiyonu girdileri çıktılara dönüştürmek olduğundan organizasyon içindeki değerler zincirinin tüm adımlarında faaliyetler yer alır. Yapılan her bir faaliyet amaçların gerçekleştirilmesinde bir fayda sağlar (Ülker, 2002).

Faaliyet, bir çalışmayı ortaya çıkaran süreç ya da işlemler bütünüdür. İşlemler ise, bir amaç birliği olmaksızın bağımsız olarak yapılan daha ayrıntılı çalışmaları kapsamaktadır (Öker, 2003).

Faaliyetler aynı zamanda; bir organizasyonun temel başarı göstergeleri arasında sayılabilen, amaç - kaynak denkliğinin sağlanmasında işlevsel derinliğe sahip temel parametrelerdir. Faaliyet tabanlı maliyetleme yapısının temel paydası faaliyetlerden oluşmaktadır. Faaliyetler tanımlanma sürecinde diğer faaliyetlerle bulunduğu ilişki ağına dikkat edilerek tanımlanabilmektedir. Özellikle her bir faaliyetin ürün ve hizmet oluşumlarına katılma biçimleri (yükleme anahtarları) farklılık gösterebilmektedir.

FTM yönteminde faaliyetler özelliklerine göre çeşitli gruplara sınıflandırılabilir. Bunlar: • Tekrarlanan Faaliyetler

• Tekrarlanmayan Faaliyetler • Birincil (Temel) Faaliyetler • İkincil Faaliyetler

• Değerli Faaliyetler (Katma Değerli) • Değersiz Faaliyetler

Faaliyetler, işletme yönetiminin temel konusunu oluşturmaktadır. Yöneticiler tarafından faaliyetlerin kolay anlaşılması, faaliyetlerin ürünlerle veya hizmetlerle olan ilişkisinin bilinmesi; maliyetlerin daha doğru saptanması ve işlemlerin sürekli iyileştirilebilme imkânları sunar. İşletmeler kendi faaliyetlerini iyi tanıdıkça kapasite farkındalıkları yükselmekle beraber süreçleri daha iyi kontrol edebileceklerdir.

Faaliyetlerin temel özellikleri şunlardır (Brimson, 1991):

➢ Faaliyetler, değişim için katkı sağlar: Faaliyetler en küçük iş birimi kabul edilirse çalışanlar açısında hangi işlerin yapıldığı bilinir. İşe odaklanılması suretiyle işlerin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi daha başarılı olabilmektedir.

➢ Faaliyetler, kolaylıkla anlaşılır: Faaliyetler işletmede her gün ne yapıldığını gösterdiğinden; mühendisler, üretim hattında çalışanlar, muhasebeciler, finansçılar ve üst düzey yöneticiler gibi farklı gruplarca kolayca anlaşılmasını salar.

➢ Faaliyetler, maliyetleri taşıyan faktörlere dikkati çeker: Faaliyetler, yöneticinin dikkatini maliyeti taşıyan faktörlere (maliyet taşıyıcısı-etkeni) ve faaliyetlerin yapılmasına gereksinim duyulan alanlara çeker. Bütçeleme süreçlerinde avantajlı bilgiler sağlar.

➢ Faaliyetler, ürün maliyetlerinin doğruluk derecesini arttırır: Geleneksel maliyet yöntemlerine göre ürün maliyetlerini önemli ölçüde daha doğru hesaplanmasını sağlar.

➢ Faaliyetler, sürekli gelişmeyi tamamlar: Sürekli gelişme, maliyetlerin temel nedenlerinin ya da kaynaklarının tespit edilmesine bağlıdır. Faaliyetlerin tüketim oranlarının belirlenmiş olması muhtemel, israfa yol açan tüketimlerin önüne geçer. Aynı zamanda gereksiz faaliyetlerin elimine edilmesi için gerekli bilgileri sağlar.

➢ Faaliyetler, finansal ve finansal olmayan başarı ölçülerini birleştirir: Finansal başarı ölçüleri kullandığı gibi kalite ve zaman gibi finansal olmayan başarı ölçülerini de dikkate alarak faaliyetlere bütünsel bir bakışla yaklaşılmasını öngörür. Başarı daha kümülatif ve bütünsel ölçülmüş olur.

➢ Faaliyetler, karşılıklı bağımlılığa dikkati çeker: Faaliyetler arasındaki karmaşık görülen ilişki yumağını sadeleştirir. Faaliyetlerin daha net belirlenmesine yardımcı olur.

➢ Faaliyetler, planlamayı, kontrolü ve karar destek sistemini birbirine bağlar: Planlama ile kontrol fonksiyonlarının birbirine bağlantılı olması gerekir. Planlamanın şartlara göre yeniden düzenlenmesi için geri bildirimlere ihtiyaç vardır. Faaliyetler bu rolü üstlenir. 1.4.3.3. Faaliyet Merkezi

Ürün ve hizmetlere katkı düzeyleri birbirleri tamamlayan ve üretim sürecinde bütünleşik anlamlar taşıyan faaliyetler tek bir merkezde toplanır. Bu üretimde kullanılan tekniklere bağlı olabileceği gibi ürün veya hizmetlerde meydana gelebilecek fiziksel vs. değişimlerde etkili süreçlerde olabilmektedir. Faaliyet merkezleri birbiriyle ilişkili faaliyetler grubudur. Faaliyet

merkezi, yönetim tarafından, kapsadığı faaliyetlerin maliyetinin ayrı olarak raporlanması istenen üretim sürecinin önemli bir etabıdır.

Faaliyet sayıları işletmenin büyüklüğüne, karmaşıklığına ve amacına göre belirlendikten sonra; birbiriyle ilişki içerisinde olan faaliyetler, işletmedeki ayrıntı miktarını ve maliyet kayıtlarını azaltmak için tek bir faaliyet merkezinde birleştirilir (Doğan, 2016).

1.4.3.4. Maliyet Sürücüsü/Etkeni

Geleneksel maliyetleme yöntemlerinde dağıtım anahtarı olarak görev almakta olan maliyet sürücüsü kavramı bazı kaynaklarda maliyet etkeni olarak ifade edilmiştir.

“Her bir faaliyet merkezinde yapılan faaliyetler tarafından tüketilen kaynakların maliyeti faaliyet maliyet havuzlarına atandıktan sonra, ikinci aşama maliyet etkenleri (faaliyet taşıyıcıları) seçilebilir (Cooper, 1990).

Maliyet sürücüsü, bir faaliyetin performansında bir değişikliğe neden olan bir faktördür; bu faktör, faaliyetin gerektirdiği eforu ve iş yükünü belirler. Bir faaliyetin birden fazla maliyet sürücüsüne ihtiyacı olabilir. Maliyet nesnesi, bir faaliyetigerçekleştirmenin nedenidir; bir ürün veya müşteri olabilir (Basuki, 1995).

Faaliyet tabanlı maliyet sistemleri, her faaliyet için ayrı faaliyet maliyet sürücüleri kullanır. Faaliyet maliyeti sürücüleri maliyetleri tahsis eden cihazlar değildir. Her faaliyette çıktıların oluşturduğu talebi temsil etmektedirler. Örneğin, kurulum faaliyeti için faaliyet maliyeti sürücüsü, kurulum sayısı veya kurulum saati sayısı olabilir; satınalma siparişlerinin işlenmesi için faaliyet maliyet sürücüsü satınalma siparişlerinin sayısı olabilir; sistemdeki parçaları yönetme ve bakımını yapan maliyet sürücüsü aktif parça numaralarının sayısı olabilir. Bazı faaliyet maliyeti sürücüleri, geleneksel olarak varsayıldığı gibi, birimle ilgili (makine ve çalışma saatleri gibi) olmasına rağmen, pek çok faaliyet maliyeti sürücüsü, toplu işle ilgili, siparişle ilgili, ürün sürdüren ve müşteriyi sürdürebilir (Cooper ve Kaplan, 1992b)

Faaliyet kullanımına bağlı olarak değişkenlik gösteren, faaliyetlerin hususiyet taşıyan özelliklerini yansıtan faaliyet ölçütleridir. Faaliyet maliyetlerinin elde edilmesinde önemli işleve sahiptir. Maliyet nesnesinin toplam tutarının değişmesine neden olan her türlü etken maliyet sürücüsüdür. Geleneksel yönteminde kullanılan “dağıtım anahtarı” kavramının

FTM’deki karşılığıdır. Geleneksel yöntemde kullanılan ölçütlere göre maliyet etkeni/sürücüsü daha objektiftir. Faaliyetlerin çalışma özelliklerine göre değişebilmektedir. Literatürde maliyet taşıyıcısı ve maliyet etkeni olarak da kullanılmaktadır.

Yöneticiler maliyet sürücülerini seçerken bu sürücülerin üretilen mamullerce tüketilen faaliyetleri tam olarak ölçtüğüne emin olmalıdırlar. Eğer maliyet sürücüleri ve faaliyet tüketimi arasında yüksek bir ilişki yoksa sonuç hatalı maliyetlendirme olacaktır (Garrison ve Noreen, 1994).

1.4.3.5. Faaliyet Sürücüsü

Bir FTM sistemi, maliyeti, ürüne göre maliyet tüketimini ölçerek ürünlere genel giderlerini tahsis etmek için bir maliyet sürücüsü veya faaliyet sürücüsü olarak kullanmaktadır. Bir FTM sisteminin faaliyet sürücülerinin sayısı ve türleri, geleneksel sistemlerdekinden daha fazladır. Elde edilen veri doğruluğu açısından, faaliyetlerin birimlerin maliyet merkezi olarak kullanımlarla karşılaştırılması, departman oranlarının kullanımının tesis genelinde oran kullanımı ile karşılaştırılmasına benzemektedir (Basuki, 1995).

Faaliyet sürücüleri “faaliyet etkeni” olarakta bilinmektedir. Maliyet nesnelerinin faaliyetler düzeyinde kaynak tüketimlerini doğrudan yansıtan ölçütlerdir. Faaliyet maliyet havuzlarına yüklenen kaynak maliyetleri faaliyet sürücüleri yardımıyla maliyet nesneleri ile ilişkilendirilmektedir. Faaliyet sürücüleri ölçülebilir özellikte olması beklenir.

1.4.3.6. Faaliyet Maliyet Havuzu

Maliyet havuzu, maliyet nesnesine yüklenecek olan maliyetlerin toplandığı yerdir (Gupta ve Galloway, 2003). Faaliyetler belirlendikten sonra bu faaliyetlerin maliyetlerinin belirlenme işlemi gerekmektedir. Faaliyet maliyetlerinin tespiti bazen kolay olurken, faaliyetlerin birbiri ile ilişkisi artınca bu maliyetlerin belirlenmesi güç olmaktadır. Faaliyetlerin tükettiği kaynakların toplam tutarının faaliyetler itibari ile belirlenmesi işlemine “maliyet havuzu” oluşturma adı verilir. Maliyet havuzunun sağlıklı oluşturulabilmesi için temel şart işletmenin faaliyetlerinin ve bunların tükettiği kaynaklarının iyi belirlenmesidir (Arzova, 2002).

1.4.3.7. Maliyet Nesnesi

Maliyet nesnesi bir faaliyetin gerçekleştirilme sebebidir. Mamuller, hizmetler, müşteriler, projeler ve sözleşmeler maliyet nesnesini oluştururlar. Maliyet nesnesi için “maliyet taşıyıcısı” kavramı da kullanılabilir (Arzova, 2002).

Maliyet nesnesi, üretime konu olan çıktılardır. Bu çıktılar, katlanılan maliyetlerin nihai taşıyıcısı konumundadırlar. Böylece, maliyet nesnesi bir mamul düzeyi, tek bir mamul, bir mamul ailesi ya da mamul hattı olarak düşünülebilir (Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002). Maliyet nesnesi FTM süreçlerinin en sonunda yer almaktadır. Çünkü faaliyetlerin izlendiği son noktadır. Maliyet nesnesi, herhangi bir faaliyetin, örgütsel birimin ya da maliyetin ayrı ölçülmesi gereken diğer iş birimidir (Erdoğan, 1995).

Maliyet nesnesi faaliyetlerin nihai hedefini ifade etmektedir. Kaynak değişimlerinin ve tüketimlerinin sonucunda faaliyetlerin şekillendiği her şey maliyet nesnesidir. Bu bir ürün, müşteri, proje, üretim hattı veya hizmet olabilmektedir.

1.4.3.8. Faaliyet Maliyeti

FTM’de faaliyetler genellikle işe neden olan süreçler ve yöntemlerden oluşmaktadır. Böylece faaliyetler yapılması ihtiyaç duyulan işleri bir araya getiren ilgili süreçler ve yöntemler grubudur (Hicks, 1992).

Faaliyet maliyeti ise belirli bir sürede faaliyetin tükettiği ilgili üretim faktörlerinin toplam parasal değeridir. Bu doğrultuda tüketilen faktörler kaynak olabileceği gibi, dışardan sağlanan fayda ve hizmetlerde olabilmektedir. Üretim faktörlerinin sayısına bölündüğünde birim faaliyet maliyeti hesaplanabilmektedir.