Addan Eylem Yapım Ekleri

Addan ad yapım ekleri ad kök ve gövdelerinden eylem yapmak için kullanılan eklerdir. Fakat bu ekler gövdelerden eylem yapmakta çok az kullanılır, daha çok kökler-den eylem yaparlar (Ergin, 2019:188).

2.1.2.1.+A-

Bu ek de fazla işlek olmayan eklerden bir sayılır. Adlardan olma veya yapım ifade eden eylemler yapar (Ergin, 2019:190). Telafer Türkmen Türkçesinde bu eke sıkça rastlanır.

Ḫamır Ꜥārı turşamış Bėlin kemer ḳurşamış Ha dėydi gellem gellem Gelmedi yaşamamış (1/514)

Ėl aġzına baḫan arwadın tėz boşar (1/436) Ȫlüm gören sitmeye ḳanar (1/448)

Ḳısḫanç ḳonşu çoḫ yaşamaz (1/473) Ḳarġa yüz yaşasa kāmil olmaz (1/444) Ac ayı oynamaz (1/426)

ꜤĒlemin diline düşen dilenir (1/439)

Dayı dayar

75 Mēnim bu güler giwlim

Arzular diler giwlim Muradı wėren Allah

Wėrmesse niler giwlim? (2/520)

Degirmen saza benzer Ḳız degmiş nara benzer Azap ḳızın memmesi Erimiş bala benzer (1/496)

Musul’da Ḳassapḫana Sebep cigeriy yana Bizi yardan ėdeni

Boyansın ḳızıl ḳana (e/504)

Sarı babıc ḳıçında Ḫalḫal oynar içinde Yara yoldaş olaydım Serin baġlar içinde (1/510)

76

2.1.2.2.+al-

“Bu ekin işleklik sahası pek geniş değildir. Umumiyetle sıfatlardan eylem yapar. Yaptığı eylemler yalnız olma ifade ederler” (Ergin, 2019: 189). +al- eki ile ilgili aşağıdaki örnekler tespit edilmiştir.

Tawuġ mırtladuġça götü daralır (1/451)

Altun torpaġa düşse ḳiymeti azalmaz (1/427)

Sarı ebrinen eniy Sensey saraldan mēni Gün olır diwrān döner Meger saraldam seni (1/510)

Ḳarayam ḳaraldıram Gül benzim saraldıram Ölsem kėfin isterem

Ḳalsam yėr daraldıram (2/538)

Aġac başı al olır Şumallanır dal olır İgit ḳahraman olsa

77

2.1.2.3.+Ar-

Addan eylem yapma ekiyle –r eylemden eylem yapma ekinin kalıplaşmasından oluşan bir ektir (Vural-Böler, 2015:168). Renk adlarından eylem yapmakta da kullanılır Eski Türkçedeki +er– eyleminin kendisinden önce gelen kelimelere eklenerek kaynaşma-sından meydana gelmiştir (Ergin, 2019:191). Gabain bu eki, Eski Türkçede +/ġar-; /+gär-; +ḳar-/ +kär-/+gär-; +ar-/ +er- şeklinde olduğunu söylemektedir (Gabain, 2007:49).

Eski Anadolu Türkçesinde ise ekin +Ar- şeklinde olduğu görülmektedir (Gülse-vin, 2013:105). Metnimizde aşağıdaki örnekler verilebilir.

Ḳara ḳoduḫ şata ḳoyduḫ

Sabunlanduḫ aġarmadı (1/462)

Ot öz kȫkü üstünde gögerir (1/448) Borçlı ölmez benzi sararır (1/431)

saral- “sarar-” sözcüğünde ekin ünsüzü aykırılaşma ile değişmiştir. Sarı ebrinen eniy

Sensey saraldan mēni Gün olır diwrān döner

78

2.1.2.4.+dA-

Çoğunlukla ses yansımalı kelimelerden geçişsiz eylemler yapan bir ektir. Ayrıca bu ek adlardan geçişli eylemler de yapar (Vural-Böler, 2015:168). Metimizde tespit edilen aşağıdaki örneklerde görülmektedir.

Seḥerden ḳuş ciwilder Dertli olan iyilder Dertlinin derdi çoḫtı

Dertsiz neden iyilder? (1/511)

Gögdeki bulut menem Gürülderem gitmenem Sėwmişem Ꜥemmim ḳızın Almıyınca gitmenem (1/501)

Ḳarnı acdan ḳuruldar

Üstü gün kimi parıldar (1/462)

Ḳadın ḳabırġa sümügü kimidi düzeltmeġ istesey ḳırılır (1/443) Ne deliyi aldat ne de deliye aldan (1/447)

79 Aġaçta nar sallanır

Yėre deger ballanır Bu Ꜥasırın ḳızları

El degmeden aldanır (1/487)

ꜤĀḳıl bir tapḫur aldanır (1/428)

Sezüklü sezer

Gümanlı gürpıldar (1/464)

2.1.2.5.+(ı)r-

Bu ek işlek değildir. Ses taklidi adlardan eylem yapmakta oldukça işlektir (Ergin, 2019:192). Metinde tespit ettiğimiz aşağıdaki örnekte görülmüştür.

Daġda giyik baġırır Ḳuzusunu çaġırır Ḳüççük ḳızın memmesi El degmeden aġırır (1/495)

2.1.2.6.+kür-

+kür- eki Türkçede eskiden beri kullanılan ses taklidlerinden eylem yapan bir ek-tir. Olma veya yapma ifade eden ses taklidi yapar (Ergin, 2019:191). Metnimizde tespit edilen “tükürdüler” sözcüğünde görülmektedir.

80

2.1.2.7.+lA-

Bu ek Türkçenin en işlek addan eylem yapan ekidir. Addan eylem yapan sahasına hâkim olan başlıca ek durumundadır. Hem olma, hem yapım ifade eden eylemler yapar (Ergin, 2019:189). Telafer Türkmen Türkçesinde bu eke sıkça rastlanır.

Bazı +la- ekleri kendilerinden sonra gelmiş olan eylemden eylem yapma ekiyle adeta kaynaşarak tek başlarına kullanılmaz hâle gelmişlerdir. Bazen de koyrucu ünsüz /y/’nin ek ünlüsü üzerinde inceltici (a > ı) etkisinde bulunduğu görülmektedir.

Telafer Türkmen Türkçesinde bazen +la- eki, ilerleyici bezeştirme sonucunda +rA- şeklinde görülmüştür.

Ḥawuşun orta daşı Anam bişirir aşı Ḳoy çatlıyan çatlasın Yārımdı köme başı (1/508)

Adam war ḳırḫ küreknen ikki köppegi araçlıyamaz (1/425) Atı at yanında baġlasay ya ḫuyudu ya ḫulḫu (1/428)

Zornan zorlanasan tornan torlanasan (1/485 “avlanasın”) Heme seni ḳessiflenesey oġlan (1/481 “bombalanasın”)

Aḫlaḳ şüşe kimdir ḳırıldıysa doġrulanmaz (1/426 “düzenlenmez”) Perem parçalanasay (1/482)

81 Awcı yanar giyik otlar (1/428)

Ḳardaş ḳardaşı pıçaġlamış, dönmiş gene ḳucaḫlaşmış (1/443)

Daġlar daġladı mēni Gören aġladı mēni Felek tuttu ḳolumdan Çarpaz daġladı mēni (e/495)

Gün çıḫtı güneş oldı Ḳonşumuz ḥaneş oldı

Elin işeg dişledi

Eli bir yanaş oldı (1/501 “ısırdı”)

Tut derdim barmaġ kimin Ḫınnalı dırnaġ kimin ꜤĒzzime tut yolladım

Her biri barmaġ kimin (1/514)

82 Bezirgān ḫışlamasın

Biz sėwdüġ ėller aldı

Ḫudam baġışlamasın (1/494)

Giyik yaralandı Yarası paralandı Bizden yārın arası

Gün begün aralandı (1/505)

Parçalıġ çiçeklendi

Gelmedi yar eglendi Aġrıġıy yalan oldı

Ȫlümüy gėciklendi (1/506)

Bir aslan çıḫtı çamnan Boynı bükülmüş ġemnen Ġem mēni miskin awlar

83 Ḳara ḳoduḫ şata ḳoyduḫ

Sabunlanduḫ aġarmadı (1/462)

Damda şımşat ḳaşşuġlar

Dam dama yappuşuġlar

ꜤEmmi mēnim ne suçum?

Oġlıy mēni aşşaġlar (e/496)

Derd üsne derd eklerem Ġemi ġeme yüklerem

Onay diydi ḳüççüktü

Diydim hele beklerem (2/531)

Telafer Türkmen Türkçesinde “yırramıy, cırradı, terrer ve fırransın” sözcüklerinde +lA- eki, ilerleyici bezeştirme sonucunda +rA- şeklinde görülmüştür.

ꜤErep köçü köçüyü

Baġ altınnan gėçiyi

Aġız ḳızlar yırramıy

84 Nennilerem çoḫ yatsın

Yastuġu güle batsın

Dedesi olan yėre

Ay fırransın gün batsın (2/537)

Altakı cırramamış üstteki cırradı (1/427)

Ḥamama giren terrer (1/440)

2.1.2.8.+l-

Bu ek işleklik sahası ve fonksiyonu bakımından –al, -el ekine benzemektedir. Ge-nellikle bu ekler gibi sıfatlara eklenerek eylemler yapar (Ergin, 2019: 190).

Aġ gün aġardır

Ḳara gün ḳaraldır (1/455)

2.1.2.9.+lAş-

Bu ek bir işin ya da hareketin birliğini, baraberliğini bildiren eylemler türetir. +lAş- birleşik eki için söz konusudur. Bu ekle türetilen eylemlerin bir kısmında +lA, eki yine ayrılarak –ş- dönüşlülük veya işteşlik ekiyle kaynaşıp addan eylem türeten bir +lAş- eki oluşturmuştur (Korkmaz, 2013:178).

Kötü adamlar birleşse, iyyiler de el ele wėrmeġ lazım (1/446) Deli deliden ḫoşlaşır (1/434)

85

Ḳardaş ḳardaşı pıçaġlamış, dönmiş gene ḳucaḫlaşmış (1/443)

Ḳız adıy Ḥenifedi

Giyduġıy ḳadifedi Get eliy bayramlaşaġ

Sürtündüġüy lifedi (e/509 “bayramlaşalım”)

Bulaġa saldım awran Kimdi bu odun yaran? Gel ikkimiz çütleşeġ

Kör olsun bizi gören (1/494 “çifitleşelim”)

Dama çıḫmış el ėyler Al fıstanın dal ėyler

Dili yoḫ dilleşmeġe

Ėleyennen gel gel ėyler (1/517)

2.1.2.10.+lAn-, +nen-

+la- ekiyle kurulmuş geçişli ve geçişsiz eylemlerin bazılarına –n- dönüşlülük ekiyle genişletilerek +len- biçiminde kaynaşmış ve bir birleşik ek oluşturmuştur. Metnmizde “ėwlenipsey ve şirinnenmez” sözcüklerinde görülmektedir.

86 Şat içinde gezerem

Ḳuş ḳanadın yazaram İşitsem ėwlenipsey? Deli deli gezerem (e/512)

Bal dėmeḫnen aġız şirinnenmez (1/429)

2.1.2.11.+ġ-, +k-

Bu ekin Eski Türkçede kullanım alanı çok geniştir (Ergin, 2019:182). Eski Türk-çede bu ek +ḳ-/ +k- şeklindedir (Gabain, 2007:49). Eski Anadolu Türkçesinde ise ek +Ik-/ +Uk şeklinde bulunmaktasdır (Gülsevin, 2013:105).

Parçalıġ çiçeklendi Gelmedi yar eglendi Aġrıġıy yalan oldı

Ȫlümüy gėciklendi (1/506)

Ḳolbaġa cıġ cıġ ėler Yaram ilancıġ ėler Bu beyinsiz kifletim Günde bir acıġ ėler (1/509)

2.1.2.12.+rAn-

İşlek ek değildir. Metnimizde bu ek birkaç örnekte görülmüştür. Lokma lokma doġranasay (1/481)

87 Ögren az bilen adam

Söz Ꜥāḳıl dilen adam Güle güle gidersey

Aġlıya gelen adam (2/530)