1. ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE FİİL İŞLETİMİ
3.2. FİİL KİPLERİ
Fiillerin zaman ve anlam özelliğine göre çeşitli eklerle biçimlenmesine kip denir.
Kipler şekil itibarıyla basit ve birleşik olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
3.2.1. BASİT KİPLER 3.2.1.1. Bildirme Kipleri
Adından da anlaşılacağı üzere, bu kipler yapılmış, yapılmakta veya yapılacak olan işleri haber verme, yargı hâlinde bildirme niteliği taşıyan kiplerdir. Geçişli geçişsiz, olumlu olumsuz kök ve gövde hâlindeki bütün fiilleri kapsarlar. Bu kipleri kurmak üzere getirilen ekler, hem kipin ifadesi olan şekil ve kalıbı hem de zamanı içlerine alırlar. Bu kiplerde başlıca görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zaman olmak üzere beş ayrı zaman yer almıştır.170
3.2.1.1.1. Görülen Geçmiş Zaman
Yeni Uygur Türkçesinde gramerlerinde “Vasitisiz bayan meylidiki addiy ötken zaman xever şekli”171, “Vasitisiz Bayan”172 diye adlandırılan görülen geçmiş zaman kipi, hareketin söylenilen andan önce yapıldığını, söylenilen ana yakın bir zamanda yapıldığını açık ve kesin bir şekilde ifade eder. Bu hareket söyleyen tarafından görülmüş, yapılmış veya kesin olarak bilinmektedir. Bu kipte şahıs eki olarak iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır.
Yeni Uygur Türkçesinde görülen geçmiş zaman eki ünsüz uyumuna göre -di, -du, -dü, -ti- -tu, -tü şekillerindedir. Ek, düz ünlülü fiillerde daima ince ünlülüdür. bildim, bildiŋ, bildi, işlidiŋlar, işlidi gibi. Çokluk 1. şahıs işletiminde ek ünlüsü daima kalındır.
bilduq, alduq, başliduq, işliduq vb. Düz ünlülü fiillerden sonra ek ünlüsü çokluk 1. şahıs işletimi dışında düzdür. aldim, başlidim, bildi, işlidi. Düz ünlülü fiillerden sonra ek ünlüsü çokluk 1. şahısta yuvarlaktır. alduq, başliduq. Yuvarlak ünlülü fiillerden sonra ek ünlüsü 1. ve 2. şahıslarda yuvarlaktır. boldum, bolduŋ, külduq, küldüŋlar. Yuvarlak ünlülü fiillerden sonra ek ünlüsü 2. şahıs nezaket ve saygı şekillerinde ise düzdür. boldi,
170 Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 4. Baskı, TDK Yayınları, Ankara, 2014, s.
527.
171 Hamit Tömür, Hazirqi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi (Morfologiye), Pekin, 1987, s. 311-312.
172 Arslan Abdulla Tehur vd., Hazirqi Zaman Uyġur Tili, c. III, Şincaŋ Halk Neşriyatı, 1. Baskı, 2010, s.
1765.
175
küldi, yuldila, körüştila, kördiŋiz vb. Ek, tonlu-tonsuz uyumuna uyar. boldi, kördi, yaqti vb.
İkinci teklik şahsın nezaket şekli kip ekinden sonra “-siz” ve “-la/-le (˂lAr)”
eklerinin getirilmesiyle yapılır. İkinci çokluk şahıs işletiminde kip ekinden sonra şahıs eki olarak -siler (˂sizler) şekli kullanılmaktadır. Yeni Uygur Türkçesinde, bütün kiplerin üçüncü çokluk şahıslarında çokluk eki -lAr kullanılmamaktadır.
Kipin olumsuz şekli, Yeni Uygur Türkçesinin fonetik kurallarına göre ek orta hecede daralır ve -mi (˂-mA) şeklinde kullanılır. başli-mi-dim “başlamadım”, kör-mi-di-ŋ “görmedin” vb. Soru şekli, -mu ekinin şahıs eklerinden sonra getirilmesiyle yapılır.
yaz-di-ŋ-mu “yazdın mı”, oqu-di-mu “okudu mu” gibi.
Emdi mertni meydanda sinaydiġan vaq keldi. “Şimdi merdi meydanda sınayacak vakit geldi.” (İz, 267)
Olumlu: [fiil + -DX + iyelik kökenli şahıs eki]
Olumsuz: [fiil + -mi (˂-mA) olumsuzluk eki + -DX + iyelik k. şahıs eki]
Olumlu soru: [fiil + -DX + iyelik kökenli şahıs eki + -mu soru eki]
Olumsuz soru: [fiil + -mi (˂-mA) olumsuzluk eki + -DX + i. k. şahıs eki + -mu soru eki]
Kişi
Olumlu Olumsuz Olumlu soru Olumsuz soru
başla-di-şahıs eki
başla-ma-di-şahıs eki
başla-di-şahıs eki-mu
başla-ma-di-şahıs eki-mu
Teklik
1 başlidim
(başladım) başlimidim başlidimmu başlimidimmu
2
başlidiŋ başlidiŋiz
başlidila
başlimidiŋ başlimidiŋiz
başlimidila
başlidiŋmu başlidiŋizmu
başlidilimu
başlimidiŋmu başlimidiŋizmu
başlimidilimu
3 başlidi başlimidi başlidimu başlimidimu
Çokluk
1 başliduq başlimiduq başliduqmu başlimiduqmu
2 başlidiŋlar başlimidiŋlar başlidiŋlarmu başlimidiŋlarmu
3 başlidi başlimidi başlidimu başlimidimu
Kişi
Olumlu Olumsuz Olumlu soru Olumsuz soru
kör-di-şahıs eki kör-me-di-şahıs eki kör-di-şahıs eki-mu kör-me-di-şahıs eki-mu
Te kli k1 kördüm
(gördüm) körmidim kördimmu körmidimmu
176 2
kördüŋ kördiŋiz
kördile
körmidiŋ körmidiŋiz
körmidile
kördüŋmu kördiŋizmu
kördilimu
körmidiŋmu körmidiŋizmu
körmidilimu
3 kördi körmidi kördimu körmidimu
Çokluk
1 körduq körmiduq körduqmu körmiduqmu
2 kördüŋlar körmidiŋlar kördüŋlarmu körmidiŋlarmu
3 kördi körmidi kördimu körmidimu
Kişi
Olumlu Olumsuz Olumlu soru Olumsuz soru
oqu-du-şahıs
eki oqu-mi-di-şahıs eki oqu-di-şahıs eki-mu oqu-mi-di-şahıs eki-mu
Teklik
1 oqudum
(okudum) oqumidim oqudummu oqumidimmu
2
oquduŋ oqudiŋiz
oqudila
oqumidiŋ oqumidiŋiz
oqumidila
oquduŋmu oquduŋizmu
oqurlimu
oqumidiŋmu oqumidiŋizmu
oqumidilimu
3 oqudi oqumidi oqudimu oqumidimu
Çokluk
1 oquduq oqumiduq oquduqmu oqumiduqmu
2 oqudiŋlar oqumidiŋlar oqudiŋlarmu oqumidiŋlarmu
3 oqudi oqumidi oqudimu oqumidimu
Kişi
Olumlu Olumsuz Olumlu soru Olumsuz soru
yaz-di-şahıs eki
yaz-ma-di-şahıs eki
yaz-di-şahıs eki-mu
yaz-ma-di-şahıs eki-mu
Teklik
1 yazdim
(yazdım) yazmidim yazdimmu yazmidimmu
2
yazdiŋ yazdiŋiz
yazdila
yazmidiŋ yazmidiŋiz
yazmidila
yazdiŋmu yazdiŋizmu
yazdilimu
yazmidimmu yazmidiŋmu yazmidilimu
3 yazdi yazmidi yazdimu yazmidimu
Çokluk
1 yazduq yazmiduq yazduqmu yazmiduqmu
2 yazdiŋlar yazmidiŋlar yazdiŋlarmu yazmidiŋlarmu
3 yazdi yazmidi yazdimu yazmidimu
177 3.2.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman
3.2.1.1.2.1. Birinci Tip: -GAn, -GAn-dur˂turur a. -GAn
Yeni Uygur Türkçesi gramerlerinde “Vasitisiz bayan meylidiki pütken hazirqi zaman xever şekli”173, “Vasitisiz Bayan”174 diye adlandırılan bu tip, ġan, gen, qan, -ken eklerinden sonra zamir kö-kenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Ek, kalınlık-incelik uyumuna uyar. alġan, bolġan, bilgen, işligen. Kalınlık-incelik bakımından uyumsuz olan fiillerde ek, fiilin değişmeden önceki ünlüsüne tâbi olur.
başliġan (˂ başla-). Ek, tonlu-tonsuz uyumuna uyar. alġan, kélġen, qoşqan, ketken vb.
Bu geçmiş zaman kipinde şahıs ekleri bazen kullanılmaz. Böyle durumlarda şahıs, cümlenin öznesinden anlaşılır. Sen tünügün nege barġan? (Sen dün nereye gittin?). Bu tipin olumsuzu -mi-, emes, yoq ekleri, soru şekli ise -mu eki ile yapılır. İkinci teklik şahsın nezaket şekli kip ekinden sonra “-siz” ve “-la/-le (˂lAr)” eklerinin getirilmesiyle yapılır. yiġliġansiz, yiġliġanla vb. İkinci çokluk şahıs işletiminde kip ekinden sonra şahıs eki olarak -siler (˂sizler) şekli kullanılmaktadır. Yeni Uygur Türkçesinde, bütün kiplerin üçüncü çokluk şahıslarında çokluk eki -lAr kullanılmamaktadır. Üçüncü teklik şahıs işletiminde -GAn eki çoğunlukla kendinden sonra ek almadan kullanılır. Ek aldığı durumda, -dur ve -du ekleriyle işletime girer.
Emdi méniŋdin razi bolġansiz. “-Şimdi benden razı olmuşsunuz.” (İz, 396) Olumlu: [fiil + -GAn + zamir kökenli şahıs eki]
Olumsuz: [fiil + -mA olumsuzluk eki + -GAn + zamir kökenli şahıs eki]
Olumlu soru: [fiil + -GAn + zamir kökenli şahıs eki + -mu soru eki]
Olumsuz soru: [fiil + -mA olumsuzluk eki + -GAn + z. k. şahıs eki+ -mu soru eki]
Kişi
Olumlu Olumsuz Olumlu soru Olumsuz soru
başla-ġan-şahıs eki
başla-ma-ġan-şahıs eki
başla-ġan-şahıs eki-mu başla-ġan-mu-şahıs eki
başla-ma-ġan-şahıs eki-mu başla-ma-ġan-mu-şahıs eki
Teklik
1 başliġanmen
(başlamışım) başlimiġanmen başliġanmenmu başliġanmumen
başlimiġanmenmu başlimiġanmudimen
2
başliġansen başliġansiz
başliġanla
başlimiġansen başlimiġansiz başlimiġanla
başliġansenmu başliġanmusen başliġansizmu başliġanmusiz başliġanlimu
başlimiġansenmu başlimiġanmusen başlimiġansizmu başlimiġanmusiz başlimiġanlimu
173 Hamit Tömür, a.g.e., s. 319.
174 Arslan Abdulla Tehur vd., a.g.e., s. 1768.