1. ENTELEKTÜEL SERMAYE ç
1.2 Entelektüel Sermayenin Önemi
Entelektüel sermaye günümüz bilgi çağının işletmeleri için son derece önemli bir konu haline gelmiştir. Asıl dikkat çekmesi gereken husus ise entelektüel sermayenin öneminin gün geçtikçe organizasyonlar için daha da fazla önem arz ettiğidir. Esasen işletmelerde teknik bilgi ve tecrübenin edindiği rol düşünüldüğünde bahse konu olan durum da son derece doğaldır.
Firmalar açısından entelektüel sermayenin bu denli ön plana çıkmasının ise çeşitli nedenleri mevcuttur. Öncelikle entelektüel sermaye, üzerinde önemle durulması gereken bir değer yaratma, piyasada var olma ve rekabetçi üstünlük sağlama unsurudur. Dolayısıyla entelektüel sermaye işletmelerin gelir elde etmesi, yüksek performans göstermesi ve başarılı olması için kritik bir faktördür.
Örnek vermek gerekirse, Avustralya merkezli Morgan & Banks sahip olduğu entelektüel sermayenin finansal başarılarındaki rolünü kamu ile paylaşmış, hissedarlarına şirket raporları vasıtasıyla ilgili bilgileri sunmuştur. Morgan & Banks, 1998 yılı değerleme raporunda da müşteri sermayesi, insan sermayesi ve yapısal sermayelerinin şirket başarısı konusundaki önemini belirtmiştir.58
Ayrıca işletmelerin entelektüel sermayeleri özgün bir yapı teşkil eder. Diğer bir ifadeyle belirli bir organizasyonu diğerlerinden ayıran temel unsurların başında entelektüel sermaye gelir. Böylece entelektüel sermaye bakımından zengin ve entelektüel sermayelerini iyi yöneten işletmeler kolay taklit edilebilir olmaktan kurtulurlar.
57 Demirkol, İ, “Entelektüel Sermayenin Firma Değerine Etkisi ve IMKB’de Sektörel Uygulamalar”, Türkiye İç Denetim Enstütüsü, Sunum, 17 Mayıs 2007, s. 8,
http://tide.org.tr/tideweb/resimler/upload/Documents/entellektuel_sermaye_tide_170507.pps, (22 Mayıs 2008).
58 Zambon, S, “Accounting, Intangibles and Intellectual Capital: An Overview of the Issues and Some Considerations”, EU Intangibles Proof of Concept Report, WP4, 2 Nisan 2002, s. 34,
Örnek olarak Merck firmasının genel müdürü Vageleous’un konuyla ilgili bir sözüne bu noktada yer vermek anlamlı olacaktır: “Düşük değerli bir ürün, herkes tarafından her yerde yapılabilir. Başka hiç kimsenin ulaşamadığı bir bilgiye sahip olduğumuzda ise, işte bu dinamittir. Biz araştırmalarımızı finansal varlıklarımızdan bile daha titizlikle koruruz.”59
Ayrıca, entelektüel sermaye bakımından zengin işletmelerin yeniliklere ve değişimlere de daha kolay ayak uydurabildikleri bilinen bir gerçektir. Diğer taraftan entelektüel sermaye açısından fakir işletmeler ise bahse konu olan dinamikten yoksun olduklarından yenilik ve değişimlere karşı bir direnç söz konusudur. Microsoft, IBM, Unix, General Eletric, Motorola, Nokia, Coca-Cola, Intel, Sony, Canon, BP, Shell, Pierre Cardin ve General Motors gibi dünyaca ünlü global işletmelerin entelektüel insan sermayesi konusunda birbiriyle yarışmalarının nedenlerinden biri de budur.
İşletmeye daha fazla müşteri çekmek ve müşteri bağımlılığını sağlamak hususlarında da yine entelektüel sermaye, özellikle de insan sermayesi önem arz etmektedir.60 Yeterli düzeyde entelektüel sermayeye sahip olmayan işletmeler ise hem müşteri temin etme hem de müşteri sadakatı konularında zorluk çekerler.
Firmaların büyüyüp gelişmesi ve hissedar değeri yaratmaları hususlarında entelektüel sermayenin stratejik bir unsur olduğunun hatırlanması da bu noktada önemlidir. Zira günümüzde işletmeler yalnızca finansal varlıkları, maddi duran varlıkları ve fiziksel sermayeleri kapsamında değerlendirilmemektedir. Entelektüel sermaye firma değerini yansıtan önemli noktalardan biri haline gelmiştir. İşletmenin sahip olduğu entelektüel varlıkların değeri, işletme tarafından ortaya konduğunda yada işletmeye ortak olacaklar tarafından araştırılıp algılandığında, işletmenin hisse senetlerine defter değerinin üzerinde
59 İşevi ve Çelme, s. 7.
60 Pennings, J, Kyungmook, L. ve Witteloostuıjin, A, “Human Capital, Social Capital and Firm Dissolution”, Academy of Management Journal, Cilt: 41, Sayı: 3, 1998, s. 425.
bir değer ödemeye hazır yatırımcılar ortaya çıkmaktadır. Böylece hisse senedinin defter değerinden farklı bir şekilde alım ve satıma konu olması ile piyasa fiyatı oluşmaktadır.61
Yapılan araştırmalar ayrıca entelektüel sermaye varlıkları açısından önemli bir faktör olan ve yeni ürün, hizmet ve fikirlerin geliştirildiği Araştırma-Geliştirme merkezlerinin dahi işletmelerin hisse senedi fiyatlarını etkilediğine işaret etmektedir. Elde edilen bulgular ışığında günümüz işletmelerinin Ar-Ge departmanlarına ayırdıkları kaynaklar ve Ar-Ge departmanları tarafından geliştirilen yeni buluş ve patentler hisse senedi fiyatları açısından önemli bir faktördür. Bu konuda en güzel örneklerden birisi ise 1999 yılında Zhen Deng, Baruch Lev ve Francis Narin tarafından yapılan çalışmadır. Bahse konu olan üç bilim adamı, yaptıkları çalışma ile patent sayısı, patent almak amacıyla yapılan başvuruların yoğunluğu, patent başvurularında kullanılan bilimsel referansların adedi ve teknoloji devir hızı gibi değişkenlerin işletmelerin hisse fiyatlarındaki değişkenliği açıklamada %80 oranında başarılı olduğunu göstermiştir. Aynı çalışma, işletmelerin sahip oldukları Ar-Ge departmanları sayısı ve bu departmanlara ayrılan bütçe ile işletmelerin hisse getirileri arasında pozitif bir korelasyon bulunduğunu da ortaya koymuştur.62 Doğal olarak işletmelerin hisse getirileri arttıkça değerleri de artmaktadır. Örneğin son yıllarda Samsung firması Ar-Ge ve tasarım departmanlarına yapmış olduğu yatırımlarla firma değerini arttırmıştır.63
Entelektüel sermayenin bir diğer önemi ise işletmelerin kredi temini safhasında ortaya çıkar. Gerçekten de güçlü entelektüel sermayeye sahip işletmeler, bahse konu olan avantajlarını kredi alırken iyi bir şekilde sunduklarında rakiplerine göre daha kolay kredi elde etmektedirler. Dolayısıyla entelektüel sermaye bakımından zengin olan işletmelerin fon bulma olanakları daha fazladır ve bu işletmeler daha likittir.
61 Aşıkoğlu, R. ve Aşıkoğlu M, “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Entelektüel Sermayenin İşletmenin Piyasa Değerine Etkisi”, Eskişehir Anadolu Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1-2, 1998, s. 569.
62 Yıldız, B. ve Tenekecioğlu, B, “Entelektüel Sermayenin İşletmelerin Piyasa Değeri Üzerindeki Etkisi ve İMKB 100 İşletmelerinde Görgül Bir Çalışma”, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Eskişehir, 25-26 Kasım 2004, s. 582.
İşletme birleşmeleri ve satın alımları gibi kritik dönemlerde de entelektüel sermaye önemini açıkca gösterir. Zira ölçülmüş ve raporlanmış entelektüel sermaye satıcı işletme için pazarlık avantajı doğurur ve satış fiyatının daha yüksek belirlenmesi hususunda etkilidir. Örnek vermek gerekirse Lotus şirketi sahip olduğu entelektüel sermaye ile çok kullanışlı bir program olan Lotus-123 yazılımını geliştirmiştir. Ancak firmanın bahse konu olan program sayesinde astronomik gelirler elde etmesi ünlü Microsoft firmasının piyasaya rakip bir yazılım olarak Excel programını sürmesine neden olmuştur. Bu durum karşısında en belirgin kanılardan biri Lotus şirketinin ömrünün çok uzun olmadığı ve yakın bir gelecekte piyasadan silineceği idi. Ancak beklentilerin tam tersine Lotus şirketi yine dünyaca ünlü bir diğer firma olan IBM tarafından 1995 yılında 3,5 milyar dolara satın alınmıştır.64 Bu satın alma sırasında Lotus şirketinin fiziki varlıklarının değerinin yalnızca 230 milyon dolar olmasına rağmen bu satın alma fiyatı ile arada büyük bir fark olduğunun kanıtıydı.
Entelektüel sermaye ayrıca işletmeler açısından personel istihdamı ve işe alınan personelin uzun vadeli firmada tutulması konularında da önem arz etmektedir.65 Günümüzde işletmeler yüksek potansiyelli beyinleri transfer etme yarışı içerisindedirler. Ancak geçmiş yıllarla karşılaştırıldığında çalışanların organizasyondan beklentileri de bir hayli artmış durumdadır. Artık yalnızca finansal açıdan cazip bir işletme değil, aynı zamanda iyi bir şirket reputasyonuna sahip olmak, yükselme ve kariyer olanakları sunmak, etkili bir şirket kültürü ve çalışma atmosferi ile anılmak ve zengin entelektüel sermaye vasıtasıyla ün yapmak da yüksek potansitelli beyinleri çekmek için şart olmuştur.
64 Lohr, S, “What Lotus Got: Cash and Freedom”, The New York Times, 13 Haziran 1995,
http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=990CE3DF153CF930A25755C0A963958260 (31 Ekim 2008).
65 Alman Ekonomi ve İstihdam Bakanlığı, “Intellectual Capital Statement - Made in Germany”, Arbeitskreis Wissensbilanz Araştırma Grubu Websitesi, Ağustos 2004, s. 14,
Örneğin Boeing firması bugün dünyada en zengin entelektüel sermayeye sahip şirketlerden biri olarak gösterilmektedir. Boeing, 2000 yılı raporunda sahip olduğu entelektüel sermayesinin fiziksel ve finansal varlıklarından çok daha değerli olduğunu açıklamıştır. Aynı raporda şirketin dünya çapında 6.300’den fazla patentinin zengin entelektüel varlıklar portföyüne dahil olduğu, personel odaklı işletme içi eğitim programlarına büyük yatırımlar yapıldığı ve yalnızca “Birlikte Öğrenme Programı”na (Boeing Learning Together Program) harcanan miktarın 2000 yılında 110 milyon dolar olduğu, St. Louis’de Boeing Liderlik Merkezi’nin ne denli önemli olduğu yer almaktadır.66 Bahse konu olan tüm etkenler ve entelektüel sermayeye verilen önem, Boeing firmasını bugün çalışanlar açısından en çok tercih edilen işletmelerden biri haline getirmiştir.
Ayrıca, entelektüel sermaye işletmelerin kendilerini yenilemeleri gereken koşullar altında esneklikleri ve hızlı tepki vermeleri, toplam kalite yönetimi, kültürel trendlere adaptasyon, multi-kültürel ve farklı paydaşlarla ilişkiler, işbirliklerinin sağlanması ve yüksek standartta işletme etiği konularında da oldukça önemlidir.67 Yapılan araştırmalar, entelektüel sermaye bakımından zengin işletmelerin bahse konu olan noktalarda entelektüel sermaye bakımından sınırlı işletmelere nazaran rekabetçi avantaj sağladıklarını tespit etmiştir.
Entelektüel Sermaye Yönetimi Topluluğu’na (Intellectual Capital Management Gathering) üye şirket yöneticileri ise bir toplantıda entelektüel sermayenin kendileri için özellikle pazar payı ve satışların arttırımı, maliyetlerin minimize edilmesi, işletme içinde standartların oturtulması, verimliliğin yükseltilmesi ve şirket imajının geliştirilmesi konularında büyük önem taşıdığını belirtmişlerdir.68
66 Boeing, “Unleashing Our Intellectual Capital”, 2000 Yıllık Raporu - Boeing Websitesi, 2000,
http://www.boeing.com/companyoffices/financial/finreports/annual/00annualreport/unleash01.html, (30 Ekim 2008).
67 Loverde, L, “Intellectual Capital Evaluation: An M&A Approach”, Journal of the KMCI, Cilt: 1, Sayı: 3, 15 Nisan 2001, s. 83.
68 Entelektüel Sermaye Yönetimi Topluluğu 1995 yılında kurulan gayri resmi bir grup olup, Dow Chemicals, Hoffman LaRoche, DuPont, Skandia ve Hewlett-Packard gibi üye şirket yöneticileri entelektüel sermayenin yönetilmesi ve kara dönüştürülmesi hususlarını bahse konu olan platformda tartışırlar.
Şüphesiz, entelektüel sermaye yeni fikir ve önerilerin elde edilmesi konusunda da oldukça önemlidir. Örneğin entelektüel sermayesi ile ün salmış IBM firması 2005 yılında “Yenilikler İçin Beyin Fırtınası Seanslarını”nı düzenlemiş ve bahse konu olan seansların organizasyonuna işletmenin genel müdürü Samuel J. Palmisano bizzat liderlik etmiştir. IBM, 2005 yılında gerçekleştirdiği seanslarda müşterilerini, danışmanlarını, çalışanlarını ve çalışanlarının aile üyelerini çevrimiçi ortamda bir araya getirerek fikirlerine başvurmuştur. Firma en esaslı fikirlere ise yaklaşık 100 milyon dolarlık bir fon ayırmıştır.69 Böylece IBM müşterilerinin, danışmanlarının, çalışanlarının ve çalışanlarının ailelerinin oluşturduğu entelektüel sermaye sinerjisinden maksimum derecede yararlanma şansını elde etmiştir.
Aynı zamanda, entelektüel sermaye bakımından zengin işletmeler kısa vadeli finansal kazançlardan çok uzun vadeli plan ve stratejik hedeflere odaklanmışlardır. Özellikle bu noktada entelektüel sermayenin önemi belirginleşmektedir. Ancak, entelektüel sermayenin bahse konu olan mikro öneminden çok makro önemine de değinmek gerekir. Çünkü uzun vadeli plan ve stratejik hedeflere odaklanan entelektüel sermaye bakımından zengin işletmeler ait oldukları ülkelerin ekonomik gücüne, üretimine ve zenginliğine de katkıda bulunurlar. Örneğin modern üretim birçok açıdan bahse konu olan işletmelerdeki mühendislerin, muhasebecilerin, tasarımcıların, insan kaynakları uzmanlarının ve satış ile pazarlama eksperlerinin girdilerine bağımlı olan entelektüel aktivite olarak bilinir.
Entelektüel sermayenin yalnızca mikro bazda işletmeler açısından değil, aynı zamanda makro bazda da ülkeler açısından ne denli önemli olduğu artık iyice kavranmıştır. İsveç ve Danimarka özellikle bu konuda başı çekmektedir. OECD (Organization for Economic Cooperation and Development), AB (Avrupa Birliği) ve Dünya Bankası da entelektüel sermayenin önemi üzerine yoğunlaşan uluslararası örgütlerdir. Örneğin AB, Avrupa’nın entelektüel ihtiyaçlarının gerektiğinde dünyanın farklı kesimlerinden beyin transferleriyle giderilmesi gerektiğini belirtmiştir. Dünya Bankası da
69 Hempel, J, “Büyük Mavi Beyin Fırtınası”, BusinessWeek Türkiye, Sayı: 2006, 30 Temmuz - 05 Ağustos 2006, http://www.businessweek.com.tr/general/sonsayi.asp?contID=285, (31 Ekim 2008).
entelektüel sermayenin artan önemi nedeniyle Türkiye’de entelektüel sermayenin ölçümünü hedefleyen bir proje yürütmüştür.70
Son olarak, özellikle günümüzün gelişmiş ülkeleri ve ekonomileri için hizmet sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın (GSYH) %75’ine katkıda bulunduğunu da belirtmek faydalı olacaktır. Bahse konu olan yüzde çok ciddi bir orandır ve gelişmiş ülke firmalarının artık imalat ve endüstriyel aktivitelerden hizmet ve bilgi yoğun aktivitelere ne derece kaydığını net bir şekilde ispat etmektedir. Hizmet sektöründeki ve pazarlarındaki fırsatlar ise birçok otoritenin belirttiği gibi ancak doğru kaynaklar vasıtasısı ile karşılanabilmektedir.71 Entelektüel sermaye bu nedenle yine çok önemli bir konumda yer almaktadır.