Fiyat Endeksi ÇeĢitleri

Fiyat endeksini tanımlarsak, seçilmiĢ belli sayıda mal ve hizmetin değiĢik dönemlerdeki ağırlıklı ortalama fiyatını, bir temel (baz) dönemi ortalama fiyatına oranı olarak ifade edilir (Uygur, 2001: 359). Endeks oluĢturmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.) söz konusu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluĢturulur ve seçilmiĢ maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenmektedir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendiği mal ve hizmet piyasasına göre isimlendirilmektedir (TÜĠK, 2008: 15). Bunlar tüketici fiyat endeksi, üretici fiyat endeksi, GSMH deflatörüdür (Eren, 1993: 11).

1.3.1.1. Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE)

Tüketici Fiyat Endeksi fiyat seviyesinin belirlenmesinde kullanılan en yaygın yöntemlerden birisidir. Tüketicilerin satın alımlarını gösteren bir sabit mal ve hizmet satın alım maliyetlerini ortaya koyan bir endekstir. Bu sayede belli bir tüketici

grubunun yaĢam standardını koruyabilmesi için harcaması gereken para miktarındaki değiĢimleri ortaya koymaktadır (Altınok, 2002: 260).

TÜFE değiĢik amaçlar için kullanılır amaçlardan önemlileri:

- Makro ekonomik anlamda enflasyonun ölçülmesi ve diğer ülkelerin enflasyonlarıyla karĢılaĢtırılması,

- Hükümetlerin ekonomik politikalarının belirlenmesi, - Ücretlerin ve fiyatların ayarlanması,

- Herhangi bir değer verisinin enflasyondan arındırılması (deflatör olarak kullanılması),

- Ticari faaliyetlerin yönlendirilmesi,

- Milli muhasebe hesaplarına gösterge olması, - Fiyat analizlerine gösterge olmasıdır.

2003 Temel Yıllı TÜFE‟de, 12 ana grup, 44 alt grup ve 454 madde kapsar. Sepette çeĢitleriyle birlikte toplam 851 ürün bulunmaktadır (TÜĠK, 2008: 20-26).

Tablo 1: TÜFE Ana Harcama Gruplarının Ağırlıkları Ana Harcama Grupları Ağırlık(%)

Gıda ve alkolsüz içecekler 29,42 Alkollü içecekler ve tütün 4,67

Giyim ve ayakkabı 8,09 Konut, su, elektrik, gaz vb. 16,91 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri 6,47

Sağlık 2,71 UlaĢtırma 10,42 HaberleĢme 4,82 Eğlence ve kültür 3,6 Eğitim 2,15 Lokanta ve oteller 5,87 ÇeĢitli mal ve hizmetler 4,87

1.3.1.2. Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE)

Türkiye enflasyonla mücadelede 2005 yılında yeni bir döneme girmiĢtir. Fiyat hareketlerinin ölçülmesinde yeni endeksler ile hesaplama dönemine geçilmiĢtir. Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) yeniden düzenlenmiĢ, 2005 yılı ocak aynı enflasyon değerinin hesaplanması amacıyla devreye girmiĢ ve bu yeni endeks ile ilk oran ġubat ayında açıklanmıĢtır. TÜFE‟deki değiĢimin yanı sıra, Toplam EĢya Fiyatları Endeksi‟nin de yerini Üretici Fiyatları Endeksi almıĢtır. Türkiye‟de yıllardır Üretici Fiyatları Endeksi yerine, Toptan EĢya Fiyatları Endeksi kullanılmaktaydı. 2004 yılından itibaren, Avrupa Birliği‟ne uyum süreci çalıĢmalarının hızlanması, bununla birlikte istatistikler içinde uyum çalıĢmalarının eĢ zamanlı olarak tamamlanması sonucunda, 2005 yılından itibaren Türkiye‟de ÜFE hesaplanmaya baĢlanmıĢtır (Günal, 2007: 385-386).

Üretici fiyatları endeksi (ÜFE), ülke ekonomisinde üretim faaliyetleri içinde yer alan maddelerin fiyatlarında aydan aya ortaya çıkan değiĢimleri ölçmekte kullanılan bir endeks türüdür (Eğilmez ve Kumcu, 2005: 273).

DeğiĢik amaçlar için kullanılabilecek bir endeks olan ÜFE, aĢağıdaki konularda karar alıcılara yardımcı olur:

- Enflasyon ve ekonomideki fiyat hareketlerinin izlenmesi, - Hükümetlerin ekonomik politikalarının belirlemesinde, - Ücretlerin ve fiyatların ayarlanması,

- Üretim ve verimlilik hesapları, - Muhasebe hesapları,

- Fiyat analizlerine iliĢkin çalıĢmalar, - Yatırım kararları

2008 yılı itibariyle, ÜFE‟de 5 ana sektör altında 759 madde kapsar (TÜĠK, 2008: 39-41).

Tablo 2: ÜFE Ana Harcama Gruplarının Ağırlıkları

Ana Sektörler Ağırlık(%)

Tarım, avcılık ve ormancılık 20,23 Balıkçılık 0,42 Madencilik ve taĢocakçılığı 1,51 Ġmalat sanayi 72,07 Elektrik, gaz ve su 5,77

Kaynak: Türkiye Ġstatistik Kurumu, Fiyat Endeksleri ve Enflasyon, 2008: 38

1.3.1.3. GSMH Deflatörü

Nominal, yani cari fiyatlarla GSMH‟yi, reel, yani fiyat değiĢimlerinin etkisinden arındırılmıĢ GSMH‟ye böldüğümüzde GSMH zımni deflatörünü hesaplarız. Zımni deyimi de bu endeksin kendiliğinden ortaya çıkmasından dolayıdır. Bu tanımdan da anlaĢılacağı gibi GSMH zımni deflatörü en geniĢ kapsamlı fiyat endeksi olarak karĢımıza çıkmaktadır (Eğilmez ve Kumcu, 2005: 274-275).

GSMH Deflatör = (Cari Fiyatlarla GSMH / Sabit Fiyatlarla GSMH) × 100 GSMH Deflatörü, fiyatlar da oluĢan değiĢiklik yüzdesini açıklar. Fiyat endeksleri belirli bir mal sepeti temel alınarak hesaplanır. GSMH, bir ekonomide belirli bir zaman içerisinde üretilen tüm mal ve hizmetlerin değerini içerdiği ve fiyatlar düzeyindeki değiĢikliği daha iyi açıkladığı için GSMH Deflatörü kullanılarak hesaplanan enflasyon oranı daha güvenilirdir (Günal, 2007: 387).

1.3.1.4. Çekirdek Enflasyon

Çekirdek enflasyon, enflasyonun geleceğine iliĢkin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun eğilimini belirleyen bir göstergedir (TÜĠK, 2008: 11). Merkez Bankası enflasyon hedefi olarak tüketici fiyatlarındaki değiĢmeleri almaya baĢladığı için para politikasının baĢarısı açısından tüketici fiyatlarındaki temel eğilimleri saptamak önemli bir hale gelmiĢtir (Eğilmez ve Kumcu, 2005: 275).

Karar alıcılar ve iktisat politikası uygulayanlar, enflasyonun orta-uzun vadeli trendini bilmek isterler. Bu amaçla mevsimlik ve geçici etkilerden arındırılmıĢ fiyat

endeksleri de hesaplanmakta ve bu tür endekslerden hesaplanan enflasyon çekirdek enflasyon adını almaktadır. BaĢka bir ifadeyle çekirdek enflasyon, enflasyonun arz kaynaklı dalgalanmalarını dikkate almayıp asıl olarak talep etkisini dikkate almaktadır. Enflasyonu bir zaman serisi olarak düĢünürsek, çekirdek enflasyon bu zaman serisinin kalıcı trend kısmını yansıtmaktadır (Uygur, 2001: 366).

Çekirdek enflasyon, fiyatlarda gözlenen geçici etkilerin arındırılması sonucunda fiyatlar genel düzeyindeki artıĢ anlamına gelmektedir. Bu geçici etkilerin arındırılması için özel kapsamlı fiyat endeksleri ile hesaplama yapılmaktadır. Türkiye Ġstatistik Kurumu tarafından, 2005 yılı Ocak ayından itibaren hesaplanıp yayımlanan “Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri” Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleri olarak yayımlanmaktadır. (TÜĠK, 2008: 11).

Çekirdek enflasyonu hesaplamak için TÜFE kapsamına giren kalemlerden; gıda ve enerji fiyatları, ipotek faizi ödemeleri, kamu tarafından belirlenen fiyatlar, ulaĢım maliyetleri ve dolaylı vergilerin endeksin hesaplandığı mal sepetinden çıkarılması yoluna gidilmiĢtir (Bocutoğlu, 2009: 99).