ŞEKİL BİLGİSİ 2.1. YAPIM EKLERİ
2.1.4. Eylemden Eylem Yapım Ekleri
Eylemden eylem yapma ekleri, eylem kök ve gövdelerinden getirilerek eylem tü-retmek için kullanılan eklerdir. Bu ekler; eylem köklerine, eylem köklerine, eylemden ya-pılan eylem gövdelerine ve addan meydana gelen eylem gövdelerine eklenmektedir göv-delerine ve addan yapılmış eylem gövgöv-delerine eklenmektedir. Telafer Türkmen Türkçe-sinde tespit edilen eylemden eylem yapma ekleri şunlardır:
2.1.4.1.-ar-
Ünsüzle biten geçişsiz belirli bazı eylemlerden geçişli eylemler yapan bir ettirgen-lik ekidir (Vural-Böler, 2015: 179). Metnimizde tespit edilen kelimeler aşağıda görülmek-tedir.
Ḳarayı içeri ḳoy aġı yazıya çıḫart (1/443)
Görmemişin bir oġlı oldı çekti sikinen ḳuparttı ( 1/439) Seni can ḳurtarmıyasay (1/483)
Ziftin çıḫarttı (1/475)
Ḳız adıy Reḥme sara
114 Reḥme sara elinnen
Çıḫarttım sarı yara (1/509)
2.1.4.2.-AlA-
İş veya hareketin sık sık yahut aralıklarla yapmayı bildirir (Vural-Böler, 2015:178). Telafer Türkmen Türkçesinde şimdiki zaman çekiminde /y/’nin ek ünlüsü üze-rinde (e > i) şekline dönüşür.
Yaḫasını silkeliyi (1/475)
Daġdakı geldi baġdakın ḳawaladı (1/433)
2.1.4.3. –der-
Bu ek de işlek olmayan bir etttirgenlik ekidir. (Karaağaç, 2019: 322). Örnek ver-mek gerekirse
Baġdad’a kelek lazım
Siye bir mektüp yazım Tėz yazım tėz gönderim Siye lazımdı lazım (1/491)
2.1.4.4. –DIr-, -DUr–
İşlek eklerden biridir. Ünsüz ile biten geçişli ve geçişsiz eylemlere gelerek ol-durma ve yaptırma bildiren geçişli eylemler yapar (Vural-Böler, 2015:179). Metnimizde tespit edilen kelimeler aşağıda gösterilmiştir.
Daşı wır saḥıbı ḳaldır (1/433)
Çibin bir şėy degül ama mēꜤde bulandırır (1/432) Allah çıraġıy söndürmesin (1/476)
115
Öldürürüm diyennen ḳorḫma ȫlürüm diyennen ḳorḫ (1/448) İstedüġüy sile, istemedüġüy işittir (1/442)
Wėr bacıy
Sėwindir aġacıy (1/465)
Ḳaladan endirdiler Ḳara don giydirdiler Men bu donu giymiydim Zoruynan giydirdiler (1/507)
Damda çıraġ yandırır Mēni görer sȫndürür Ȫzi yorġan altında
Mēni sawuġ ȫldürür (1/496)
Aġ ḳoyun ebreş ḳoyun Daġ başınnan aş ḳoyun Çobanı küstürüpsey
116
2.1.4.5. -D-
Çok işlek bir eylemden eylem yapma ekidir. Bu ek de bir ettirgenlik ekdir . EAT’de –t- eki iki ünlü arasında bazen sedalılaşarak –d- olmuştur ( Ergin, 2019:218). Bu durum Telafer Türkmen Türkçesinde de böyledir. Metinimizdeki örnekler aşağıda verilmiştir. Açma ḳutuyu
Siyletme kötüyü (1/455)
Dam başında çürütme Şalıy başına örtme Kimse ġemiyde degül
Çoḫ öz özüy büyütme (1/496)
Yıġladanın ardınca git güldürenin ardınca gitme (1/453 “ağlatanın”) Gündüz babıç fırladır, gėce çıraġ tükedir (1/440)
Seni dar ḳaba el uzatmıyasay (1/477) Ne deliyi aldat ne de deliye aldan (1/447) Ėl yanında ḳızını yatırt oġlını yatırtma (1/437)
Yaz güni beynini ḳaynatmıyan ḳış güni ḳazanını ḳaynatmaz (1/453) Ayaġıy yorġanıya göre uzat (1/428)
117
Ḳızlarını oḫutmıyan millet oġlannarının safalatına yıġlasın (1/444) Görmemişin bir oġlı oldı çekti sikinen ḳuparttı (1/439)
Allah siye uşaġlarıyın ḫirini göstertmesin (1/479)
2.1.4.6.-kle-
Eylemlerden, eylemin yinelenmesi anlamını taşıyan eylemler yapar (Karaağaç, 2019:322). Metnimizde “sürükledirler” sözcüğünde görülür.
Köpppegi ȫldürene sürükledirler (1/445)
2.1.4.7.-(I-U)l-
Çok işlek bir eylemden eylem yapma ekidir. Fonksiyonu edilgen ve meçhullük ifade eden eylemler yapmaktır. Bu yüzden edilgen ve meçhullük eki adını alır (Ergin, 2019:211).
Sürüye ḳurt tapıldı way birim (1/450 “bulundu”) Siye el uzadan düşmanın eli ḳırılsın (1/478) Derdiye dermen tapılmıya (1/480)
Gėçi gėçi ḳıçınnen asılır ḳoyun ḳoyun ḳıçınnan (1/438) Sora sora ḥecce gidilir (1/450)
Çürük ipte ḳoyyuya enilmez (1/433) Doġru siliyenin başı kesilmez (1/435) Bir ḳoltıḫta ikki ḳarpız tutulmaz (1/430) Luḳmıy çinememiş udulmaz (1/446)
İlan egilir bükülür delügüne düz gėçer (1/442) Düz duwar egilir ama yıḫılmaz (1/436)
118 Allah alsın o altun tėşti ki içine ḳan ḳusulur (1/426) Rawan at tėz yorulur (1/449)
Uzaġ meḥellenin dögmeci holamasıynan sürülür (1/452) Bir aġızdan çıḫar, bin aġıza yayılır (1/430)
Yoġun incelince ince ḳırılır (1/453)
Çütçü çoban ḳalmadı, ḫumsu sagban yazıldı (1/433)
Yazılan başına Gelir ḳarşına (1/465)
Zengin olsay ȫgerler Yoḫsul olsay sȫgerler Aġa ḳızı ḳapılsa
Feḳir ḳızın dȫgerler (2/533)
Hey tırpıldı tırpıldı Ḳaladan top atıldı Küle batasay Reḥme Tirimpilde ḳapıldı (1/502)
Tut aġacı burulur Altında su durulur ꜤĒzzim burdan gėçende
119 Düşman boynı burulur (1/513)
Gelsey ḳuşluk çaġı gel Ḫalwatla sol saġı gel Gelsey giwlim açılır
Gel ömrüm ortaġı gel (2/527)
2.1.4.8. -mA- (-mI, -mU)
Türkçede eskiden beri kullanılan ve işleklik derecesi en geniş olan eylemden ey-lem yapma ekidir. Eyey-lem kök ve gövdelerinden olumsuz eyey-lemler yapar. Bazı dil bilgisi yazarları bu eki, eylemde sadece biçim ve durum değişikliği yapan çatı olarak değerlen-dirmişlerdir (Banguoğlu, 2007: 412).
Bazı zaman kiplerde, söz konusu ekin ünlüsü değişerek farklı şekillerde karşımıza çıkmaktadır.
Telafer Türkmen Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman olumsuz çekiminde, orta hecenin vurgusuz olması ve y ünsüzünün darıltıcı tesirinden dolayı olumsuzluk ekinin ünlüsü daralır. Metnimizde tespit edilen örnekler aşağıda verilmiştir.
Dul alma gül al (1/436)
Serḫoşa degme kendisi düşer (1/450)
Alçaġ yėrde yatma sėl alır, üskek yėrde yatma yėl alır (1/426)
Birinnen sordular haralısay? Diydi hele arwat almıybam (1/430 “almamışım, evlenmemi-şim”)
120 Borç sidipti ölmüyüptü (1/431)
2.1.4.9. -n, -(I/ü)n–
Çok işlek bir eylemden eylem yapma ekidir. Kendi kendine yapma veya olma bil-diren dönüşlü eylemler türetir (Ergin, 2019: 210). Sonu ünlü ile biten eylem kök ve göv-delerine doğrudan gelen bu ek –n, ünsüzle biten eylemlere bir bağlantı ünsüzü vastasıyla gelmektedir (Doğan, 2010:142).
Telafer Türkmen Türkçesinde dönüşlülük ekinin addan eylem yapan (+lA-) ekin-den sonra geldiği örneklere sıkça görülmektedir. Ayrıca
Dėwe bir pengedi peng bulunmassa (1/434) Ḳurt diydim ḳulaġı gȫründü (1/446)
Ḳırıḫ degirmen talansa bir awıç unum gitmez (1/444)
Hediyyenen ḳız alınmaz (1/440)
Buġazına yolınmamış tawıġ gėçer (1/431)
Lokma lokma doġranasay (1/481) Üstüye bezensin (1/485)
Et dırnaġtan araçlanmaz (1/437)
Zornan zorlanasan tornan torlanasan (1/485 “avlanasın”) Heme seni ḳessiflenesey oġlan (1/481 “bombalanasın”)
Aḫlaḳ şüşe kimdir ḳırıldıysa doġrulanmaz (1/426 “düzenlenmez”) Perem parçalanasay (1/482)
121 Ḳazan tingirlenir ḳapaġın tapar (1/444 “yuvarlanır”)
Yalan aḫşamlandırsa çėştlendirmez (1/452)
Wėr bacıy
Sėwindir aġacıy (1/465)
Çaġrılan yėre erinme
Çaġrılmıyan yėre gȫrünme (1/458)
Aġaçta nar sallanır Yėre deger ballanır Bu Ꜥasırın ḳızları
El degmeden aldanır (1/487)
Gün batsa ay gȫrünür Bir ḳaşı yay gȫrünür Gėçinin götü açuġ
122 Parçalıġ çiçeklendi
Gelmedi yar eglendi Aġrıġıy yalan oldı
Ȫlümüy gėciklendi (1/506)
Giyik yaralandı Yarası paralandı Bizden yārın arası
Gün begün aralandı (1/505)
2.1.4.10.-p-
Türkçede bu ek sadece birkaç örnekte görülen ve pekiştirme eki olarak kabul edi-len bir eylemden eylem türetme ekidir (Korkmaz, 2014:186). –p- eki Telafer Türkmen Türkçesinde “gȫz ḳırpıyı” deyiminde tespit edilmiştir.
Gȫz ḳırpıyı (1/571)
2.1.4.11. -(I)r/ -(U)r-
Ettirgenlik eklerinden biridir. Ünlü ile biten eylemlere eklenmez. Ünsüzle biten geçişli ve geçişsiz eylem köklerinden ettirgen eylemler yapar (Vural-Böler, 2015: 181). Allah’ın emrini bitirdi (1/567)
Etiy yėre sepilsin düşüren bulmasın (1/480)
123 Torpaġıy sawurulaydı (1/584)
Ėl yanında ḳızını yatırt oġlını yatırtma (1/537)
Balaban aş bişirmiş, uşaġlarını başına üşürmüş (1/468)
Seni ḳuş rāfı gėçirmiyen İmam ꜤAbbas’a saldım (1/484)
Bir ḫatır ikki ḫatır
Üçüncüyü poḫa batır ( 1/457)
Musul’un ḳıraġıynan Gül biçtim oraġıynan Yārımı itirmişem
Gezerem çıraġıynan (1/505)
Teşt altında deleme Ḳaşıy benzer ḳeleme Men seni gizli sėwdim
Sen duyurduy Ꜥāleme (1/513)
124 Ḫoş menzile yitirdiy
Çöl bizim yėr Allah’ın
Gȫzüm üsne oturduy (e/515 “ulaştın, vardın”)
ꜤĀnḳa kafı düşünür Suçlu Ꜥāfı düşünür ꜤĀḳıl sȫzün bişirir Cahıl lafı düşünür (2/535)
2.1.4.12.-se-
Bu ek metnimizde “görset” sözcüğünde görülmektedir. Ȫlümü görset sitmeye razı olsun (1/448)
2.1.4.13. -(I/U)ş-
Çok işlek bir eylemden eylem yapma ekidir. İki fonksiyonu vardır. Ortaklaşma (karşılık yapma) ve oluş ifade eder (Ergin, 2019: 214). Metnimizde aşağıdaki örneklere rastlanmıştır.
Alın yazısı degişmez (1/426)
Aranın Turanın adamı yıġışıptı buraya Allah boyınnarını ḳırsın (1/479 “toplanmış”)
Pissigin burnu ete yirişmez diyer öf ne pis ḳoḫuyu (1/449 “ulaşmaz”) Ḳardaş ḳardaşı pıçaġlamış, dönmiş gene ḳucaḫlaşmış (1/443)
125 Bizim köyde deli war
Ḫırḳası yoḫ şalı war İkki balıḫ dȫgüşse
Amrika’nın eli war (2/534)
Awçının awı ḳaçıp Çaḫmaġın ḳawı ḳaçıp Yėr yėrden salışıptı
Dünyenin tawı ḳaçıp (2/527)
Ḳız adıy Ḥenifedi Giyduġıy ḳadifedi
Get eliy bayramlaşaġ
Sürtündüġüy lifedi (1/509 “bayramlaşalım”)
Mēnim bu şah giwlime
Yaḳışır cah giwlime Gündüzler güneş doġar Gėceler mah giwlime (2/525)
126 Seyyidim zada seyyit
Gelmişsen dada seyyit Ḳapıy merḥemet ḳapsı
Yėtiş imdada seyyit (1/511 “ulaş”)
Az ḳonuş
Öz ḳonuş (1/456)
Dama çıḫmış dam titrer Ketten köynek yan titrer Yarı ḫalwatta görsem
Dil sileşir can titrer (1/517 “söyleşir”)
2.1.4.14.-y-
Canlılığını kaybeden eklerden biridir. İşlek değildir ve kuvvetlindirme ekidir. Eski Türkçede /1/ ekinin d > y değişmesine uğamış şeklidir (Ergin, 2019:221).
Sarıdan giy sarıdan Ürek yaġı eriden Duydum ḫatırıy ḳalıp Mēnim kimi deliden (1/510)
127 Mēnim buralı giwlim
Baḫtı ḳaralı giwlim Yād awçı wırdu mēni
Ḳoydu yaralı giwlim (2/523)
2.1.4.15.-z-
Bu ek de işlek olmayan bir faktitif ekidir (Ergin, 2019:221). Ancak –z- eki Telafer Türkmen Türkçesinde sadece “emizdiren” sözcüğünde gözümüze çarpmaktadır.
128