II. ÇALIġMANIN METODU VE SINIRLARI
2.7. FĠĠL SĠGALARINDAKĠ SÖZÜN MUKTAZA-I ZAHĠRĠN DIġINA
Arap dilinde geçmiĢ zamanlı bir fiil için mazi, Ģimdiki veya gelecek zamanlı fiil için muzari, fiili gerçekleĢtiren için ismi fail, fiilden etkilenen için de ismi mefʻul sığası (kalıbı) kullanılmaktadır. Bu Ģekildeki kullanımlar, arap dil kurallarına uygun kullanımlardır. Diğer bir ifadeyle her bir sığanın anılan kurala uygun bir biçimde kullanılması, zahir durum gereğine göre gelen kullanımlardır. Ancak bazı durumlarda bu sığaların kendi kullanımlarının dıĢında diğer bir anlamı ifade etmek
281 Habenneke, el-Belâgatu‟l-Ârabiyye: Usûsuhâ ve „Ulûmuhâ ve Funûnuhâ, c.1, s.510. 282 Çağmar, Arap dilinde Tağlîb, s.102,103.
için kullanılmaları, arap dilinde çok sık karĢılaĢılan bu durumdur.283
Fiil sığalarının bu Ģekilde kullanımlarının dıĢına çıkması, bir takım belaği amaçlar maksadıyla yapılmaktadır. 284
Fiil sığalarının bu Ģekilde kullanımları, klasik belâgat kaynaklarında daha çok meʻâni ilminin “sözün muktaza-ı zahirin dıĢına çıkması” baĢlığı altında incelenmiĢtir.285
Bunun yanı sıra Fiil sığalarının kendi aralarında bu Ģekilde kullanımlarının dıĢına çıkmasını, mecazın bir türü ve dolayısıyla beyan ilminin bir konusu olarak gören balagatçılar da mevcuttur.286 Bir açıdan söz konusu konunun mecazi bir yönü olduğu ihtimali kabul edilebilir. Ancak fiil sığalarının kullanım dıĢına çıkması, onu gerektiren unsur itibariyle meʻâni ilminin konusu olarak değerlendirilmiĢtir.287
2.7.1. Mazi Fiil Sığası ile Gelecek Zamanlı Anlamı Ġfade Etmek
Mazi fiil sığası ile gelecek zamanlı anlamı tabir etmek, genelde gelecekte kesin bir Ģekilde olması beklenen bir anlamı ifade etmek için baĢvurulan bir anlatım biçimidir. Bu anlatım Ģeklinin en güzel örneklerine Kur‟ân-ı Kerîm‟de rastlamak mümkündür. Örnek;
ﭐﱡﭐ
ﲻ
ﲼ
ﲽ
ﲾ
ﲿ
ﳀ
ﳁ
ﳂ
ﳃ
ﳄ
ﳅ
ﱠ
283
es-Suyûtî, ġerhu ʻUkûdi‟l-Cumân fî‟l-Meʻâni ve‟l-Beyân, s.96; Habenneke, el-Belâgatu‟l-
Ârabiyye: Usûsuhâ ve „Ulûmuhâ ve Funûnuhâ, s.509.
284 el-Kazvînî, el-Îdâh fî „Ulûmi‟l-Belâga, s.71; Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm,
s.296; es-Suyûtî, ġerhu ʻUkûdi‟l-Cumân fî‟l-Meʻâni ve‟l-Beyân, s.96; ed-Dusûkî, HaĢiye â‟le‟l-
Muhtasaru‟l-Me‟âni, c.1, s.452; el-Besyûnî, ʻĠlmu‟l-Me„ânî, s.292.
285 el-Kazvînî, el-Îdâh fî „Ulûmi‟l-Belâga, s.71; es-Subkî, ʻUrûsu‟l-Efrâh fî ġerhi‟t-Telhîsi‟l- Miftâh, c.1, s.287; Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm, s.296; es-Suyûtî, ġerhu ʻUkûdi‟l-Cumân fî‟l-Meʻâni ve‟l-Beyân, s.96; el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.298.
286 el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.299; ed-Dusûkî, HaĢiye â‟le‟l- Muhtasaru‟l-Me‟âni, s.452; Matlûb, Esâlîbu‟l-Belâğiyye, s.287;
“Sûr‟a üfürüleceği ve göklerdeki ve yerdeki herkesin korkuya kapıldığı
(kapılacağı) günü hatırla!”288
Görüldüğü üzere söz konusu ayet ahiret gününde gerçekleĢecek olan hadiselerden bahsetmektedir. Bilindiği üzere Arapçada gelecekte olacak fiilleri ifade etmek için muzari fiil sığası kullanılmaktadır. Nitekim ayetin baĢında gelecek zaman kipi olan
َُخَفْ نُ ي
muzari fiil sığasıyla baĢlanmıĢtır. Bu nedenle ahiret gününde meydana gelecek olan hadiselerden bahsettiği için ayetin devamı da, açık durum gereğince diğer bir ifadeyle muktaza-ı zahire göre yine müzari sığasıyla gelmesi gerekmektedir. Bu durumda ayetin devamıَُعَزْفَ يَ ف
muzari fiil Ģeklinde olmalıdır. Ancak gelecekteki bu olayın kesinlikle meydana geleceği, gerçekleĢmesi kesin olan bir Ģeyin olmuĢ Ģey kabilinden olacağı ve söylenen söz konusunda muhataba güven vermek gibi bir takım belaği amaçlara binaenَُعَزْفَ يَ ف
muzari fiil yerineََعِزَفَ ف
mazi fiil sığası getirilmiĢtir. Dolayısıyla ahiret hayatında meydana gelecek olan “korkmak/korkuya kapılmak” anlamı, mazi fiil sığasıyla ifade edilmiĢtir. Bu itibarla söz muktaza-ı zahirin dıĢına çıkmıĢtır.2892.7.2. Ġsmi Fail veya Ġsmi Mefʻul Sığası ile Gelecek Zamanlı Anlamı Ġfade Etmek
Arap dilinde gelecek zamanlı bir anlamın mazi fiil sığasıyla ifade edildiği gibi bazen de bu anlam ismi fail veya ismi mefʻul sığasıyla da ifade edilmektedir. Ġsmi fail ve ismi mefʻul kiplerinin taĢıdığı asıl anlam, Ģimdiki zaman diliminde fiilin kendisiyle meydana geldiği veya kendisinde meydana getirdiği Ģeydir.290
Dolayısıyla ismi fai ve ismi mefʻul‟un asıl anlamlarından çıkıp gelecek zamanlı bir anlamı ifade ettiklerinde muktaza-ı zahirden çıkmıĢ olurlar.
288
Kur‟ân-ı Kerîm, Neml, 27/87.
289 el-Kazvînî, el-Îdâh fî „Ulûmi‟l-Belâga, s.71; Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm,
s.296; el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.299; Mustafa el-Merâğî,
Ûlumu‟l-Belâga, s.148; el-Besyûnî, ʻĠlmu‟l-Me„ânî, c.1, s.292; Habenneke, el-Belâgatu‟l- Ârabiyye: Usûsuhâ ve „Ulûmuhâ ve Funûnuhâ, s.509.
290 Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm, s.296; el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.299; ed-Dusûkî, HaĢiye â‟le‟l Muhtasaru‟l-Me‟âni, c.1, s.453; el-
Örnek;
ﱠﳅﳄ
ﳃﭐﱡ
“Hesap ve ceza mutlaka gerçekleşecektir”291
Burada ahiret hayatında hesabın mutlaka görüleceğinden bahsedilmektedir. Bu nedenle söz konusu hadise gelecek zamanlı bir hadisedir. Dolayısıyla hesap ve cezanın gerçekleĢeceğini ifade etmek için, ismi fail sığası olan
ٌَعِقاَو
yerine gelecek zaman kipi olan müzari fiilَُعَقَ ي
sığasının kullanılması gerekmektedir. Ancak mezkûr olayın gerçekleĢmesinin mutlak ve kesin olması, bu konudaki vaadin Ģüphesiz olduğu, meydana gelmesi bu kadar kesin ve mutlak olan bir konunun olmuĢ bir olay mesabesinde olduğunu vurgulamak adına, bu Ģekildeki bir anlatım biçimine baĢvurulmuĢtur.292 Örnek;ﭐﱡﭐ
ﲙ
ﲚ
ﲛ
ﲜ
ﲝ
ﲞ
ﲟ
ﲠ
ﲡ
ﲢ
ﱠ
“Bu, insanların (hesap ve ceza için) toplanacakları bir gündür. Bu, herkesin
toplanıp bir araya geleceği bir gündür.”293
Burada da insanların hesap ve ceza için taplanmaları ahiret gününde meydana gelecek bir olay olması hasebiyle ismi mefʻul olan
ٌَعوُمََْلرَ
sığasının yerine müzari fiil olanَُعَمَْي
sığasının getirilmesi gerekmektedir. Ancak bir önceki örnekte açıkladığımız291 Kur‟ân-ı Kerîm, Zariyat, 51/6.
292
Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm, s.296; el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi
Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.299; ed-Dusûkî, HaĢiye â‟le‟l Muhtasaru‟l-Me‟âni, c.1, s.453; el-
Besyûnî, ʻĠlmu‟l-Me„ânî, c.1, s.294.
bir takım belaği nedenlerden ötürü gelecek zamanlı olan söz konusu olay ismi mefʻul sığasıyla ifade edilmiĢtir.294
2.7.3. Muzari Fiil Sığası ile GeçmiĢ Zamanlı Anlamı Ġfade Etmek
Muzari Fiil Sığası Ġle GeçmiĢ Zamanlı bir olayı Ġfade Etmenin belaği bir değer taĢıması için, gerçekleĢen eylemin bir özelliğinin ve ayrıcalığının olması gerekir. Diğer bir ifadeyle söz konusu fiilin alelade, herkesçe yapılan bir fiilin aksine herkesin güç yitiremediği veya muhatabı etkileyen bir yönünün olması gerekir.295
Bu itibarla geçmiĢ zamanda gerçekleĢen, muhatab için önemli ve farkındalık yaratması gibi özelliklere sahip olan bir anlamın müzari fiil sığasıyla ifade etmek, belaği değer taĢıyan bir üsluptur.
Örnek;
ﭐﱡﭐ
ﲙ
ﲚ
ﲛ
ﲜ
ﲝ
ﲞ
ﲟ
ﲠ
ﲡ
ﲢ
ﱠ
“Allah, rüzgârları gönderendir. Onlar da bulutları hareket ettirir. Biz de
bulutları ölü bir toprağa sürer...”296
Ölümden sonra insanın diriliĢi konusunu iĢleyen söz konusu ayet, geçmiĢ zamanlı bir hadiseyi anlattığı için mazi fiil sığasının kullanılması gerekmektedir. Nitekim ayetin baĢında
ََلَسْرَا
mazi sığası getirilmiĢtir. Ancak ayetin devamı muktaza-ı zahire göreََراَثََفََا
Ģeklinde olması gerekirken, muktaza-ı zahirin dıĢına çıkarakَُيِثُتَ ف
ََ
Ģeklinde müzari sığasıyla gelmiĢtir. Bu anlatım biçiminin nedeni, Allah‟ın muazzam kudretine delalet eden söz konusu olağanüstü hadiseyi Ģimdiki zamana taĢıyarak, bu hayret verici olayın adeta müĢahede edilip üzerinde tefekkür ediliyormuĢ hissini
294 Teftâzânî, el-Muṭavvel ġerhu‟t-Telhîsi‟l-ʻUlûm, s.296; es-Suyûtî, ġerhu ʻUkûdi‟l-Cumân fî‟l- Meʻâni ve‟l-Beyân, s.96; el-Mağribî, Mevâhibu‟l-Fettâh fi ġerhi Telhîsi‟l-Miftâh, c.1, s.299;
ed-Dusûkî, HaĢiye â‟le‟l Muhtasaru‟l-Me‟âni, c.1, s.453; el-Besyûnî, ʻĠlmu‟l-Me„ânî, c.1, s.294.
295 Ġbnu‟l-ʻAĢûr, et-Tahrîr ve‟t-Tenvîr, c.22, s.268; el-Fîl, Belâgatu‟t-Terâkîb Dirâsetu ʻĠlmi‟l- Meʻânî, s.296.
oluĢturmaktır. Bu Ģekildeki bir anlatım Ģeklinin tabi olarak daha güçlü ve etkili olduğu kabul edilmektedir.297