Evde Çalışmanın Tanımı

Eve iĢ verme veya evde çalıĢma tipik olmayan istihdam biçimlerinden biridir. Eve iĢ vermeyi, üretim süreci geliĢtikçe ortadan kaybolacak, marjinal bir olgu olarak görme eğilimi vardır. Oysa eve iĢ verme, son derece yaygın; örneğin, Avrupa‟da milyonlarca iĢçinin istihdam edildiği bir çalıĢma biçimidir. Eve iĢ verme, sadece sınai üretiminde değil, hizmet sektöründe, hatta kamu hizmetlerinde bile görülmektedir (Erdoğdu, 1994: 326).

Evde çalıĢma, “ev çalıĢması”, “eve iĢ verme sisteme” veya “ev sanayi olarak da adlandırılmaktadır. Evde çalıĢanlar ise, “iĢyeri dıĢında çalıĢanlar”, “ ev temelli çalıĢanlar” veya “parça baĢına çalıĢanlar” olarak da adlandırılmakla beraber; evde çalıĢmayla aynı anlama gelen “iĢyeri dıĢında çalıĢanlar” dıĢındaki terimler, evde çalıĢmanın farklı yönlerini vurgulamakta fakat evde çalıĢanlar kategorisini tam olarak tanımlamaya yeterli olmamaktadır (Eyrenci ve Bakırcı, 2000: 27). Bu nedenle evde çalıĢmaya iliĢkin çeĢitli tanımlar verilebilmektedir (Civan, 2010: 527).

En genel anlamıyla evde çalıĢma, pazara yönelik olarak üretilen mal ve hizmetlerin çalıĢanların evinde üretilmesidir. Evde yapılan üretimden maksat, elde edilen ürünün tüketilmesine değil, satıĢına yönelik yapılan üretimdir. Bir baĢka anlatımla ev içinde dokunan bez, dikilen gömlek, pantolon, etek ya da satıĢa yönelik olarak hazırlanan gıda maddelerinin imalinde yapılan çalıĢma evde çalıĢmaya örnek olarak verilebilir (Karadeniz, 2004: 26). Bir baĢka anlatımla, bu tür çalıĢmada iĢçi bir iĢ sözleĢmesi uyarınca seçtiği bir yerde (genelde kendi evinde) iĢverenin denetiminden uzak üretimde bulunmaktadır (Tuncay, 2001: 26).

40

Bu kapsamda evde çalıĢma,bir iĢverenin veya aracının talebi üzerine, iĢçinin kendisinin seçtiği bir yerde ve genellikle kendi evinde yalnız veya aile üyeleri ile birlikte iĢverenin doğrudan bir denetimi olmaksızın ücret karĢılığı mal veya hizmet sağlanması Ģeklinde ifade edilebilir (Civan, 2010: 527).

Öğretide genel kabul gören bir tanıma göre evde çalıĢma, bir iĢveren veya aracı için, çalıĢanın seçtiği bir yerde, genellikle de kendi evinde, bu kiĢilerin doğrudan bir yönetimi / denetimi olmaksızın bir anlaĢma uyarınca bir malın üretilmesi veya bir hizmetin sunulmasıdır (Eyrenci ve Bakırcı, 2000 : 24).

“Ev eksenli çalıĢma terimi, tam istihdam koĢulları ne olursa olsun, evde çalıĢan bir dizi insanı anlatmak için Asya‟daki kuruluĢlar tarafından kullanılmaktadır. SanayileĢmiĢ ülkelerde, “evde çalıĢan” terimi, bir iĢveren ya da taĢeron için üretim sürecinin belirli aĢamalarını evlerinde gerçekleĢtiren, parça baĢına ücret alan çalıĢanlar için kullanılır. “evde çalıĢan” terimi halen ÜÇÖ tarafından kullanılan bir terimdir ve genellikle iĢveren ya da aracılar için bağımlı olarak evde çalıĢanları anlatmak için kullanılır. Ancak bu terimler, dünyanın değiĢik bölgelerinde bu alanda çalıĢanlar arasında birbirinin yerine kullanılmaktadır (Jhabvala ve Tate, 1996: 1).

Evde çalıĢma, ev hizmeti kapsamında çalıĢmayla karıĢtırılmamalıdır. Çünkü ev hizmeti, bir evin günlük yaĢayıĢı için yürütülen hizmet olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla, ev hizmetlerinde çalıĢanlar, evin sahibi veya kiracısı için iĢ görme edimlerini yerine getirmektedir. Ev hizmetlerinde çalıĢanlar, gerek hizmetçi, aĢçı, Ģoför, çocuk bakıcısı gibi bedeni çalıĢmayı gerektiren gerek özel hasta bakıcı, özel ders verenler gibi fikri çalıĢmaya dayanan iĢleri yerine getirebilirler. Örneğin, iĢverence satılması amacıyla evinde yiyecek hazırlayan iĢçiler evde çalıĢan, iĢ görme edimini yerine getirdiği evin sahibi yahut kiracıları için yiyecek hazırlayan iĢçiler ise ev hizmetlerinde çalıĢan olarak kabul edilir (Civan, 2010: 529). Oysa evde çalıĢmada yapılan iĢin ev hizmeti olması zorunlu olmadığı gibi, genellikle de bundan baĢkadır. Evde çalıĢmayla ilgili genel bilgiler verildikten sonra ulusal yasalarda ve uluslar arası belgelerde evde çalıĢmanın ne Ģekilde tanımlandığına bakmak gerekir. Bunun için öncelikle Uluslar arası ÇalıĢma Örgütü‟nün (UÇÖ) evde çalıĢmaya iliĢkin sözleĢme ve tavsiye kararına bakılması uygun olacaktır.

41

UÇÖ‟nün 1996 yılında kabul ettiği 177 Sayılı Evde ÇalıĢma SözleĢmesi‟nin 1.maddesinde evde çalıĢma; bir iĢveren veya aracı için iĢçinin kendi evinde, iĢveren veya aracının denetimi olmaksızın, bir sözleĢme gereğince bir malın üretilmesi veya malın sağlanması Ģeklinde tanımlamıĢtır (www.ilo.org EriĢim Tarihi: 17.10.2011). UÇÖ‟nün evde çalıĢmaya iliĢkin 184 Sayılı Tavsiye Kararı‟nda da aynı tanım tekrarlanmıĢtır. Kendi evinde veya iĢyeri dıĢında olmak kaydıyla kendi seçtiği diğer yerlerde gerekli olan özerklik ve bağımsızlığa sahip olanların bu sözleĢmenin kapsamına girmeyeceği belirtilmiĢtir. Dolayısıyla sözleĢmenin bağımlı çalıĢan ev iĢçilerini kapsadığını kabul edilmelidir (Tuncay, 2001: 29). Fakat, normal iĢyeri dıĢında zaman zaman iĢini evde yapan, iĢçi statüsündeki kiĢiler 177 Sayılı SözleĢme açısında evde çalıĢan sıfatını taĢımazlar.

SözleĢmede, iĢveren terimi ise 177 Sayılı SözleĢmenin madde 1/c‟de, yasal ya da yasal olmayan , doğrudan ya da aracılar vasıtasıyla aracılar ulusal yasada belirlensin ya da belirlenmesin kendi faaliyetlerini sürdürmek için dıĢarıya iĢveren kimseyi anlatmaktadır (www.ilo.org EriĢim Tarihi: 17.10.2011).

UÇÖ sözleĢmesi ile ilgili olarak üzerinde durulması gereken bir diğer husus da “aracılarla” ilgili sözleĢme hükümleridir. SözleĢmede bahsedilen iĢveren tanımında aracılara da yer verilmiĢ ve iĢverenlik sıfatı, aracıların ulusal mevzuatta düzenlenmiĢ olup olmadığına bakılmaksızın genel olarak düzenlenmiĢtir. Bununla birlikte SözleĢme‟nin 8.maddesinde evde çalıĢanlarla bağlantıya geçmede aracı kullanılmasına izin verildiği hallerde, iĢverenin ve aracıların kiĢisel sorumluluklarının, ülke içindeki uygulamalara uygun olarak yasa yoluyla ya da mahkeme kararlarıyla belirleneceği hükmüne yer verilmiĢtir (Eyrenci ve Bakırcı, 2000 : 47).

Avrupa Konseyi‟nce 1998 yılında Evde ÇalıĢanların Korunması Raporu‟nda ulusal mevzuat ve uygulamaya dahil edilmesi için önerilen evde çalıĢmaya iliĢkin kavram ve önerilerde; evde çalıĢanlar Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: Evde çalıĢan, sabit bir yerde, iĢverene bağlı durumda fakat iĢverenin denetimi (kontrolü) altında olmayan bedensel veya düĢünsel iĢ yapan kiĢidir (Eyrenci ve Bakırcı, 2000 : 45).

Almanya‟da 1951 Tarihli Evde ÇalıĢma Yasası ile, büyük ölçüde evde çalıĢma iliĢkisi, iĢ iliĢkisine yaklaĢtırılmıĢtır. Söz konusu yasa, kendi evlerinde (aile içinde) ya da tek baĢına veya ikiden fazla olmayacak yabancı yardımcı elemanla, iĢletmeler namına

42

belirli malları üreten veya paketleyen tüm kiĢileri ilgilendirmektedir ( www.gesetze-im-internet.de EriĢim Tarihi: 11.11.2011). Fransa‟da ise evde çalıĢma ĠĢ Kodu‟nda düzenlenmiĢtir. Bu yasada, evde çalıĢan, yalnız baĢına veya eĢiyle, bakmakla yükümlü olduğu çocukları veya bir yardımcıyla, götürü bir ücret karĢılığında bir veya birden fazla sanayi, ticaret veya tarımsal iĢyeri için, doğrudan iĢverenler tarafından veya bir aracı vasıtasıyla kendisine verilen iĢi yapan kiĢiler olarak tanımlanmaktadır (Civan, 2010: 523).

Ġngiltere‟de ev çalıĢması yapanlar hakkında yapılan araĢtırmada, ev çalıĢması yapan iĢçi, “üretimin pazarlama ve satıĢından sorumlu olan ve iĢ dağıtımını yapan iĢveren veya aracı için evde veya evden çalıĢan kimse” olarak tanımlanmıĢtır (Özdemir, 1997: 156). Türkiye‟de ise, Osmanlı Ġmparatorluğu döneminden beri uygulama alanı bulan evde çalıĢma ile ilgili olarak yasal mevzuatımızda 1 Temmuz‟da yürürlüğe giren TBK‟ya kadar herhangi bir tanımlayıcı hüküm yer almamaktaydı. Ancak 1 Temmuz 2012‟de yürürlüğe giren Yeni Borçlar Kanunu‟nun 6.bölümünde hizmet sözleĢmeleri düzenlenmiĢ olup, bu bölümün üçüncü ayrımında “Evde Hizmet SözleĢmesi”ne yer verildiği görülmektedir (TBK.md.461-469). Burada, evde hizmet sözleĢmesinin tanımı Ģu Ģekilde yapılmaktadır: ĠĢverenin verdiği iĢi, iĢçinin kendi evinde veya belirleyeceği baĢka bir yerde, bizzat veya aile bireyleriyle birlikte bir ücret karĢılığında görmeyi üstlendiği sözleĢmedir (TBK. Md.461).

UÇÖ tarafından hazırlanan 1989 Tarihli Ev ÇalıĢmasında ĠliĢkin çalıĢmada evde çalıĢanların aĢağıdaki ölçütlerden oluĢtuğu kabul edilmektedir:

Ev çalıĢmasında evde çalıĢanla iĢveren, taĢeron, temsilci ya da aracı arasında iĢ iliĢkisi vardır. SözleĢme, ulusal mevzuatta belirtildiği biçimde örtülü veya açık, sözlü ya da yazılı olabilir.

ĠĢin yapıldığı yer, iĢverene ait binanın / yerin dıĢındadır. Ancak, evde çalıĢmanın bütün türleri “ev temelli” olmak zorunda değildir. ĠĢ, iĢ istasyonları, atölyeler veya iĢverene ait olmayan yerlerde/binalarda yapılabilir.

Ödeme biçimi genellikle parça baĢına olmakta veya üretim biçimine göre ödeme yapılmaktadır.

43

Bazı durumlarda evde çalıĢanların kendi araçları mevcutken, bazılarında iĢveren araçları ödünç verebilir veya kiralayabilir. Benzer olarak, evde çalıĢanlar hammaddelerini dıĢarıdan veya iĢveren ya da taĢerondan satın alabilirler ve bitmiĢ veya yarı iĢlenmiĢ ürünleri onlara tekrar satabilirler (Eyrenci ve Bakırcı, 2000: 24).

Bu ölçütlere karĢın, bazı durumlarda evde çalıĢmaya iliĢkin ayırt edici ölçütler net olmayabilir ve evde çalıĢanları diğer çalıĢan gruplarından ayırt etmek zor olabilir. Örneğin, kendileri evde çalıĢmaya devam ederken diğer çalıĢanlara iĢ dağıtan ve taĢeron veya müteĢebbis haline gelen evde çalıĢanların durumu böyledir. Evde çalıĢanların tanımından ötürü, zorluk yaĢanan diğer durumlar, iĢverenle hiçbir iliĢkisi olmayan evde çalıĢmaya yardım eden ücretsiz aile yardımcılarının, üyesi bulundukları üretici kooperatif için çalıĢan evde çalıĢanların, çalıĢanı ve iĢvereni oldukları ticari bir iĢletmeyi oluĢturmuĢ olan evde çalıĢanların durumlarıdır (Eyrenci ve Bakırcı, 2000: 25). Bu nedenle evde çalıĢmayı oluĢturan unsurları belirlemeli ve bu unsurları taĢıyan çalıĢanların ev iĢçisi oldukları yaptıkları çalıĢma da evde çalıĢma olarak kabul edilsin.