Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Yöntemi ile Đlgili Temel Kavramlar

FTM yöntemi kapsamında bazı temel kavramlar yer almaktadır. Bu kavramları şu şekilde sıralayabiliriz:

- Kaynak,

- Faaliyet,

- Maliyet Havuzu,

- Maliyet Taşıyıcısı.

FTM yöntemini ayrıntılı olarak anlamak için bu kavramların tek tek ele alınarak açıklanmasında yarar vardır.

2.1.3.1. Kaynak

FTM yönteminin temelinde faaliyetler ve bu faaliyetlerin kullandığı kaynaklar yer almaktadır. Đşletmelerde üretim veya hizmet faaliyetlerinin yerine getirilebilmesi için gerekli olan kaynaklar, üretim faaliyetleri ile ilgili olan direkt ve endirekt nitelikteki kaynaklar ve üretim dışı faaliyetlerin yerine getirilebilmesi için kullanılan kaynaklar olarak sıralanabilir (Gümüş, 2007: 67).

Kaynak, bir faaliyetin gerçekleştirilebilmesi için başvurulan, ya da yönetilen ekonomik unsurlardır. Genel anlamda kaynaklar şu unsurları kapsamaktadır (Arzova, 2002: 16):

- Direkt işçilik kaynağı,

- Direkt ilk madde ve malzeme kaynağı,

- Üretim faaliyetleri ile ilgili olan endirekt kaynaklar ve

- Üretim dışındaki faaliyetler ile ilgili kaynaklar.

Yukarıda sıralanan kaynaklar işletmelerin üretim faaliyetlerini yerine getirebilmeleri için kullandığı temel kaynaklardır. Đşletmelerin üretim dışı faaliyetleri ise; Ar-Ge, pazarlama, satış ve dağıtım, genel yönetim ve finansman giderleri olarak sıralanabilir. Đşletmeler üretim dışı bu faaliyetleri de yerine getirirken çeşitli kayakları farklı kullanım oranlarında tüketmektedirler.

FTM yöntemi, mamul ve hizmet üretmek için kullanılan kaynakları ve bu kaynakların ilişkilendirileceği sürücüleri belirleyen ve bu kaynakların maliyetini öngörümleyen bir yöntemdir. FTM yönteminde, kullanılan kaynakların maliyeti ile işletmenin mali tablolarında raporlanan, tedarik edilen, ya da diğer bir deyişle kullanılabilir kaynaklar arasındaki kritik bağ ortaya koyulmaktadır (Gümüş, 2007: 68). Đşletmenin faaliyetleri tarafından kullanılan her bir başlıca kaynak için, aşağıda belirlenmiş olan formül şu ilişkiyi vurgular (Cooper ve Kaplan, 1992: 1):

Yukarıda yer alan formülde, bir işletmede faaliyetlerin kullanım derecesi ile kullanılmayan kapasitenin toplamı, o işletmede faaliyetlerin kullanılabilirliğini vermektedir.

2.1.3.2. Faaliyet

Faaliyet kavramı, FTM yöntemindeki en önemli kavramlardan biridir. Faaliyet, bir mamul, ya da hizmetin üretilmesini veya dağıtımını gerçekleştiren işlemler bütünüdür (Ittner vd., 1997: 144). Başka bir ifade ile faaliyet, bir çalışmayı ortaya çıkaran ve bu çalışmanın tamamlanmasını sağlayan süreç, ya da işlemler bütünü şeklinde de tanımlanabilir (Narong, 2009: 12). Örneğin, bir işletmede gerekli olan malzemenin taşınması, sipariş değişikliklerinin yapılması, üretim öncesinde gerekli olan makine ve teçhizatın hazırlanması, müşterilerle anlaşmaların yapılması gibi süreç ve işlemler, faaliyetleri oluşturmaktadır (Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002: 28-29).

FTM yöntemi, bir işletmedeki bölümler yerine iş faaliyetleri üzerine odaklanır ve maliyetleri mamul ve/veya hizmetlere, bu mamulleri ve/veya hizmetleri üretmek için yapılan faaliyetlere göre yükler. Bölümlerin esas alındığı geleneksel dağıtım yöntemleri tarafından kullanılan sorumluluk merkezlerinden ziyade bir iş sürecine odaklanmayı tercih eder.

FTM yönteminin bir işletmede uygulanabilmesi için yapılması gereken ilk iş, bütün işletme faaliyetlerinin faaliyet gruplarına ayrılmasıdır. Đşletmenin temel faaliyetlerinin belirlenmesi için en çok kullanılan araç “süreç akış çizelgesi” dir. Bir işletmede çok sayıda faaliyet olabileceğinden en iyi tutum, benzer süreçlerin birleştirilerek bir grup oluşturulmasıdır.

FTM yöntemini uygulayan bir işletmede yapılan faaliyetler genellikle madde ve malzemenin siparişi ve teslim alınması, kalite kontrolü, malzemenin hazırlanması, tesisin temizlenmesi ve benzeri gibi unsurlardır. Bu faaliyetler, bir faaliyet tabanlı maliyet yönteminin mantığını açıklayan madde ve personel zamanını tüketir (Arzova, 2002: 18-20).

FTM yönteminde faaliyetler iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar, katma değer yaratan faaliyetler ve katma değer yaratmayan faaliyetlerdir. Bu faaliyetleri kısaca şu şekilde açıklayabiliriz (Topçu, 2005: 347):

- Katma Değer Yaratan Faaliyetler:

Bir mamul veya hizmetin değerini müşteri açısından arttıran faaliyetlerdir. Müşteriler bu faaliyetler için ödeme yapmak isterler. Dolayısıyla, bu faaliyetler işletmenin amaçlarına ulaşmasını ve sürekliliğini sağlamaktadır. Örneğin, bir otel işletmesinde her bir odaya klima takılması, yeni bir arabanın dış görünüşünün değiştirilmesi gibi faaliyetler, müşteriye değer katan faaliyetlerdir.

- Katma Değer Yaratmayan Faaliyetler:

Bir mamul veya hizmetin sağlanmasında harcanan fakat müşteri açısından o mamul veya hizmetin değerinde bir artış meydana getirmeyen faaliyetlerdir. Katma değeri olmayan faaliyetler azaltılırsa, mamul veya hizmetin kalitesi ve piyasa değeri etkilenmeden maliyetler azaltılabilir. Katma değer yaratmayan faaliyetlere, makinelerin tamiri, üretimin yapıldığı yerin temizliği gibi unsurlar örnek gösterilebilir.

FTM yönteminin en önemli amaçlarından birisini katma değer yaratmayan faaliyetlerin belirlenmesi ve azaltılması oluşturmaktadır. Bu amacın yerine getirilmesi mamul veya hizmetin piyasa değerini arttırdığı gibi aynı zamanda maliyetlerini de düşürür ( Hilton, 2005: 224).

2.1.3.3. Maliyet Havuzu

Maliyet havuzu oluşturma FTM yönteminin ikinci adımıdır. Đşletme faaliyetleri sonucu oluşan bireysel maliyetleri gruplayarak tek bir maliyet havuzunda toplama işlemidir. Diğer bir deyişle, faaliyetlerin tükettiği kaynakların toplam tutarının faaliyetler açısından belirlenmesi işlemine “maliyet havuzu” oluşturma adı verilmektedir. Maliyet havuzlarında biriktirilen maliyetler yalnız bir bölüme ilişkin maliyetler olabileceği gibi, aynı faaliyetten yararlanan diğer bölümlerde oluşan maliyetler de tek bir maliyet havuzunda toplanabilir (Gümüş, 2007: 71).

Maliyet havuzu oluşturulurken öncelikle faaliyetler, alt faaliyetler ve temel kaynaklar belirlenip, gruplandırılmaktadır. Daha sonra kaynakların maliyetleri hesaplanarak her bir faaliyet için maliyet havuzuna aktarılmaktadır. Bu durum, maliyet havuzunun oluşturulması için temel şarttır (Arzova, 2002: 25).

2.1.3.4. Maliyet Sürücüsü

FTM yöntemindeki bir diğer önemli adımı, faaliyet maliyetlerinin mamullere veya hizmetlere yükleme aşaması oluşturmaktadır. FTM yönteminde maliyet

yüklemeleri maliyet sürücüleri olarak adlandırılan dağıtım anahtarları yardımıyla yapılmaktadır. FTM yönteminde kullanılan maliyet sürücülerini belirlemedeki amaç, her faaliyeti en uygun biçimde ölçebilecek nitelikte olan anahtarların belirlenmesi temeline dayanır.

Maliyet sürücüsü kavramı ile anlatılmak istenen mamul veya hizmetleri üretmek için yapılan faaliyetlerin miktarını ölçen ve faaliyetler ile maliyet taşıyıcıları arasındaki ilişkiyi açıklayan etken olduğudur.

Bu anlamda maliyet sürücüsü kavramı, bir faaliyeti yerine getirmek için gereksinim duyulan gayret, ya da iş yükünü belirleyen faktörlere verilen isim olarak tanımlanabilir (Gümüş, 2007: 71). Başka bir deyişle maliyet sürücüsünü, faaliyetleri birleştiren ve işletme kaynaklarının faaliyetlere yönlendirilmesini sağlayan bir etken olarak da tanımlayabiliriz (Babad ve Balachandran, 1993: 563).

Maliyet sürücüsü bir faaliyetin, ya da faaliyetler zincirinin “neden” yapıldığını anlatır. Maliyet sürücüsünün anlattığı bir diğer nokta ise; işin sürdürülebilmesi için ne kadar çaba harcanması gerektiğidir. Ayrıca, maliyet sürücüsü bir faaliyetin gerçekleşme süresi boyunca iş hacmini yansıtan en uygun etkendir. Bu nedenle, maliyet sürücüleri maliyet etkeni olarak da adlandırılır (Arzova, 2002: 27).

Đşletmelerde oluşan maliyetleri etkin bir biçimde yönetebilmek için maliyetlerle faaliyetler arasında anlamlı ilişkiler kurulması gerekmektedir. FTM yönteminde işletmelerde yapılmakta olan üretim, pazarlama, Ar-Ge, satış, dağıtım gibi birçok faaliyet sonucu oluşan maliyetler, mamul veya hizmetlere maliyet sürücüleri yardımıyla yüklenirler. Đşletmelerde maliyet sürücüleri belirlendikten sonra işletme yöneticilerinin yapması gereken, faaliyetler sonucu oluşan maliyetleri sabit ve değişken olarak sınıflandırmalarıdır. Maliyelerin bu şekilde sınıflandırılması daha iyi bir maliyet yönetimi sağlayacaktır.

FTM yönteminde kullanılan maliyet sürücüleri yardımıyla işletmelerde yapılan faaliyetlerin performansları da daha doğru bir biçimde ölçülebilmektedir. Aynı zamanda maliyet sürücüleri yardımıyla mamul ve hizmetlere yapılan yüklemeler sonucunda birim maliyet hesaplamaları ve mamullerin/hizmetlerin satış fiyatlarını belirleme daha etkin bir biçimde yerine getirilmektedir (Gümüş, 2007: 73).

2.1.3.5. Maliyet Öznesi

FTM yönteminde en son kavramı maliyet öznesi oluşturmaktadır. Maliyet öznesi, maliyetlerin yüklendiği en son nokta olup, faaliyetlerin yapılma sebebi ve nihaî hedefidir. Mamul ve hizmetler, müşteriler, projeler maliyet öznesini oluştururlar (Ülker ve Đskender, 2005: 200).

Maliyet öznesi için “maliyet taşıyıcısı” kavramı da kullanılabilir. Maliyet taşıyıcısı, işletmenin ürettiği mamul ve hizmetlerdir. Bu kavram yalnız satış için değil, işletmenin kendisi için ürettiği mamulleri de kapsayan geniş bir kavramdır. Đşletmede üretim için oluşan maliyetler doğrudan, ya da dolaylı yoldan üretilen mamul ve hizmetlere yükletilir. Bu maliyetleri yüklenen ekonomik mamul ve hizmetlere, maliyeti hesaplama da maliyet taşıyıcısı denir (Arzova, 2002: 28).

Maliyetleri maliyet taşıyıcılarıyla ilişkilendirmek stratejik bilginin pek çok önemli noktasıyla ilişki içinde olmayı da gerektiren kritik bir çalışma özelliğindedir. Bu ilişkilendirme (Gümüş, 2007: 74);

- Maliyet taşıyıcılarının bunları sağlayan işletme için ne kadar değerli olduğunu

belirlemeye yardım eder. Bu değer ise şu şekilde hesaplanabilir; Kâr = Gelir – Faaliyet Tabanlı Maliyetleme

- Müşteri tarafından elde edilen değerin ölçülmesine yardım eder. Burada değer

ise, şu şekilde hesaplanabilir;

Değer = Müşteriye Sağlanan Getiri – Müşterinin Özverisi

Müşteriye sağlanan getiri; müşteri tarafından mamule/hizmete ilişkin algılanan özelliklerin, kalitenin ve hizmetin toplamıdır. Müşterinin özverisi ise, müşteriye sağlanan getiri ile birleştirilmiş FTM ile mamulü nasıl kullanacağını/hizmetten nasıl yararlanacağını öğrenmek için geçirdiği süre gibi müşteri tarafından katlanılan ek maliyetlerin toplamıdır.

- Maliyet taşıyıcılarının maliyetini azaltmak yoluyla maliyet taşıyıcısının

değerinin nasıl arttırılacağı konusunda derinlemesine bir kavrayışı önemli ve gerekli kılar.

FTM ile ilgili yukarıda belirtilen temel kavramların toplu olarak görünümü ve işleyişleri Şekil-2.2’de gösterilmektedir.

Şekil-2.2: FTM ile Đlgili Temel Kavramların Görünümü ve Đşleyişleri

Kaynak: Tseng ve Chien, 2007: s. 238.