5. KEMÂLEDDÎN HÜSEYİN HAREZMÎ’NİN KASÎDE-İ BÜRDE ŞERHİ
5.7. Fonetik ve Morfolojik Olarak Başlıca Özellikler
1. Eserde Harezm Türkçesinde de devam eden ve ilk hecede görülen kapalı e (ė) sesi kullanılmıştır. Bu sesin yazımı elif + ye (ى ا) şeklindedir:
ėr ري ا (084b/03), ėrenler ر لان ري ا (082a/05), ėrteki ىك ات ري ا (016b/02), ėşik کيشي ا (057b/10), ėşitgil ليكتشي ا (138b/09)
42
Eserde ilk hecedeki /e/’nin korunduğu örnekler de mevcuttur:
ėrteki (016b/02) ~ erteki (033a/03), ėsgen (011a/10) ~ esmeki (168a/05), ėşi (056a/07) ~ eşi (010b/01)
2. Klasik Çağataycada görülen ikinci hecedeki yuvarlak ünlünün etkisiyle birinci
hecedeki düz ünlünün yuvarlaklaşması özelliği eserde bazı sözcüklerde tespit edilmiştir: özgülük (044b/02 ) ~ eêgülükni (055a/11) < eêgü, öksilmes (157b/03) < eksü-, ösrüklük (017a/10) < esür-, öydegi (055a/11) < ev < eb
3. İlerleyici ünlü benzeşmesiyle iki heceli sözcüklerde ikinci hecedeki düz ünlülerin bazı sözcüklerde yuvarlaklaştığı tespit edilmiştir:
süçügrek (118b/10) ~ süçi (040a/03) < süçi, oúudı (149a/11) ~ oúıdı (012b/04) < okı-, unutúan (031a/02) < unıt-, uyumaú (021a/10) < uyı-, yürüdi (141b/11) < yüri-, teşükleri (109b/03 ) < teşik, toúuş (086b/09) < toúış ünçü (004a/03) < yinçü
4. Eserde genel olarak Türkçe kelimelerdeki kalınlık-incelik uyumu son derece kuvvetlidir:
açlıúdın (041a/07), adaşım (010a/03), bitidim (054a/10), úarılıúnıŋ (029b/05), yıdlasa (078a/05), yamanraú (041b/02), oàlanlardın (098a/07), özgülük (044b/02)
Eserde Arapça ve Farsça alıntı kelimelerin son hecesinde yer alan ünlü sese göre ek almadığı görülmüştür. İnce ünlülü kelime tabanlarına kalın ünlülü eklerin geldiği tespit edilmiştir:
úaãìdeàa (101b/04), úınnÀreàa (132a/03), raàbetlıú (134a/01), merdÀnelıú (136a/05), ùarafge (050a/03), ùıflge (038a/05), ümmetúa (056b/09), òidmetúa (009b/08), èalìraú (013b/04)
43
5. Eserde yuvarlak ünlülü kimi sözcüklerde bulunan yuvarlak ünlünün düzleştiği tespit edilmiştir:
a. a < o
savuú (117b/05) < soàıú, úavuàan (133a/05) < úov- < úoà- b. e < ü
bölek (081b/02) < bölük, köterdim (106a/11) < kötür-, süŋek (084b/02) < süŋük, töbesin (094a/02) ~ töpe (096b/11) < töpü, beri (088a/04) < berü,
c. i < ü
indedi (058b/10) ~ ündedi (102b/04) < ünde-
6. Eserde, Klasik Çağatay Türkçesinde görülen /f/ sesine karşılık hem /p/ sesinin korunduğu hem de /f/ sesine dönüştüğü örnekler birlikte kullanılmıştır:
tafàay (105a/11) ~ tapmaàay (027a/04) < tap-, tofraàı (123b/05) ~ tofraú (120a/04) < topraú, yifni (045b/06) < yip
7. Kelime ortasında bulunan /n/ ve /ŋ/ seslerinin etkisiyle Eski Türkçede kelime başındaki /b-/ sesleri eserde 1. çokluk şahıs zamiri ve durum eki almayan işaret zamiri hariç /m-/ sesine dönüşmüştür:
men (008b/08) ~ mėn (029b/04), maŋa (026b/01), mende (030a/10), mendin (016b/04) ~ mėndin (152b/08), meni (008b/06) ~ mėni (046b/03), menin (156b/04), munlar (079b/09), munda (012a/06), mundaà (043b/04,), mundın (025a/05), munı (067b/11), munıŋ (020a/06), meŋlig (114a/09), mindi (047b/10), mindürüp (124b/10), miŋ (073b/02), meŋü (007a/03)
44
8. Eserde genel olarak bol- fiili korunmakla birlikte birkaç örnekte ol- biçiminin kullanıldığı görülmüştür:
bolsa (049a/04), bolsun (139a/08), olsa (170b/10), olsun (115a/01)
9. Eski Türkçede kelime ortasında ve sonunda bulunan /b/ sesi eserde /v/ sesine dönüşmüştür:
sėvdiler (132b/10) ~ sever biz (144b/05) < seb-, tavar (137a/05) < tabar, tėve (011b/09) < tebe, yavuzluú (055b/01) < yabız
10. Eski Türkçede kelime ortasında ve sonunda yer alan /d/ sesi Harezm Türkçesinde sızıcı /ê/ sesine dönüşmüştür. Bu sesin eserde hem /d/ olarak korunduğu hem de /ê/, /z/, /y/ şeklinde kullanıldığı örnekler mevcuttur:
a. /y/ < /ê/ < /d/
ayaú (014b/02) < aêaú < adaú, ayılàıl (017a/10) < aêıl- < adıl-, ayrılmaúúa (014a/07) < aêrıl- < adrıl-, eye (148a/05) < ėêi < ėdi, oyaú (099b/08) < oêuà, úayàu (083b/07) < kaêàu < úadàu, uyuàanlar (071a/08) < uêı- < udı-, úoyup (120b/05) < úoê < úod-, úayàu (083b/07) < úaêàu < úadàu, toymadı (036a/03) < toê- < tod-
b. /ê/ < /d/
ėêe (035a/01) ~ ėêe (170b/01) < ėdi, úaêàuŋ (020a/01) < úadàu
c. /z/ < /ê/ < /d/
ezgü (044a/11) < ėêgü < ėdgü, özgülük (044b/02) ~ ezgülükni (055a/11) < ėêgülük < ėdgülük
45
11. Eserde geniş zaman ekinin bir örnekte şahıs ekiyle birlikte ekleşerek kullanıldığı tespit edilmiştir:
úorú-ar-ım (062b/08)
12. Eserde kelime sonunda bulunan /K/ ve /G/ sesleri arasında sıkça düzensiz geçişler yapıldığı tespit edilmiştir:
úatıú (083b/07) ~ úatıà (041b/01) < úatıà, yazuú (044b/10) ~ yazuàluú (098b/03), andaà (054a/03), mundaà (043b/04),
13. Eserde isimden isim yapma eki /+lIG/, /+lUG/ ekinin son ünsüzü umumî olarak korunmakla birlikte bu sesin düştüğü örnekler de mevcuttur:
körkli (083b/01) ~ körklü (025b/05) ~ körklüg (022a/09) < körklüg, közlü (026a/07) ~ közlüg (024a/06) < közlüg, yazuúlu (166b/01) < yazuúluà
14. Eserde az sayıda kelimede ünsüz ikizleşmesi tespit edilmiştir. Tespit edilen kelimelerin tek ünlüyle kullanıldığı örnekler de mevcuttur:
úattıú (140b/04) ~ úatıà (049b/03) < úatıà, neççe (079a/03) < neçe
15. Eserde kullanılan yönelme hali ekleri /+GA/, /+KA/, /+A/, /+nA/’dır. Ancak genel yönelme hali eki /+GA/, /+KA/’dır. Eserde bu ekin eklendiği bazı sözcüklerde (özellikle Arapça ve Farsça) kalınlık-incelik uyumunun bozulduğu da tespit edilmiştir:
pulàa (021b/01), tavaràa (159b/03), tıflàa (038b/07), úaravulàa (141b/10), úıyÀmetàa (131a/04), ayàa (104a/04), baórge (076b/07), çerigge (148b/10), dìnge (135b/03), köŋülge (022b/02), küfrge (091b/11), maàribúa (081b/11), maãlaóatúa
46
(100b/08), otúa (144b/01), ümmetiàa (157b/07), óırzge (158a/01), åÀbitàa (058a/06), ùıflge (038a/05), èahdge (161b/03), ümmetúa (056b/09), nübüvvetúa (103b/03)
Eserde 3. teklik iyelik eklerinden sonra gelen /+A/ ve /+GA/ yönelme ekleri eklendiğinde hem araya zamir n’sinin girdiği hem de girmediği örnekler beraber kullanılmıştır:
riyÀøetine (041a/03), yüzine (023a/10), dìnine (041b/07), ėlgine (041a/03), úÀmetine (054b/06), úuşına (159b/10), müştÀúına (078a/10), nÿrına (122b/10), tofraúına (078a/08), èuşşÀúına (078b/01), başlarınàa (155a/10), oàlanlarınàa (113a/06), úızlarıàa (081a/09), uluàlarıàa (012a/02), aàızlarıàa (098a/01), ekinlerige (149b/09), közlerige (097b/11), özinge (077a/03), sözige (0033a/10), sünnetige (048a/08), taúãìriàa (098b/07), tapuàıàa (084b/06)
16. Eserde kullanılan ilgi durumu ekleri /+nIŋ/ ve /+nUŋ/'dur. Eserde nadiren de olsa ünsüzle biten kelimelerden sonra ve bazı şahıs zamirlerinden sonra /+Iŋ/ ve /+Uŋ/ ekli şekiller de mevcuttur:
Resÿluŋ (091a/04), köŋlüŋ (034a/03), nefsüŋ (040a/10), meniŋ (120b/09), seniŋ (144b/02), anıŋ (101b/08)
Eserde çokluk birinci ve ikinci şahıslarda ekin ikili kullanımları mevcuttur: biziŋ (144a/07) ~ bizniŋ (152b/05), siziŋ (151a/01) ~ sizniŋ (096a/04) 17. Eserde sıra sayı eki Klasik Çağatay Türkçesinde de görülen /+nçI/’dır:
ikinçi (056a/11), üçünçi (106b/03), törtünçi (072a/10), beşinçide (125a/07), altınçıda (125a/08), yetinçi (125b/02), sekizinçi (085a/11), onunçı (139a/09), yigirme birinçi (004b/07)
47
18. Eserde kelime başındaki /t-/ sesleri genelde korunmakla birlikte /d-/li kullanımlar da mevcuttur:
daàı (058a/04) ~ taúı (002a/06), dėdi (047a/01) ~ tėdi (061a/03), dėk (009a/01) ~ tėk (001b/01)
19. Eserde görülen geçmiş zaman eki /-mIş/’ın yanında Harezm Türkçesinde kullanılan /-p/ + turur yapısının hem korunduğu hem de Klasik Çağataycada yer alan /- (I/U)p(t/d)ur/+ [şahıs eki] şekline dönüştüğü örnekler birlikte kullanılmıştır. Ayrıca /-p/ zarf-fiil ekine doğrudan şahıs eki getirilerek oluşturulan geçmiş zaman ifadeleri de mevcuttur:
a. /-mIş/
kör-miş men (046b/01), dė-miş sėn (138b/08), öltür-miş (094a/11) b. /-p/ + turur/durur + [şahıs eki]
bol-up durur (040a/04), ayt-ıp turur (046b/08), ayt-ıp turur mėn (010b/07) c. /-(I/U)p(t/d)ur/ + [şahıs eki]
tap-updur men (163a/01), tap-ıpdur sėn (048a/03), úıl-ıpdur (131a/05), kėltür- üptür (137a/10)
ç. /-p/ + [şahıs eki] unut-up sėn (032b/05)
d. Eserde az sayıda olmak üzere tur- yardımcı fiili yerine ėr-/er- fiilinin de kullanıldığı örnekler mevcuttur:
48
kėltürüp ėrdiler (005a/06), yÀd úılınıp ėrdi (101b/06)
20. Eserde dikkat çekici bir özellik de Eski Oğuz Türkçesinde kullanılan gelecek zaman /-ısar/ ekinin iki örnekte kullanılmış olmasıdır:
İremge kirip andaàı emvÀldın al-ısar (114a/10), medÀyinni SÀsÀndın soŋ melik bolàan sekizinçi KisrÀdın al-ısarlar (085b/01)
21. Eserde çokluk 2. şahıs şart çekimi /-sIŋIz/ ekiyle yapılmıştır. Eserin bütününde yer alan çokluk 2. şahıs şart çekimi bu ekle yapılmıştır. Metinde böyle bir kullanımın bulunması dikkat çekmektedir:
körsiŋiz (152b/05-07), bolsıŋız (056b/10-11)
Ayrıca eserde bir kelimede çokluk 2. şahıs şart eki olarak /-seŋler/ şekli kullanılmıştır:
tileseŋler (106b/10)
23. Eserde ünlüyle biten fiillere Klasik Çağataycada kullanılan /-y/ zarf-fiil ekinin yanında /-yU/ eki de kullanılmıştır:
a. /-y/
tiley 007a/04 b. /-yU/
yıàlayu (014b/03), dėyü (034b/09), izdeyü (047b/09), tileyü (004a/09)
24. Eserde yer alan şimdiki zaman şekli, /-A/ zarf-fiil ekinin tur - yardımcı fiilinin geniş zamanı olan turur ile birlikte oluşturdukları şekildir. Ayrıca /-A/ zarf-fiil
49
ekinin Eski Türkçede de kullanılan yürü - [< yorı - ~ yoru -] fiiliyle birlikte ėr - yardımcı fiilini alarak kullanılmasıyla da oluşan örnekler mevcuttur. Eserde tespit edilen şimdiki zaman örnekleri şu şekildedir:
a. -AdUr + [şahıs zamiri], -A + turur + [şahıs zamiri]
ėn-edür (146a/04), kėt-edür (152b/06), kėl-e turur (14b/03), suàar-a turur (142a/04), sür-e tururlar (089b/11)
b. -A + yürü - [< yorı - ~ yoru -] + [şahıs zamiri] öre yürürler ėrdiler (102a/06)
25. Eserde aslî yeterlik fiili Oğuz Türkçesinde de kullanılan bil- yardımcı fiili ile oluşturulmuştur. Bu yapı asıl fiile -a veya -u zarf-fiil eki getirilerek yapılır:
muúÀvemet úıla bilsün (027b/09), iótirÀm úıla bilmen (035b/08), idrÀk úıla bilmediler (151a/07), köz köre bilgey (070a/05), aŋlayu bilmes (069a/11), söz tıŋlayu bilmesler (085a/06), saúlayu bilmen (025a/10)
Klasik Çağatayca’da kullanılan al- fiiliyle oluşturulmuş bir örnek tespit edilmiştir:
bir köre alman (025a/05)
26. Klasik Çağatay Türkçesinde olduğu gibi eserde /+nI/ belirtme eki bir örnekte ilgi durumu işlevinde kullanılmıştır:
50
BİRİNCİ BÖLÜM
İNCELEME
1. YAZIM ÖZELLİKLERİ
İncelediğimiz eserin metni tek çerçeve üzerine oturtulmuş, gayet kalın ve belirgin çizgiler kullanılarak talik yazı ile kaleme alınmış Arap harfli okunaklı bir metindir. Yer yer manzum bölümler dikkat çekecek şekilde ayrı yazılmasına rağmen genel olarak manzum ve mensur bölümler iç içe kaleme alınmıştır. Eserin bazı bölümleri (Arapça ayet ve hadisler, bazı Türkçe kelimeler ve kimi kişi adları hariç) harekesiz olarak yazılmıştır. Fazla olmamakla birlikte mükerrer yazımlar, harf ve kelime atlamaları, sözcüklerdeki nokta eksikliği/fazlalığı gibi sıkıntılar da mevcuttur. Eser 834/1431 tarihinde yazılmasına rağmen eldeki nüshanın telif tarihi 1172/1758’dir.
1.1. Ünlülerin Yazımı
1.1.1. a, e Ünlülerinin Yazımı
51
ayaú ق اي ا (014b/02), aydı ى دي ا (012a/02), az ز ا (012a/06), adaşı ىش اد ا (010b/02), aú ق ا (155a/10), ay ى ا (097a/01), erteki ىك ات ر ا (033a/03), egri ى رك ا (091a/08), eşi ىش ا (010b/01), emgengü وكن اكم ا (049b/04),
Eserde a ünlüsünün bazen düzensiz olarak medli elif ( َا) ile yazıldığı örnekler de mevcuttur:
aú ق َا (081a/07) ~ ق ا (155a/10), ay ى َا (081a/02) ~ ى ا (097a/01), az ز َا (060a/11) ~ ز ا (012a/06), Àrtuúraú ق ا رق وت ر َا (084b/05),
Kelime ortasında elif (ا) ile yazılır:
kullar ر لا لق (058b/04), bolàay ى اغل وب (026a/03), saràatmay ى امت اغ ر اس (029b/11), ölmek ک امل وا (096b/06), tileki ىك لايت (144b/02), ėtleşgen ن اكش لاتي ا (132a/11)
Kelime sonunda çoklukla elif (ا) bazen de güzel he (ه) ile yazılır:
bolsa اسل وب (134b/04), úaşında ا دنيش اق (011a/02), öyge اكي و ا (151a/10), özge اك ز و ا (018b/09), ne هن (019a/07), neçe هجن (041a/02) barça هج ر اب (023a/09), sansa هسن اس (040a/11), içre ه رجي ا (053a/09)
1.1.2. ė Ünlüsünün Yazımı
Sadece ilk hecede yer alan kapalı e (ė) sesinin yazımı elif + ye (ى ا) şeklindedir: ėr ري ا (084b/03), ėrenler ر لان ري ا (082a/05), ėrteki ىك ات ري ا (016b/02), ėşik کيشي ا (057b/10), ėşitgil ليكتشي ا (138b/09)
1.1.3. ı, i Ünlülerinin Yazımı
52
içre ه رجي ا (053a/09), ilgeri ى ر اكلي ا (134a/11), ınaàraú ق ا رغ اني ا (043b/03), ıêa berdi ى د رب ا ذي ا (026b/05), iberdi ى د ر ابي ا (052b/07)
Kelime ortasında ve sonunda ye (ى) ile yazılmaktadır:
köni ىن وك (045a/06), úızı ى زيق (024a/05), sarıà غي ر اس (114a/08), biz زيب (068b/04), keldi ى دليك (138b/02)
1.1.4. o, ö, u, ü Ünlülerinin Yazımı
Kelime başında elif + vav ile yazılmaktadır:
oàul ل وغ و ا (122b/03), olar ر لا و ا (043a/03), öksük ک وسك و ا (022a/10), ölüg ک ول و ا (068a/03), ulaà غ لا و ا (124b/08), üküş ش وك و ا (086b/09), üze ا ز و ا (004a/08)
Kelime ortasında ve sonunda vav (و) ile yazılmaktadır:
üçün ن وج و ا (002a/05), uluà غ ول و ا (050b/01), uyúu وقي و ا (124b/07), uşol ل وش و ا (014a/03), tört ت ر وت (072a/07)
1.2. Ünsüzlerin Yazımı 1.2.1. ç Ünsüzünün Yazımı
Farsça ve Türkçe sözcüklerde bulunan /ç/ ünsüzü için hem çim (ݘ) hem de cim (ج) harfleri kullanılır:
çaúlu ولق اج (009a/05), çınoú ق ونݘ (074b/07), çıúarsa هس ر اقݘ (151b/05), kiçik کيجك (098a/07), neçe هجن (085a/10)
53 1.2.2. ŋ Ünsüzünün Yazımı
Türkçe kelimelerde bulanan artdamak /ŋ/ ünsüzü (کن) şeklinde yazılmaktadır: soŋ کن وس (094a/05), süŋek ک اکن وس (084b/02), köŋül لکن وك (020b/02), miŋ کنيم (073b/02), anıŋ کنين ا (001b/08)
1.2.3. p Ünsüzünün Yazımı
Arapçada bulunmayıp sadece Türkçe eklerde ve Farsça kelimelerde bulunan /p/ ünsüzünün yazımında hem pe (پ) hem de be (ب) harfi kullanılır. Fakat çoklukla be (ب) harfi ile yazılan bu kelimelerde özellikle zarf-fiil eki olarak /-p/ sesi daima be (ب) ile yazılır:
dėp بي د (009b/09, úaytıp بتي اق (014b/03), ölüp ب ول وا (113a/09), pÀk ک اپ (008b/09), pÀd-şÀh ه اش د اپ (096b/01)
Eserde özellikle dikkati çeken bir husus da Farsça "pìr" kelimesinin Türkçe /+lik/ yapım ekini alarak oluşturduğu "pìrlik" sözcüğü dört farklı yerde geçmesine rağmen daima b (ب) harfi ile کنين کيل رب (030b/03) şeklinde yazılmıştır. Kelime sadece "pìr" olarak geçtiğinde p (پ) harf ile ancak "pìrlik" olarak geçtiğinde ise b (ب) harfi ile yazılmıştır. Bunun bir müstensih hatası olmadığı düşünülmektedir.
1.2.4. s Ünsüzünün Yazımı
Türkçe sözcüklerde /s/ ünsüzü için ister ince ister kalın daima sin (س) harfi kullanılır:
sansız زسن اس (170b/02), söz ز وس (007a/02), çıúarsa هس ر اقݘ (151b/05), sarıà غي ر اس (114a/08), süçi ىج وس (040a/03)
54 1.2.5. t Ünsüzünün Yazımı
Türkçe kelimelerde ister kalın ister ince /t/ ünsüzleri te (ت) ile yazılımıştır: taş ش ات (049b/03), tėgrü و ركيت (018b/05), tofraú ق ا رف وت (120a/04) úatıú قيت اق (083b/07), at ت ا (161b/09)
Eserde sadece at (binek hayvanı) kelimesi hem te (ت) ile hem de tı (ط) ile yazılmıştır:
aùlar ر لاط َا (156a/11) ~ aùlar ر لات ا (082a/05) 1.3. Eklerin Yazılımı
İncelediğimiz eserde eklerin kelimelere bazen bitişik bazen de ayrı bir şekilde yazıldığı görülmüştür. Ancak bu karışık yazımın belli bir kural çerçevesinde oluşturulmadığı anlaşılmıştır. Bazı eklerinse kelimeden ayrı yazıldığı görülmekte ve bunun Eski Uygur imla geleneğinden gelen bir özellik olduğu düşünülmektedir (Berbercan, 2011:48). Bu ekler genellikle çoğul eki /+lAr/, hal ekleri /+nIŋ/, /+nI/, /+KA/~/+GA/, /+dA/, /+dIn/, şart eki /-sA/ ve yapım eki /+lIG/ ~ /+lIK/ ~ /+lUG/ ~ /+lUK/ ekleridir. Bu yazım tarzına yabancı kökenli kelimelerde daha çok rastlanmaktadır:
bende-ler ر لا ه دنب (120a/09), beyt-niŋ کنين تيب (062b/09), úaùre-din ني د ه رطق (073a/01), bÀzÀr-lar ر لا ر از اب (088b/08), ÀvÀzlıú قيل ز او َا (140b/04)
1.4. Harekeli Yazım
İncelediğimiz eser genel olarak harekesiz bir metindir. Ancak Arapça ayet ve hadisler, kimi kişi adları ve bazı Türkçe kelimeler harekelenmiştir. Türkçe kelimeler
55
şeddesiz yazıldığı gibi yan yana çift ünsüz gelecek şekilde oluşturulan bazı kelimelerde hareke kullanılmamış, bunun yerine şeddeli bir yazım tercih edilmiştir:
attı ى ت ا (087a/08), ayttı ى تي ا (014b/03) ~ ayttı ىتي ا (034b/10), yarattı ىَت ا ري (073a/02) ~ yarattı ىت ا ري (072a/04)
Şeddenin dışında eserde bir kelime ise hareke kullanılarak yazılmıştır. Avuç (جُو ا) kelimesi beş farklı yerde de aynı şekilde yazılmıştır (052b/01, 061b/06, 097b/07, 140b/07, 147b/01). Bunun dışında "borçluk" kelimesi de (ق ولج ُرب) (142a/07) şeklinde yazılmıştır.