5. KEMÂLEDDÎN HÜSEYİN HAREZMÎ’NİN KASÎDE-İ BÜRDE ŞERHİ
3.6. Fiiller
3.6.3. Fiil Çekimi
3.6.3.2. Birleşik Çekim
Fiillerin birleşik çekimi üç şekilde incelenir: 3.6.3.2.1. Hikaye Birleşik Çekimi
Hikaye birleşik çekimi e-, er- ~ ėr- ek fiillerinin görülen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluşur:
3.6.3.2.1.1. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi -p e/ė(r)di + [şahıs eki], -p turur e/ėrdi + [şahıs eki]
susap turup ėrdim (081a/07), úılınıp ėrdi (101b/06), úılıp ėdim (012a/04), úılıp turur ėrdi (010a/11), bolup turur ėrdiler (079a/03), yep turur ėrdi (098b/01), baúıp turur ėrdim (106a/04)
3.6.3.2.1.2. Görülen geçmiş zamanın hikayesi /-D(I/U)/ + [şahıs eki] + ėrdi
141 3.6.3.2.1.3. Geniş Zamanın Hikayesi /-r/, /-Ar/, /-Ur/ + ėrd(i/ü) + [şahıs eki]
úorúar ėrdim (120a/03), tiler ėrdiŋ (011a/07), çıúar ėrdi (097a/01), úaçar ėrdiler (093a/07), saúlar ėrdi (103a/08), olturur ėrdiler (107a/11), tıŋlar ėrdük (090a/10)
Eserde çokluk 3. şahsın geniş zaman hikayesinde şahıs eki bazen zaman ekinden hemen sonra gelebilmektedir:
yürürler ėrdiler (102a/06), ėndiler ėrdi (092b/05)
Eserde geniş zaman hikayesi olumsuzluk şekli /-mAs/ ile yapılır:
úılmas ėrdim (094b/05), aúturmas ėrdiŋ (018b/03), úaçmas ėrdiŋ (023b/05), ėrmes ėrdi (087a/01)
3.6.3.2.1.4. Şimdiki Zamanın Hikayesi /-A/ + yürür + ėrdi + [şahıs eki]
öre yürürler ėrdiler (102a/06)
3.6.3.2.1.5. Gelecek Zamanın Zikayesi /-GAy/ ~ /-KAy/ + ė(r)di + [şahıs eki]
úılàay ėrdim (120a/04), buzulàay ėrdi (108a/06), uçúay ėrdi (108a/05), örtegey ėrdi (006a/11), tirilgey ėrdi (067b/01), úılàay ėdiler (092a/07)
Eserde gelecek zaman hikayesi olumsuzluk şekli /-mA/ ile yapılır:
142 3.6.3.2.1.6. Şartın Hikayesi
/-sA/ + ė(r)di + [şahıs eki]
bolmasa ėrdi (054a/07), bolsa ėrdi (061a/06)
Eserde şartın hikayesi olumsuzluk şekli /-mA/ ile yapılır: bolmasa ėrdi (020b/02), bolmasa ėdi (092a/04)
3.6.3.2.2. Rivayet Birleşik Çekimi
Eserde bu çekim şekli geniş zamanın rivayetinde tespit edilmiştir: 3.6.3.2.2.1. Geniş Zamanın Rivayeti
/-Ar/ + ėrmiş + [şahıs eki] öler ėrmiş (097a/07)
3.6.3.2.3. Şart Birleşik Çekimi
Eserde bu çekim görülen geçmiş zamanın şart çekiminde tespit edilmiştir: 3.6.3.2.3.1. Görülen Geçmiş Zamanın Şartı
/-D(I/U)/ + [şahıs eki] + ėrse
úıldım ėrse (005b/09), taptıŋ ėrse (126b/08), taptı ėrse (046a/03), kördi ėrse (070a/03), boldı ėrse (080b/10), boldılar ėrse (086b/020), körüştiler ėrse (146a/01)
Eserde görülen geçmiş zaman şartı olumsuzluk şekli /-mA/ ile yapılır: bermediŋ ėrse (044a/02), úalmadı ėrse (020b/07)
143 3.6.3.3. Fiillerde Soru
Eserde kullanılan fiillerde soru -mU ekiyle yapılır. Çekimlenen fiilden hem önce hem de sonra gelerek soru ifadesi sağlar:
tafàay mu siz (105a/11), saàınmadıŋ mu (137a/11), bolàay mu (170b/05), rÀøì bolur mu (014a/06), bolmadı mu nÀzil (034b/10), muèteber bolàay mu (042b/08), nesìmì kėldi mü (016b/04), körgey mü men (025a/01), kördüŋ mü (039a/11), òaber bilür mü sėn (015a/10)
3.6.3.4. Ek-Fiiller
Eserde tespit edilen ek-fiiller Türkçenin asıl yardımcı fiilleri olan ėr- ~ ė- ve tur- ’dur.
3.6.3.4.1. ėr- ~ ė-
a. ėr- ~ ė- + zarf-fiil
yoú ėr-ken (163a/06), bar ėr-ken (017b/11)
a. ėr- ~ ė- + sıfat-fiil nişÀnesi ėr-dükin (103b/01) c. Geniş Zamanın Olumsuzu
Eserde "değil" anlamında kullanılan geniş zaman olumsuzu ė-mes ~ ėr-mes ek- fiilidir:
àarìb ė-mes (099b/07), müttehim ėr-mes (100a/09), revÀ ėr-mes (100b/03), maãlaóat ėr- mes (108b/10), óÀcet ėr-mes (111a/10)
144 d. Ek-fiil+şart
bar ėrse (071b/02)
3.6.3.4.2. turur ~ durur, -dUr
çerÀàı durur (080a/05), telmìó durur (054a/01), mevãÿfdur (054b/10), tevdìèdür (056a/09), Muóammed turur (056b/10), meõkÿr turur (058b/01), yoú turur (066b/10)
3.6.3.5. Birleşik Fiiller
Eserdeki mevcut birleşik fiiller iki biçimde incelenir: 3.6.3.5.1. İki Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller
Eserde asıl fiil ve yardımcı fiilin birbirine bağlanmasıyla oluşan birleşik fiil türüdür. Metinde iki fiilden oluşan birleşik fiillerin kılınışsal tasnifi şöyledir:
3.6.3.5.1.1. Yeterlik Kılınışı
Eserde asli yeterlik fiili Oğuz Türkçesinde de kullanılan bil- yardımcı fiili ile oluşur. Asıl fiile -a veya -u zarf-fiil eki getirilerek yapılır:
muúÀvemet úıla bilsün (027b/09), iótirÀm úıla bilmen (035b/08), idrÀk úıla bilmediler (151a/07), köz köre bilgey (070a/05), aŋlayu bilmes (069a/11), söz tıŋlayu bilmesler (085a/06), saúlayu bilmen (025a/10)
Ayrıca Klasik Çağataycada kullanılan al- fiiliyle oluşturulan bir örnek tespit edilmiştir:
145 3.6.3.5.1.2. Süreklilik Kılınışı
Eserde süreklilik fiili hem başla- yardımcı fili hem de Klasik Çağatay Türkçesinde de kullanılan tur- yardımcı fiili ile yapılmaktadır. Eserde asıl fiile -A zarf- fiil eki getirilerek yapılır:
taàúa mine başladılar (153a/01), süre tururlar (089b/11), faòr úıla turàan (130a/04), suàara turur (142a/04)
3.6.3.5.1.3. Yarar/Fayda Kılınışı
Eserde ana fiilde ifade edilen eylemin öznenin yararına atıfta bulunan yarar kılınışı anlamı ber- yardımcı fiiliyle yapılır. Bu kılınış türü asıl fiile -a veya -u zarf-fiil eki getirilerek yapılır (Gökçe, 2013:87-102):
ıêa berdi (026b/05), úoya berkil (110a/03), aytu bergen (049b/07)
Ayrıca bu fiil, metinde yer alan bir mısrada karmaşık bir şekilde kullanılmıştır. Metinde alışılmış kullanımın dışında asıl fiil + -sA +ber - şeklindeki art arda, sıralı (parataktik) bir dizim oluşturmuştur (Gökçe, 2013:59-64):
sunı taşursa berse ėdi otdın necÀt (088a/10) 3.6.3.5.1.4. Tecrübe/Deneme Kılınışı
Metinde kör- fiili ana fiildeki eylemin tecrübe edilmesi denenmesi anlamında yarar kılınışı şeklinde adlandırılan bir kullanım da sergilemektedir (Gökçe, 2015:59-76): toya körseŋ (037b/08)
146
3.6.3.5.2. Bir İsim ve Bir Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller
Birbirinden bağımsız bir isim ve bir fiilin kendi anlamlarından sıyrılıp bir araya gelerek yeni anlamlar oluşturmasıdır. Deyimsel anlamlar oluşturan birleşmede yardımcı fiil olan unsur esas anlamını kaybeder. Bu birleşik fiiller iki başlık altında incelenecektir:
3.6.3.5.2.1. Birleşik Fiil Oluşturan Başlıca Yardımcı Fiiller Eserde birleşik fiil oluşturan başlıca yardımcı fiiller şunlardır: a. bas-
ayaú bas- (124b/10), úadem bas- (059b/08) b. ber-
meded ber- (148b/02), murÀd ber- (167a/07), mühlet ber- (038a/05), necÀt ber- (098b/09), nuãret ber- (132a/07)
c. bol-
pÀre bol- (067a/09), perìşÀn bol- (156b/10), peydÀ bol- (082a/04), pìr bol- (047a/01), pişmÀn bol- (151b/01)
ç. çek-
meşaúúÀt çek- (049a/02), èaõÀb çek- (118a/10), leşker çek- (134b/09) d. et- ~ ėt-
şerrh et- (062b/08) ~ şerh ėt- (005b/08), şükr et- (032b/10), beyÀn et- (006a/02), cemè ėt (060b/11), daèvÀ ėt (017a/08)
147 e. eyle-
menè eyle- (040a/11), naãìóat eyle- (029b/01) f. keltür- ~ kėltür-
penÀh keltür- (162a/07), yüz keltür- (033a/09), ìmÀn kėltür- (141a/01), İslÀm kėltür- (158a/02), söz kėltür- (115b/10)
g. kör-
tüş kör- (084a/08), vÀcib kör- (006a/04), òÀlì kör- (018b/08), maãlaóat kör- (026b/03), revÀ kör- (027a/02)
h. úıl-
èarø úıl- (052a/05), èazìmet úıl- (141b/05), azmÀyiş úıl- (068a/06), óarÀm úıl- (022a/04), òarc úıl- (031a/01)
ı. úoy-
úadem úoy- (026a/09), úafÀda úoy- (145a/02), vedìèat úoy- (073b/11), bÀúì úoy- (115a/06)
i. sal-
úorúu sal- (132a/08), úulaà sal- (034a/03), yıraú sal- (162b/01), òÀùıràa sal- (016a/10), kölege sal- (078a/10)
148
murÀd tap- (110b/08), mühlet tap- (038b/07), nuãret tap- (157a/11), orun tap- (046a/03) ~ orun taf- (005a/04), revÀc tap- (111b/03), ôafer taf- (147a/04), fenÀ taf- (126a/05) k. tart-
èinÀn tart- (128b/09), yamanlıúa tart- (037b/11) l. tut-
yol tut- (036a/03), bÀk tut- (102b/08), beyÀn tut- (090a/06), buyruà tut- (048b/05), cihÀn tut- (111b/01), dost tut- (056a/10)
m. ur-
şuèle ur- (090a/02), zaòm ur- (094a/06) n. ye-
óasret ye- (133a/02)
3.6.3.5.2.2. Birleşik Fiil Oluşturan Kelimelerin Köken Yönünden İncelenmesi İncelediğimiz eser birleşik fiil yönünden son derece zengin bir içeriğe sahiptir. Hem Türkçe kelimelerle hem de Arapça ve Farsça alıntı kelimelerle oluşturulmuş birleşik fiiller yönünden geniş bir envantere sahiptir. Eserde bir araya gelip birleşik fiil oluşturan sözcüklerin köken bakımından tasnifi şöyledir:
a. T.+T. Yapılı birleşik fiiller
yıraú ket- (106a/07), yıraú sal- (162b/01), satıà alıà úıl- (088b/08), ıêa ber- (026b/05), söz kėltür- (115b/10)
149 b. Far.+T. Yapılı birleşik fiiller
sürÿd ayt- (148b/11), Àgah bol- (033b/05), amÀde bol- (026b/07), fÀş bol- (149b/03), namÀz oúı- (127a/08)
c. Ar.+T. Yapılı birleşik fiiller
naôar sal- (051b/07), vedìèat úoy- (073b/11), vüøÿ úıl- (010a/06), fenÀ taf- (126a/05), úadem bas- (059b/08)
ç. T.+Ar.+T. Yapılı birleşik fiiller
bir nefs kör- (059b/05), köŋülde rÀóat úal- (022a/08), öz óelÀlıdın ayrı- (043b/07) d. T.+Far.+T. Yapılı birleşik fiiller
özdin bì-nişÀn bol- (126b/08), bir pulàa al- (021b/01), köŋülge cÀn kėl- (077b/09), baàlanàan murÀdın yış- (111a/05)
e. Ar.+Far.+T. Yapılı birleşik fiiller
enìs ü hem-dem bol- (031b/03), àam-gìn úıl- (088b/03), òaber-dÀr bol- (026a/04), muãìbetzede bol- (148a/02), èahd şikeste bol- (161a/10)
f. Far.+Ar.+T. Yapılı birleşik fiiller
baàrı kebÀb bol- (021b/11), bedraúa-i ùarìú bol- (128a/11), cÀn-ı fÀnìdin kėç- (059b/06) 3.7. İsim-Fiiller
Eserde isim-fiil eki olarak tespit edilen bir ek mevcuttur. İsim-fiil olarak kullanılan ekler kendilerinden sonra çekim eki alabilirler:
150 a. /-mAK/
almaú (161a/02), aymaú (021b/03) ~ aytmaú (159a/07), tayılmaú (162a/05), úazàurmaú (088a/01), úorúutmaú (091a/06), körmek (026b/03), bermek (116b/09), ketmek (071a/07), bilmek (103b/08), ölmeki (159b/04), kėltürmekdin (115b/10), yetkürmekde (163a/05), almaúàa (153b/01), úılmaúdın (039a/03), bolmaúnı (133b/03)
Eserde kullanılan /-mAK/ eki kendisinden sonra isim yapan /-lIK/ ekini alarak genişler:
bilmeklik (082b/08) 3.8. Sıfat-Fiiller
Fiil kök ve gövdelerine gelerek sıfatlaştıran eklerdir. Bu ekler kendilerinden sonra çekim eklerini alabilirler:
a. /-Ar/, /-(I/U)r/
Geniş zamanı ifade eden sıfat-fiil ekidir. Bu ek, iyelik eklerinin yanında bazı hal eklerini de alabilmektedir:
kėlürin (121a/04), çıúarında (093b/02), berürin (029b/08), toàarıdın (088a/09), úıluràa (051a/07)
b. /-esü/
Oğuz ve Kıpçak sahasında /-ası/-esi/ şeklinde kullanılan bu ekin eserde geçmesi dikkat çekici önemli bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır:
151 c. /-(G)An/, /-(K)An/
Umumî geniş zaman sıfat-fiil ekidir. Zaman zaman geçmiş zaman ifadesi olarak da kullanılır. Hem sıfat yapma hem de isim yapma işleviyle kullanılabilir. Kendisinden sonra durum eklerini alarak zarf-fiiller oluşturabilir:
uyuúlaàan (070a/11), yaratàan (070b/04) ~ yaratúan (072a/01), ayıtúan (074a/06), körüngen (077a/10), ölgen (077b/09), bolmaàanlaràa (069b/07), kėltürmegenler (158a/02), aúıràan (018a/02)
Eserde bu ekin Oğuz Türkçesinin etkisiyle bazı örneklerde /-An/ biçimiyle kullanıldığı tespit edilmiştir:
tėgen (020a/03), çeken (033a/04), ėnenin (092b/04) ç. /-GUçI/, /-KUçI/
Bu ek, /-GU/ sıfat-fiil eki ile /+çI/ isimden isim yapma ekinin birleşmesiyle oluşur. Ek hem fiillerden kalıcı isimler (bk. fiilden isim yapan ekler) hem de sıfat-fiiller türetir:
boàuzluàuçı (033b/01), úılàuçı (022b/02), bergüçi (095b/10), yaratúuçı (063a/08) d. /-mAs/
Geniş zaman olumsuzluk ekidir. Eserde bir örnekte tespit edilmiştir: tutmas úolı ayaúına (010a/02)
/-mAs/ sıfat-fiil eki kendisinden sonra /+lIG/ ~ /+lIK/ yapım ekini alarak da kullanılır:
152 tutmaslıà (055b/05)
Eserde bir sözcükte /-mAs/ eki Oğuz Türkçesinin etkisiyle /-mAz/ şeklinde kullanılmış ve kendisinden sonra /+lIK/ ekini alarak sıfat-fiil oluşturmuştur:
aldurmazlıú (138a/03) e. /-mIş/
Geçmiş zaman ifadesi içeren sıfat-fiil ekidir:
úılmışım (095a/06), çekilmiş (119a/05), yazılmış (161b/09), sançılmı (132a/02), asılmış (132a/03)
3.9. Zarf-Fiiller
Eklendikleri fiil kök veya gövdesine zarf görevi katan eklerdir. Zarf-fiillerin bir bölümü sıfat-fiil eki alarak birleşik zarf-fiil ekleri oluşturur. Eserde Harezm Türkçesinde de görülen /-DI/ + ėrse yapısının zarf-fiil olarak kullanıldığı örnekler de tespit edilmiştir. Metinde kullanılan zarf-fiil ekleri şunlardır:
a. /-A/, /-yU/
úıla (105a/09), yaza (102b/05), yıàlayu (014b/03), dėyü (034b/09), izdeyü (047b/09), tileyü (004a/09)
b. /-ArdA/, /-UrdA/
/-ArdA/ ve /-UrdA/ ekleri /-Ur/ sıfat-fiil ekiyle /-dA/ bulunma ekinin birleşmesiyle meydana gelen zarf-fiil ekleridir:
153
körerde (034a/10), keçerde (121a/02), sorarda (033b/11), úolarda (164b/05), ayturda (114a/11), oynarda (105b/01)
c. /-DI/ + ėrse
Eserde, görülen geçmiş zaman eki ile ek-fiilin şart çekiminden oluşmuş yapının bir araya gelip kullanıldıkları fiile -ınca anlamı veren zarf-fiil ekidir:
úaçurdı ėrse (152b/10), boldı ėrse (004b/03), oúıdı ėrse (012b/04), ėndürdi ėrse (094a/02), attı ėrse (097b/11), çıútı ėrse (151a/11)
ç. /-GAç/, /-KAç/
Eserde, kullanıldıkları fiile -ınca/-ince anlamı veren zarf-fiil ekidir:
oyàanàaç (147a/10), úılàaç (102b/02), ėşitgeç (026b/07), kėtgeç (143a/02), aytúaç (052b/02),
Eserde son harfi /K/ olan fiil köklerine bu ek eklendiğinde aynı veya benzer sesler yan yana gelir, ortaya çıkan ses tekrarları kakofoniye sebep olarak bu seslerden bir tanesini düşürür:
çıúaç (084b/09) [< çıú-úaç] d. /-GAlI/
Eklendiği fiile -mak için anlamı katan zarf-fiil ekidir: úılàalı (169b/04), aytàalı (148b/11)
154
Sıfat-fiil eki /-GAn/ ~ /-KAn/ ile bulunma durum eki /+dA/’nın birleşmesiyle oluşan zarf-fiil ekidir. Eklendiği fiile -ınca/-ince anlamı veren ektir. ėr- ek fiiliyle kullanıldığında iken anlamını verir:
turuşàanda (087a/06), bolàanda (097b/02), uyuúlaàanda (099a/07), basúanda (053a/04), uçúanda (054b/03), toàúanda (075a/03), kiçik ėrkende (103a/09), kėlgende (118b/02), ölçegende (121a/01), kėlgende (121a/03)
f. /-GAndIn/ + (soŋ)
Sıfat-fiil eki /-GAn/ ile ayrılma durumu eki /+dIn/’nın birleşmesiyle oluşan ektir. oúıàandın soŋ (127a/08), bolàandın soŋ (037a/09), úılàandın soŋ (064a/06), kėlgendin soŋ (090a/05), bergendin soŋ (091a/07)
Bu ek bazı kullanımlarında araya iyelik eki almıştır: baràanıda (103a/10), úaytàanıda (152a/04), oúıàanıŋda (11a/09) g. /-GUnça/, /-KUnça/
Fiilden isim yapım eki /-GUn/ ile eşitlik eki /+çA/’nın birleşmesiyle oluşan ektir:
bolàunça (084a/02), bolmaàunça (028b/06), úılàunça (030b/09), toyàunça (041b/01), çıúunça (098a/11), açúunça (082a/02)
h. /-(I/U)bAn/
úılıban (061a/11), úoyuban (102b/10) ı. /-ken/
155 ėrken (163a/06)
i. /-mAy/
/-mA/ olumsuzluk eki ile /-y/ gerundium ekinden oluşan zarf-fiil ekidir. Olumsuzluk ifadesi taşıyan ektir:
tınmay (024b/03), çekmey (118b/05), ayamay (101b/09)
j. /-mAyIn/
Eklendiği fiile -madan/-meden anlamı katan zarf-fiil ekidir: tınmayın (017b/05), bilmeyin (121a/04)
k. /-p/, /-(I/U)p/
oúıp (148b/11), indep (012b/03), saúlap (035b/07), bitip (011b/03), úatıp (106a/09), yafıp (012b/10), kesip (094b/01), buzup (086a/11), úonup (143b/06), köçüp (143b/09), köçürüp (050a/04)
3.10. Zarflar
Fiilleri miktar, yer-yön, durum, zaman ve nitelik-nicelik gibi yönlerden niteleyen isim soylu sözcüklerdir. Zarflar birleşik kelimeler ve yapım eki alan sözcüklerden oluşur. Eserde tespit edilen zarf türleri şunlardır:
3.10.1 Yer-Yön Zarfları
Fiilin yönünü ifade eden ve gösteren sözcüklerdir. Eserde geçen yer-yön zarfları şunlardır:
156
ilgeri (094a/01), úarşu (010b/01), munda (106b/09), öte (097a/01), taşúarı (026a/09), yıraú (106a/07), üze (156a/11), yoúúarı (153a/01)
3.10.2. Zaman Zarfları
Fiilin gerçekleştiği zamanla ilgili bilgi veren sözcüklerdir. Eserde hem Türkçe hem de Arapça-Farsça zaman zarfı belirten çok sayıda sözcük mevcuttur: