Hasan Basri Çantay güçlü bir estetik duygusuna sahiptir. Fa-kat estetik duygusunun ahlaktan bağımsız olmasına karşıdır. Aynı zamanda estetik duygunun milli değerlerden beslenmesi gerektiğini savunmuştur.64 Edebiyatın yanında musiki ile de uğraşmış ve ud çalmıştır. Elinin yaralanmasını kendisi için manevi bir ihtar sayarak daha sonra ud çalmayı bırakmıştır. Musikide beste yapacak düzeyde bir birikime sahiptir. İstiklal Marşının bir bestesini yaparak Şehit
63 Çantay, Kara Günler, s. 38-42.
64 Çantay, Ülkü Edebiyatı, s . 43-45.
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 Çocuklarını Koruma Yurdu yöneticiliğini yaptığı yıllarda öğrencile-rine okutmuştur.
H. B. Çantay kararlı ve kendisine güvenen bir kişiliğe sahip-tir. Yunan ordularının Eskişehir’i işgal edip Polatlı’ya doğru ilerle-mesi sonucu bazı milletvekilleri karamsarlığa düşüp Ankara’yı terk etmişlerdir. Hatta meclis yeterli çoğunluğu sağlayamayacak hale gelmiştir. Bu dönemde çözüm olarak başkentin Kayseri’ye taşınma-sı teklif edilmiştir. H. B. Çantay bu durumdan çok rahattaşınma-sız olmuş, 30 Temmuz 1921 tarihli 57. birleşimin ikici gizli oturumunda söz alarak Meclis’in son ana kadar yerinde kalmasını savunup Kayse-ri’ye taşınmasını şiddetle eleştirmiştir. KayseKayse-ri’ye taşımanın yerine Polatlı’ya taşımanın daha uygun olacağını anlatarak Meclis’in An-kara’da kalması konusunda kararlı bir tutum sergilemiştir.65
Sonuç ve Değerlendirme
Kişilik bilimsel olarak incelenmeye başladıktan sonra çeşitli kişilik kuramları ve kişilik tipleri ileri sürülmüştür. Bu gelişmelere bağlı olarak din ve kişilik konulu çalışmalar yapılmıştır. Geliştirilen kişilik ve dindarlık kuramları bu alana önemli katkılar sağlamakla beraber, yeterli düzeyde tatmin edici değildir. Özellikle önemli dini şahsiyetlerin kişilik ve dindarlık tiplerini tespitte bu durum daha belirgindir. Kuram ve tipolojilerin ortaya çıkışında araştırmacıların tecrübeleri ve içinde yaşadıkları kültürel çevre son derece etkili ol-duğu için farklı bir kültürel çevreye aktarıldıklarında yeterince açık-layıcı ve kapsayıcı olmamaktadırlar. Bu durum H. B. Çantay örne-ğinde olduğu gibi önemli Müslüman dini kişiliklerin analizinde be-lirgin şekilde görülmektedir. Din ve kişilik arasında etkileşim kaçı-nılmaz olduğu için kişilik ve dindarlık tiplerinin belirlenmesinde kültür farklılıkları dikkate alınmalıdır. İslam dünyasında yapılacak çalışmalarda daha sağlıklı sonuçlar almak için İslami kişilik kuramı, kişilik ve dindarlık tiplerinin geliştirilmesi gerekir. Bu bağlamda İslam’ın temel metinlerinden, İslam düşünürlerinin konuyla ilgili
65TBMM I. Dönem Gizli Celse Zabıtları, 57.Birleşim, C 2, s.123-124.
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 fikirlerinden, önemli Müslüman şahsiyetlerin analizlerinden ve gü-nümüze ait tüm kişilik çalışmalardan yararlanılmalıdır.
Mevcut kişilik ve dindarlık tiplerinin Hasan Basri Çantay’ın kişiliğini yeterince tanıma ve tanıtmada açıklayıcı olmadığı görül-mektedir. Freud’un kişilik tipleri onun kişiliğinin analizine hiç uy-mazken, Jung’un geliştirdiği tiplere göre de tam olarak içe dönük veya dışa dönük olarak nitelendirilemez. Onun hayatında ikisi uyumlu bir bütünlük oluşturmuştur. Kendi dünyasında ilimle meş-gul olurken içe dönük, toplum hayatında dışa dönük bir kişilik ser-gilemiştir. Allport’un olgunlaşmış, Adler’in iyimser, Fromm’un aktif, Maslow’un kendini gerçekleştirmiş kişilik tipleri H. Basri Çantay’a kısmen uymaktadır. Spranger’in geliştirmiş olduğu kişilik tiplerinden ekonomik ve politik tipler dışında kalanları onun için uygun düşmektedir. Dolaysıyla H. B. Çantay’ı mevcut bir kişilik tipine indirgemek mümkün değildir. Aynı durum dindarlık tipleri için de geçerlidir. Maslow’un, Cropps’un, Fromm’un, Allport’un geliştirdikleri dindarlık tipleri H. Basri Çantay’ın dindarlığına ya uymamakta ya da kısmen uymaktadır.
Önemli bir dini şahsiyet olması nedeniyle H. B. Çantay örne-ğinden kişilik ve dindarlığa yaklaşmanın bazı sıkıntıları olabilir. Bu tür kişilik ve dindarlıklara sıkça rastlanmaz fakat kişinin dine bağlı-lığının yoğunluğuna paralel olarak kişiliğe katkı sağladığını göste-ren en güzel örneklerdir. Buna karşılık sıradan insanlardaki dine bağlılığın yoğunluğu düşük ve sürekliliği kısıtlıdır. Dolaysıyla dinle sağlıklı bir ilişki kurulmadığı için sonuçlar değişken ve yanıltıcı olabilir. Hâlbuki önemli dini şahsiyetlerin davranışlarında tarihsel dönem farklılıklarına rağmen değişmeyen benzerlikler bulunmakta-dır. Hökelekli’nin İmam-ı Azam konusunda yapmış olduğu çalış-mada tespit etmiş olduğu davranış kalıplarının tamamına yakını H.
Basri Çantay için de geçerlidir. Günümüzü anlama açısından son derece önem arz etmekle beraber popüler kişilik ve dindarlığın İslâm’ı temsil yeteneği zayıftır. Buna karşılık önemli dini şahsiyet-lerin kişilik ve dindarlık açısından İslâm’ı temsil yetenekleri
güçlü-Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 dür. Bu nedenler dolayısıyla önemli dini şahsiyetlerin kişilik analiz-leri konusunda çalışmalar yapılmalıdır. Yapılacak çalışmalardan elde edilecek bulgular sonucu oluşan birikim İslami kişilik kuramı geliştirmeye önemli katkılar sağlayacaktır.
Sonuç olarak H. Basri Çantay’da dindarlık ve kişilik anlamlı bir bütün oluşturduğu için her ikisini bağımsız olarak ele almak oldukça zordur. Onun hayatında bu kavramlar olumlu bir etkileşim gerçekleştirmişlerdir. Din onun kişiliğini olumlu yönde etkilerken, kişiliği de olumlu bir dindarlığın gelişmesini sağlamıştır. O, çelişki-lerden uzak, hayatın gerçeklerini dikkate alan, haksızlıklara karşı mücadele eden, toplumsal ilgisi yüksek, ahlakçı, duygusal kararlılı-ğa sahip, sorumluluk ve fedakârlık duygusu güçlü, samimi, gelişime açık, kendisini gerçekleştirmiş, ahlakçı, milli ve manevi değerlere bağlı, davranışlarında süreklilik ve bütünlük olan, hayatını dini esaslara göre tanzim etmiş bir kişiliktir.
Bibliyoğrafya
Adler, A. İnsanı Tanıma Sanatı, Çev. K. Şipal, Say Yayınları, İstanbul, 1985.
Allport, Gordon W., Birey ve Dini, (çev.Bilal Sambur), Elis Yayınları, Ankara, 2004.
Akgül, Yusuf, “Karasi Toprağının Yiğit Evlâdı Hasan Basri Çantay”, Hazırlayan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Kara Günler ve İbret Levhaları, Petek Matbaası, Balıkesir, tsz.
Akto, Akif, “Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü” Ankara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52:2, 2011.
Ardoğan, Recep, Kur’an ve İnsan Psikolojisi, İlkadım Yayın-ları, Ankara, 1998.
Argyle, Michael,PsychologyandReligion An Introduction, Routledge, London, 2000.
Armaner, Neda, Din Psikolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980.
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 Ayten, A. Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüş-leri, İstanbul, 2006.
Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, VII. baskı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1985.
Certel Hüseyin, Din Psikolojisi, Andaç Yayınları, Ankara, 2003.
Çantay Hasan Basri, Kara Günler ve İbret Levhaları, Haz.
Balıkesir İl Kültür Müdürlüğü, Petek Matbaacılık, Balıkesir, tsz.
Babamın Şiirleri, Haz. Mürşit Çantay, İstanbul, 1964 Ülkü Edebiyatı, Balıkesir, 1939
Çelik, C. (2004), “Türk Halk Dindarlığında Değişim ve Sü-reklilik, Ziyaret Fenomeni Örneği”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1), 2004.
Egemen, Bedii Ziya, Din Psikolojisi, Ankara İlahiyat Fakülte-si Yayınları, Ankara, 1952.
Feist, Jess,-Feist, Gregory J. Theories of Personality, Sixth Edition, McgrowHill, New York, 2006.
Formdan, F. Jung Psikolojisinin Ana Hatları, Çeviren A. Yal-çıner, Say Yayınları. İstanbul, 1983.
Freud, Sigmund, Din ve Toplum Dinin Kökenleri, IV. baskı, Çeviren Selçuk Budak, Öteki Yayınevi, Ankara, 1999.
Fromm, E.,Hayatı Sevmek Çeviren A. Köse, Arıtan Yayınevi.
İstanbul, 2004.
Fromm, Erich, Psikanaliz ve Din, Çeviren Şükrü Alpagut, Kabalcı Yayınevi İstanbul, 2004.
Günay, Ü, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, Erzu-rum Kitaplığı İstanbul, 1999,
Gürses, İbrahim, Dindarlık ve Kişilik, Emin Yayınları, Bursa, 2010.
Gürses, İbrahim, Kölelik ve Özgürlük Arasında Din, Arasta Yayınları, 2001
Holm, N. G.,Din Psikolojisine Giriş, Çev. A. Bahadır, İnsan Yayınları. İstanbul, 2004
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 Hökelekli, Hayati, “İmam-I Azam Ebu Hanife’nin Kişilik Ya-pısı”, İslam Psikolojisi Yazıları, Dem Yayınları, İstanbul, 2009.
Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankarai 1993.
“Kur’an’da Nefs Kavramı Bağlamında İnsan Psikolo-jisiyle İlgili Bazı Özellikler”, İslâm Psikolojisi Yazıları, Dem Ya-yınları, İstanbul 2009.
Karslı, H. İbrahim, “Hasan Basri Çantay’ın Kur’an-ı Hakim ve Meâli Kerim’deki Tercüme Metodu”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 6, Sayı 13, 2002.
Kayıklık, Hasan, Dini Yaşayış Biçimleri, Psikolojik Temelleri Açısından Bir Değerlendirme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2000.
Köktaş, M. E. Türkiye’de Dini Hayat, İzmir Örneği, İşaret Yayınları, İstanbul, 1993.
Kuran-ı Kerîm.
Maslow, A. , İnsan Olmanın Psikolojisi, Çeviren O. Gündüz, Kuraldışı Yayınları. İstanbul, 2001.
Maslow, Abraham, “Bir Motivasyon Kuramı Değer-Yaşamın Biyolojik Kökeni”, Ego Ötesi, Roger N. Walsh, Franches Vaughan, Çeviren Halil Ekşi, İnsan Yayınları, İstanbul 2001.
Maslow, Abraham, Dinler Değerler, Doruk Deneyimler, Çe-viren H. Koray Sönmez, Kuraldışı Yayınları, İstanbul, 1996.
Mehmedoğlu, Ali Ulvi, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, İstan-bul, 2004.
Peker Hüseyin, Din Psikolojisi, Çamlıca yayınları İstanbul, 2003.
Ses Gazetesi 2 Ocak,1919, Balıkesir; 24 Ekim 1918, Balıke-sir; 5 Aralık 1918, BalıkeBalıke-sir; 7 Aralık 1918, Balıkesir.
Sezen, Yümni, İslam Sosyolojisine Giriş, İstanbul, 1994.
Spranger, Eduard, İnsan Tipleri, Çeviren Ahmet Aydoğan İz Yayıncılık, İstanbul 2001.
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 Stevens, Anthony, Jung, ÇevirenAyda Çayır, Kaknüs Yayın-ları, İstanbul, 1999.
Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, Esra yayınları, Konya, 1997.
TBMM I. Dönem Zabıtları, 19.Birleşim, C.2, s. 10.
TBMM I. Dönem Zabıtları, 41.Birleşim, C.2, s.14.
TBMM I. Dönem Gizli Celse Zabıtları, 57.Birleşim, C 2, s.
123-124.
Uğur, Mücteba, Hasan Basri Çantay, TDV, Ankara, 1994.
Vergote, Antoine Din, inanç ve İnançsızlık, Çeviren Veysel Uysal İFAV, İstanbul, 1999.
Yapıcı, A. “Dini Yaşayışın Farklı Görüntüleri ve Dogmatik Dindarlık”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2), 2002.
Yazıcı, Gülgün, “Hasan Basri Çantay’dan Yaşar Nuri Öz-türk’e Kur’an Meâllerinde Türkçenin Serüveni”, Kur’an Meâlleri Sempozyumu II, 24-26 Nisan 2003 İzmir, DİB Yayınları, Ankara, 2007.
HIRİSTİYAN MONASTİSİZMİNİN KURULUŞU