3. Konunun Sınırları ve Kaynakları
3.3. Esnaf Cemiyetleri
3.3.2. Esnaf Cemiyetlerinin Kuruluşu, Görevleri ve Toplumsal Etkileri
II. Meşrutiyet döneminde sivil toplum örgütlenmeleri yasal dayanağını 16 Ağustos 1909 tarihinde yasalaşan Cemiyetler Kanunu’ndan almıştır. Esnaf cemiyetleri, şehremanetince tanzim olunan nizamnamelere göre teşekkül ettirilecek ve tescilinden sonra ise Cemiyetler Kanunu’na göre işlem ve uygulamalara tabi olacaktır. Cemiyet kurulurken eğer İstanbul'da kuruluyorsa Dâhiliye Nezareti'ne, başka bir yerde kuruluyorsa bulunduğu yerin en büyük mülkiye memuruna, unvan, amaç, yöneticilerin isimleri, meslek bilgileri ve ikametgâhlarını içeren bir beyanname sunulup buna mukabil bir ilmühaber alınması gerekmektedir.656
Cemiyetler Kanunu’na göre kurulan esnaf cemiyetlerinin olduğu dönemde esnaf kethüdalıklarının da olması birtakım sorunları getirmiştir. Bu sebeple 26 Şubat 1910 günü Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi yayınlanmıştır. Esnaf Cemiyetleri Talimatnamenin birinci maddesi ile esnaf kethüdalıkları kaldırılmış, devam eden madde ile esnafa ayrı ayrı cemiyet kurma hakkı tanınmıştır.657 Her ne kadar talimatname “Dersaadet’te mukim esnafa mahsus” olarak yayınlandıysa da lonca sistemi ülke genelinde kaldırılmıştır. 658 7 Mayıs 1912’de ise bu talimatname tüm
652 Toprak, Ekonomi ve Toplum, s. 5.
653 Baki Öz, İttihat-Terakki ve Bektaşiler, Can Yayınları, İstanbul 2004, s. 227. 654 Uçma, a.g.e., s. 59.
655 Öz, a.g.e., s. 227, s. 5; Ayrıca bk. Toprak, Atatürk, s. 201. 656 BOA., DH. UMVM., 88/38, 27 Haziran 1331.
657 Düstûr, Tertib-i Sani, C. 2, (1 Teşrinisani 1325-31 Teşrinievvel 1326), Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1330, s. 123-127.
ülke çapında uygulanmaya başlamış, ülkenin diğer yerlerinde de esnaf cemiyetleri teşekkülüne imkân verilmiş ve İstanbul’da Şehremaneti’ne verilen yetki İstanbul dışındaki yerlerde belediye meclislerine verilmiştir.659 Cemiyetler, altı ila on ikiye kadar fahri azadan oluşabilir ve azalar esnaf tarafından iki yıllığına seçilebilirdi. Talimatnameye göre cemiyetler, sanatlarını ilerletme noktasında gayret sarf etmek, düşkün durumdaki esnafa yardım etmek, ihtilafları çözmek, esnaf ile hükümet arasında aracı olmak görevleri ile mesul tutulmuştur.660
Ayrıca talimatname ile arabacı, kayıkçı, mavnacı ve hamal esnaflarına, devletin uygun gördüğü, kamu menfaati olan işleri yaptırmak ve yapılmaması durumunda sorumlu olmak hususunda da düzenleme yapılmıştır.661 Bu düzenleme İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin esnaf ile vatandaşa temas etmesi ve esnafa yarı kamusal bir görevli hüviyeti biçilmesi amacı taşıması anlamında önem arz etmektedir.
Yorulmaz’ın yayınladığı cemiyetler listesi dikkate alındığında, talimatnamenin ilanından İttihat ve Terakki Fırkasının iktidarının sonuna kadar elli bir esnaf cemiyeti teşekkül ettirildiği görülmektedir.662
Cemiyetin Adı Kuruluş Tarihi
Kurucu Üye Sayısı
1-Ekmekçi Esnafı Amele Cemiyeti 19 Mayıs 1910 2132
2-Turşucu Esnafı Cemiyeti 14 Mayıs 1910 31
3-Simitçi ve Ekmekçi ve Börekçi ve Kurabiyeci ve
Kadayıfçı Esnafı Cemiyeti 16 Haziran 1910 73
4-Bedestan-ı Atik Esnafı Cemiyeti 30 Temmuz 1910 165
5-Nakkaş ve Sıvacı ve Kalemkâr Esnafı Cemiyeti 14 Eylül 1910 282
6-Uzun Çarşı Esnafı Cemiyeti 7 Ocak 1911 118
7-Kereste Merkepçi Esnafı Cemiyeti 30 Kasım 1910 50
8-Hakkâk Esnafı Cemiyeti 4 Aralık 1910 14
9-Araba İmalci Esnafı Cemiyeti 29 Ocak 1911 77
10-Markasya Deniz Amelesi Cemiyeti 23 Şubat 1911 107
11-Lağımcı ve Kuyucu ve Ocak Süpürücü Esnafı
Cemiyeti 2 Ocak 1911 321
12-Kaba Sepetçi Esnafı Cemiyeti 4 Mart 1911 83
659 Düstûr, Tertib-i Sani, C. 4, (1 Teşrinievvel 1327-31 Teşrinievvel 1328), Matbaa-i Amire, Dersaadet 1331, s. 483-488.
660 Düstûr, Tertib-i Sani, C. 2, s. 123-127. 661 Düstûr, Tertib-i Sani, C. 2, s. 123-127. 662 Yorulmaz, a.g.e., s. 28-33.
13-Kahve Değirmenci Esnafı Cemiyeti 15 Şubat 1911 66
14-Celep Esnafı Cemiyeti 13 Nisan 1911 45
15-Binek ve Yük Arabacı Esnafı Cemiyeti 11 Nisan 1911 1273
16-Saka Esnafı Cemiyeti 24 Nisan 1911 179
17-Saatçi Esnafı Cemiyeti 6 Haziran 1911 65
18-Saraç Esnafı Cemiyeti 5 Kasım 1910 74
19-Kantar İmalci Esnafı Cemiyeti 9 Haziran 1910 29
20-Toptancı Sığır Kasap Esnafı Cemiyeti 18 Temmuz 1911 79
21-Ekmekçi Esnafı Cemiyeti 2 Eylül 1911 101
22-Havyarcı Esnafı Cemiyeti 24 Nisan 1911 33
23-Hamal Esnafı Cemiyeti 30 Ağustos 1911 1828
24-Kasap Esnafı Cemiyeti 9 Eylül 1911 277
25-Bahçıvan ve Çiçekçi Esnafı Cemiyeti 26 Ağustos 1911 122
26-Taze Balık Satıcı Esnafı Cemiyeti 22 Ekim 1911 95
27-Tahan Helvacı Esnafı Cemiyeti 31 Ocak 1912 57
28-Mest Dikici Esnafı Cemiyeti 18 Mart 1912 127
29-Kaldırımcı Esnafı Cemiyeti 13 Nisan 1912 175
30-İpçi Esnafı Cemiyeti 8 Nisan 1912 18
31-Peynirci Esnafı Cemiyeti 11 Haziran 1912 64
32-Hamamcı Esnafı Cemiyeti 1 Mayıs 1912 69
33-Deniz Sandalcı Esnafı Cemiyeti 9 Temmuz 1912 136
34-Kuyumcu Esnafı Cemiyeti 26 Haziran 1912 232
35-Nalbant Esnafı Cemiyeti 18 Haziran 1912 68
36-Osmanlı Terziler Cemiyet-i İttihadiyyesi 30 Haziran 1913 52
37-Mavuna ve Salapuryacı Esnafı Cemiyeti 27 Kasım 1913 166
38-İnekçi ve Sütçü Esnafı Cemiyeti 4 Şubat 1914 429
39-Sigara Kâğıtçı Esnafı Cemiyeti 2 Ocak 1914 20
40-Haliç Piyade Kayık ve Sandalcılar Esnafı 18 Mart 1914 216
41-Bakkal Esnafı Cemiyeti 18 Temmuz 1914 211
42-Yufkacı ve Kadayıfçı Esnafı Cemiyeti 18 Temmuz 1914 36
43-Leblebici Esnafı Cemiyeti 2 Nisan 1914 41
44-Şekerci Esnafı Cemiyeti 27 Mayıs 1914 87
45-Mahallebici Esnafı Cemiyeti 19 Mayıs 1914 75
46-Manifaturacı ve Tuhafiyeci Cemiyeti 27 Ekim 1914 49
47-Şerbetçiler Esnafı Cemiyeti 6 Aralık 1914 13
48-Kıraathaneci ve Kahveci Esnafı Cemiyeti 24 Ekim 1914 1500
49-Terzi Esnafı Cemiyeti 5 Kasım 1914 39
50-Otelciler Cemiyeti 23 Ocak 1915 50
51-Çulha Esnafı Cemiyeti 11 Mayıs 1915 43
Listede yer alan Ekmekçi Esnafı Amele Cemiyeti ve Markasya Deniz Amelesi Cemiyeti gibi cemiyetlerden de anlaşılacağı üzere aynı zamanda sektör işçileri de cemiyet çatısı altında örgütlenmeye gitmiştir. Ekmekçi Esnafı Amele Cemiyeti kurulurken, başvuru sırasında kurulup kurulamayacağına dair alınan görüşler ve verilen talimatlardan da anlaşılacağı üzere işçilerin de Esnaf Cemiyetleri
Talimatnamesi kapsamında örgütlenmeye gidebilecekleri görülmüştür.663 Bu anlamda esnaf cemiyetleri sendikal bir hüviyet de barındırmaktadır.
Esnaf cemiyetlerine bütün esnafların iştirak etme zorunlulukları yoktu. Dolayısıyla bu cemiyetlere Türkler katılmış ve bu cemiyetler Türklerle beraber gelişmiştir.664 Hükümet ecnebi esnaf karşısında güçlü olabilmesi için cemiyete para aktarmıştır.665 Bunun yanında esnaf cemiyetleri her ne kadar Türk burjuvazisini örgütlemek amacıyla birlikte anılsa da daha çok örgütlenmiş mesleki kitleleri burjuva haline getirmek amacını taşımaktadır. Türk milliyetçiliğinin en belirgin olduğu safha da zaten II. Meşrutiyet döneminin başlarındaki liberalizme karşı gösterdiği tepkilerin temerküzü olmuştur.666
Esnaf örgütlenmesinin bu yapısının izlerini İstiklal Savaşı sonrasında da görülmüştür. Yorulmaz, millî mücadele döneminde bu cemiyetlerin resmi kimliklerine son verip özellikle İstanbul sathında mücadeleye destek verdiklerini belirtmiş ve İstanbul’un kurtuluşundan sonra Esnaf Cemiyetlerinin yeniden tesisi amacıyla Millet Meclisi’ne bir nizamname taslağı sunulduğunu aktarmıştır. Bahse konu taslakta amaç, Türk ve Müslüman olan cemiyetin, millî menfaatlere uygun faaliyet gösterecek şekilde yeniden canlandırılması ve gaye de Türk ve Müslüman esnafın iktisadi gelişimi ve millî servetin oluşumu ve korunmasını sağlayarak esnafı millî ticaretin aktörü geline getirmek olarak belirlenmiştir.667
Esnaf cemiyetlerini teşekkül ettirme ve teşekkül ettirdikten sonra bu cemiyetlere üye olma zorunluluğunun olmaması, bunları loncalardan ayıran bir özellikken, her ikisinde de mesleki ve sosyal yardımlaşmayı barındıran sandık usulü ise ortak noktaları olarak karşımıza çıkmaktadır.668
Esnaf cemiyetleri aynı zamanda toplumsal dengenin koruması ve gözetilmesi noktasında da etkin olmuşlardır. Kıtlık döneminde pek çok mutfak kurulmuş ve bu mutfaklarla muhtaçlara yardım edilmiştir. 1916 senesinde 32000 lira kâr eden millî
663 BOA., DH.UMVM., 88/71, 1 Temmuz 1328. 664 Tekeli-İlkin, Modernitenin Doğuşu, s. 360. 665 Kutlu, a.g.m., s. 154.
666 Toprak, Türkiye’de Milli İktisat, s. 4. 667 Yorulmaz, a.g.e., s. 35-36.
şirket bunun 25000 liralık kısmının %20’sini esnaf cemiyetleri tarafından teşekkül ettirilen mutfakların tahsisine, geri kalanının da temettü olarak dağıtılmasına karar verilmiştir. Dolayısıyla esnaf cemiyetleri vasıtasıyla 5000 liralık kâr fakir ve muhtaçlar için ayrılmıştır.669