ESERĠN MUHTEVASI

Aḥmed b. Ġbrâhîm es-Serûcî‟nin ayet ve hadis Ģevahidleri baĢta olmak üzere Ġslâmî ilimler, dil, edebiyat ve sanat gibi ilim dallarında öne çıkan seçkin ulemânın muhtelif mevzularda beyan ettikleri fikir ve görüĢlerinden istifade ederek kaleme aldığı bu eser, konularına göre beĢ ana bölüme ayrılmıĢ olup her müstakil bölüm kendi içerisinde de alt baĢlıklara ayrılmıĢtır. Buna göre söz konusu eserin muhtevası Ģu Ģekildedir:

62

Birinci Bölüm: Ġlim, fazilet, edeb ve bunlarla ilgili konuların iĢlendiği bölümdür.298

Ġlmin fazileti ve önemi, âlimlerin mertebesi ve ilimle ilgili garip meseleler ile ilmin övülmesi ve tıp ilminden bahseden müellif, evliyanın fazileti, uzlete çekilmek, havf ve recâ arasında olmak, tevekkül etmek, Hz. Muḥammed‟e (sav) tâbi olmak, tasavvuf ilmi, Ģeyhleri rehber edinmek, bid„at ehlinden uzaklaĢmak, Ģerî„at ve hakîkat ilmi, “ruh” kavramı, nefse karĢı koymak, müridin âdâbı, dünya ve onun hakikati gibi dinî ve tasavvufî meselelere değinmiĢtir.

Burada, fakirliğin fazileti, tevazu ve güzel ahlâk, iyi huylu ve geçimli olmak, doğruluk-yalan, sözüne sadık olmak-sözünü tutmamak, kibrin yerilmesi, gıybet, piĢmanlık, haset, zulüm, yöneticilerin fazileti, adalet, istiĢare, nasihat, mudâhene (ةْٕاذٍ) ve mudârât (ةاساذٍ) kelimeleri arasındaki fark, sabır, hapsedilen kiĢinin hakkı, hastanın tedavi edilmesi gibi konular da ele alınmıĢtır.

Müellif, Sıbṭ Ġbnu‟l-Cevzî‟nin (ö. 654/1256) Mir‟âtu‟z-Zemân ve eẕ- Ẕehebî‟nin Târîḫu‟l-İslâm eserinden bazı konulara yer vermiĢ ve sonrasında eğitim ve öğretimin önemine değinerek dildeki bazı kelimelerin hemzeli mi hemzesiz mi yazıldığı yahut kelimelerin hangi okunuĢla ne manaya geldiğine dair dilcilerin açıklamalarına yer vermiĢtir. Ayrıca secili kelam ve nesirden bahseden es-Serûcî, edebiyat ilminin övülmesi bahsinde ise kelam ve belagatten söz ederek âlimlerin edebiyatla ilgili sözlerini de aktarmıĢtır. Ardından, akıl-ahmaklık, zenginlik, zenginliğin yerilmesi, kanaat, fütüvvet (gençlik, cömertlik, diğerkâmlık)299

, ziyafet, sadakanın fazileti, cimrilik, zorlama, hilm ve teenni, aklın ve susmanın fazileti, mizah, yolculuğun övülmesi, yolculuk ve gurbetin yerilmesi, yeme-içme ve uyuma adabı gibi konuların akabinde tekrar ilmin övülmesi bahsiyle bu bölüme son vermiĢtir.

Ġkinci Bölüm: Gazel, gençlik ve yaĢlılık günlerinin zikredilmesi, kadınlar vb. konularla ilgilidir.300

298

es-Serûcî, Tuḥfetu‟l-Aṣḥâb (Yazma Eser), Süleymaniye Yazma Eser Ktp, Atıf Efendi Nüshası, vr. 2ᵃ.

299 _{Fütüvvet kelimesi için bk. Süleyman Uludağ, “Fütüvvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,}

TDV Yay., 1996, Ġstanbul, XIII, 259-261.

63

Müellif bu bölüme, ilkbahar mevsimi ve bu mevsimde açan çiçeklerin etrafa yaydığı güzel kokulardan bahsederek baĢlamıĢtır. Ardından ilkbaharda yağan yağmura değinerek nilüfer, gül, menekĢe, yasemin, papatya gibi çiçeklerin yanı sıra elma, nar, Ģeftali, turunç, ayva, narenciye, limon, kayısı, üzüm, incir, muz, karpuz gibi meyvelerle birlikte fıstık, yaĢ hurma, kuru hurma vb. hurma çeĢitleri ile ilgili yazılan Ģiirlere yer vermiĢtir.

Bunların yanı sıra, Nil nehri, deniz kıyısındaki dalgalar, bulutun arasında bir gizlenip bir görünen ay, yıldız, su değirmeni, yağmurdan sonra güneĢin görünmesi, fanus, kandil, cemre ve hamamdan baĢka terzi, kuyumcu, demirci, fırıncı gibi mesleklere dair hususi konularda yazılmıĢ Ģiirlerden de iktibaslarda bulunmuĢtur.

Yine bu bölümde gazelin konusu olan kadın ve Ģaraptan bahseden Ģiirleri konu edinen müellif, bir Ģiirinde esmer güzeli öven Ģairin baĢka bir Ģiirinde onu yermesinin yanı sıra, aynı Ģairin ten rengi ne olursa olsun her güzelin güzel olduğunu ifade ettiği Ģiirine de yer vermiĢtir. Akabinde tavus kuĢunun güzelliği ve pervanenin rahatlığına dair Ģiirlerden baĢka, içinde tevriye sanatı olan gazeller, nahve dair Ģiirler ve kimi daha önce de geçen müstakil konularda yazılmıĢ Ģiirlerden birkaç beyitle alıntılar yapılmıĢtır.

YaĢlılık ile ilgili nazım ve nesir olarak söylenmiĢ sözleri de derleyen müellif, ahbârlar ve mecâlislerde geçen rivayetler ve tarihi hadiselerle birlikte ulemanın konuyla ilgili görüĢleri ıĢığında cariyeler, evlilik, kadınlar ve erkeklerle ilgili mevzularla bu bölümü sonlandırmıĢtır.

Üçüncü Bölüm: Hükümdarlar, devlet adamları, mektuplaĢmalar, yazıĢmalar vb. mevzulara dair bölümdür.301

Bu bölümde ilk olarak hükümdarlar, onların ahlâkı ve meclisleri, vezirler ve faziletleri, çeĢitli yazıĢmalara örnekler, vezirlik ve kadılık geleneği ve ülke yönetimine dair yazılmıĢ nasihat niteliğindeki yazılar konu edilmiĢtir. Ardından, göreve gelen hükümdar, vezir ve emir gibi devlet adamlarının kutlanması, gelen sevindirici bir haberi kutlamak, Ramazan ayını ve bayramını kutlamak, bir kölenin

64

evliliğini kutlamak, sünneti ve doğumu kutlamak gibi çeĢitli tebrik yazılarının manzum ve mensur örneklerine yer verilmiĢtir.

ġiirler ve Ģairlere dair konulara yer verilen bölümde, Arap toplumunda Cahiliye döneminden baĢlayarak Ģiirin ve Ģaiirin nasıl algılandığı ve Ġslâmiyet‟le birlikte girilen yeni dönemde ve sonrasında bunların Arap kültüründeki rolü ve konumunda ne gibi değiĢiklikler olduğu ayet ve hadisler baĢta olmak üzere bazı sahabe, Ģair ve din adamlarının görüĢleriyle izah edilmiĢtir. ġairin Ģiir yazarken dikkat etmesi gereken kurallar, yapması ve kaçınması gereken Ģeylerden bahsedilerek Ģiirin ve Ģairlerin hükümdarlar nezdindeki değeri ve benzeri birçok önemli konu da okuyucuya sunulmuĢtur. Akabinde cinaslı nesir ve Klasik Arap edebiyatında ekseriyetle nazım türüne dair bir söz sanatı olan ve burada ekseriyeti manzum olmakla birlikte mensur da olan lugazlara yer verilmiĢtir. Son olarak bu bölüm Bedî„u‟z-Zemân el-Hemedânî‟nin mektubu ve bedi sanatına örnek teĢkil eden Ģiirlerle noktalanmıĢtır.

Dördüncü Bölüm: Tarih, üzerinde ittifak edilmiĢ garip hadiseler ve bunlardan oluĢan nüktelerin anlatıldığı bölümdür.302

Bu bölüm, Kûfe Kadısı „Abdulmelik b. „Umeyr el-ḲuraĢî‟nin (ö. 136/753) Kûfe Sarayında „Abdulmelik b. Mervân (ö. 86/705) ile aralarında geçen tarihi bir hadiseyle baĢlamıĢtır. Hz. Muḥammed‟in (sav) evlatlığı ve azatlı kölesi Zeyd b. Ḥâris e‟nin ölüp kefenlenmesinin ardından yüzü açıldığında Hz. Peygamber‟e (sav) salatu selam getirdiği ve tekrar öldüğü; Yemâme‟de Ģehit düĢen S âbit b. Ḳays b. ġemmâs‟ın (ö. 12/633) kabre konulurken “Muḥammedun Ras lullah” diyerek “Ebû Bekr e -Ṣıddîḳ, „Umar eĢ-ġehîd, „Us mân el-Birru‟r-Raḥîm, „Alî er-Riḍâ” dediği bu gibi garip hadiseler, buradaki sahâbe, hadis ricâli ve sâir ulemâ ile ilgili anlatıla gelen veyahut onların anlattığı çok sayıdaki ender rastlanan olaylardan yalnız birkaçıdır.

Burada, Ġbrâhîm b. Muḥammed el-Mehdî ile Hârûn er-RaĢîd‟in oğulları ve torunları arasında geçen ve herkesin üzerinde ittifak ettiği ilginç tarihi hadisler ve bu hadiseler esnasında cereyân eden olaylar neticesinde söylenmiĢ yerinde ve rahatlatıcı cevaplar ve nüktelere de yer verilmiĢtir.

65

Ayrıca, Hz. Ömer‟in bir anne ile kızın konuĢmasına kulak misafiri olması gibi hadiseler de bu bölümde zikredilen ilginç olaylara bir örnektir. ġöyle ki: Halife Medîne sokaklarında gezerken bir annenin kızına süte su karıĢtırmasını emrettiği vakit, kızın Müminlerin Emirinin bunu yasakladığını söylediğini duymuĢtur. Annesi Hz. Ömer‟in onu duyup göremeyeceğini söylediğinde, kızın “Görünürde ona itaat edip o yokken de ona asi olacak değilim.” cevabı, Hz. Ömer‟i ĢaĢırtarak onun hoĢuna gitmiĢ ve bunun üzerine Halife o kızı oğlu „Â ım‟la evlendirmiĢtir. Çiftin bu evlilikten olan kızları „Abdulazîz b. Mervân‟la evlendirilmiĢ ve onun da oğlu „„Umar b. „Abdilazîz dünyaya gelmiĢtir.

Bu gibi garip ve ender rastlanan meselelerin haricinde, Ġmam Eb Yûsuf Ya„ḳ b b. Ġbrâhîm (ö. 182/798) ile ilgili anlatıla gelen menkıbeler ve yine bazı hükümdar, halife ve vezir gibi devlet adamlarıyla ilgili ahbârlar ve meseller de yine bu bölümde kaleme alınan mevzulardandır.303

BeĢinci Bölüm: Lafız ve manada farklı olan çeĢitli sanatlar ve bu tarzdaki konuların yer verildiği bölümdür.304

Burada ilk olarak, efsânevî Arap hikâyelerinin halk kahramanlarından biri olan Seyf b. Ẕîyezen‟in (ö. 575/1179?) Kisrâ‟nın huzuruna giden yüksek kapıdan geçerken baĢını öne eğerek geçmesi305

, Kus eyyiru „Azze (ö. 105/723)‟nin boyunun çok kısa olmasına rağmen halifenin meclisine girerken baĢını eğerek geçmesi, kıssalarıyla meĢhur Ẕulḳarneyn‟in boyunun kısa olması gibi konular iĢlenmiĢtir.306

Sır saklamak, iĢlerin gizlice yapılmasının ehemmiyeti, hiciv, medhiye ve mersiyeler, nasihatler ve hutbelerin yanı sıra el-Câḥiẓ (ö. 255/869) ile Muḥammed b. el-Ḳâsım Ebu‟l-„Aynâ‟ (ö. 283/896) arasındaki tartıĢma ve çekiĢmelerle birlikte kötü arkadaĢlık, çocuğun azarlanması, öğretmenler vb. muhtelif mevzulara dair kaleme alınan Ģiirlere de yer verilmiĢtir.

303

es-Serûcî, Tuḥfetu‟l-A ḥâb (Yazma Eser), Süleymaniye Yazma Eser Ktp, Atıf Efendi Nüshası, vr. 84ᵃ.

304 _{es-Serûcî, Tuḥfetu‟l-Aṣḥâb (Yazma Eser), Süleymaniye Yazma Eser Ktp, Atıf Efendi Nüshası, vr. 150ᵇ.} 305 _{es-Serûcî, Tuḥfetu‟l-A ḥâb (Yazma Eser), Süleymaniye Yazma Eser Ktp, Atıf Efendi Nüshası, vr.150ᵇ.} 306 _{es-Serûcî, Tuḥfetu‟l-A ḥâb (Yazma Eser), Süleymaniye Yazma Eser Ktp, Atıf Efendi Nüshası, vr. 150ᵇ.}

66

Hicaz, Mekke ve Medîne, Irak, Bağdat, Mısır, Ġskenderiye, Yemen, Aden, ġam, Horasan gibi Ģehirler ve ülkelerin de ele alındığı bölümde, buraların tarihi, kimi zaman halkının özellikleri, buralardaki dağ, tepe, kale ve camilerin adları ve özellikleri, onlarla ilgili söylenmiĢ övgü ve yergi içeren nazım ve nesir türünde alıntılarla birlikte orada yaĢanmıĢ garipliklere de kısaca değinilmiĢ ve akabinde denizler, değerli taĢlar ve madenlerden bahsedilmiĢtir.