Engelli bireylerin kiĢisel ihtiyaçlarında ve gerçekleĢtirdikleri faaliyetlerde maruz kaldıkları zorlukların en aza indirgenmesi için sahip oldukları engel türlerinin doğru Ģekillerde tespit edilmesi gerekmektedir (Özhan, 2018). Bu bağlamda engellilik sınıflandırmaları da tanımlamaları gibi farklı perspektiflerden ele alınabilir bir kavram olup, çeĢitli kiĢi ve kurumlar tarafından dikkat edilen hususlara göre değiĢiklik göstermektedir.
2010 Dünya Engelliler Vakfı, Engelsiz ġehir Planlaması Bilgilendirme Raporu‟na göre engelliler beĢ ana baĢlıkta ele alınmaktadır:
Zihinsel engelliler Görme engelliler
ĠĢitme ve konuĢma engelliler Ortopedik engelliler
Süreğen engelliler (Koca, 2010).
T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü BaĢkanlığı, Dünya Engelliler Vakfı engelli sınıflandırmalarına benzer bir sınıflandırma ile engellileri sekiz kategoride incelemektedir:
Zihinsel engelliler ĠĢitme engelliler Görme engelliler Ortopedik engelliler Dil ve konuĢma engelliler
Ruhsal ve duygusal hastalığı olanlar Süreğen hastalıklılar
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite eksikliği bulunan kiĢiler (ġavlı, 2016).
T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü BaĢkanlığı ve T.C. BaĢbakanlık Özürlüler Ġdaresi BaĢkanlığı tarafından yapılan Türkiye Özürlüler AraĢtırması (2002) engelli türlerini altı ana baĢlık altında incelenmektedir:
Bedensel engelliler Görme bozukluğu olanlar ĠĢitme bozukluğu olanlar
Dil ve konuĢma bozukluğu olanlar Zihinsel yetersizliği olanlar
Süreğen hastalığı olanlar (TÜĠK ve ÖZĠ, 2004).
Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu ve Türk Standartları Enstitüsü, sosyal çevrede yalnızca sürekli engellilerin bulunmadığı, bireylerin yaĢamlarının bir sürecinde geçici olarak engelli sayılabileceğini göz önünde bulundurarak engelli türlerini iki baĢlıkta incelemektedir:
Geçici engelliler
5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun, engelli türlerini üç sınıfa ayırarak ele almaktadır:
Hafif engelliler Ağır engelliler
Bakıma muhtaç engelliler (5378 Sayılı Kanun, 2005).
193 sayılı gelir vergisi kanunu 31. maddesine göre çalıĢma gücü esas alınarak, engelli bireylerin talep edeceği haklar ile muaf olacağı görevlerin, yasa ve kanunlarda sınıflandırılabilmesi için engellilik üç dereceye ayrılarak tanımlanmaktadır:
Birinci derece engellilik (çalıĢma gücünün asgari %80‟ini kaybetmiĢ bulunanlar)
Ġkinci derece engellilik (çalıĢma gücünün asgari %60‟ını kaybetmiĢ bulunanlar) Üçüncü derece engellilik (çalıĢma gücünün asgari %40‟ını kaybetmiĢ
bulunanlar) (Gelir Ġdaresi BaĢkanlığı, 2013).
Özürlüler Vakfı‟nın ve TS 9111‟in yapmıĢ oldukları sınıflandırmalar, engellilik kavramını hem mimari açıdan ele aldığı hem de fiziksel çevreye dikkat çektiği için önem taĢımaktadır.
Özürlüler Vakfı, fiziksel çevrenin mimari açıdan kullanıcıları etkilemesini göz önünde bulundurmakta olup, bedensel hastalıklara sahip bireylerin tek bir grupta toplanmasını önererek engelli türlerini üç grupta incelemektedir:
Bedensel engelliler (ortopedik, görme, iĢitme, süreğen hastalığı olanlar) Zihinsel engelliler
Duygusal ve sosyal özellikleri yönünden engelliler (Belir, 2009).
TS 9111, bireylerin fiziksel çevredeki ihtiyaç durumlarını göz önünde bulundurarak, engelli türlerini dört ana baĢlık altında toplamaktadır:
Ortopedik engelliler Görme engelliler
ĠĢitme ve konuĢma engelliler
Zihinsel engelliler (TS 9111, 2011).
Engellilik kavramının, ülkemizde olduğu gibi yurt dıĢında da çok farklı sınıflandırmaları bulunmaktadır.
ĠĢlevsellik, Yetiyitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırması (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps), engellilik türlerini belirlerken engelli bireylerin, bedenlerindeki herhangi bir fonksiyonun eksikliğini, fiziksel aktivitelerinde karĢılaĢtıkları kısıtlanma ve sosyal yaĢama katılımını ortaya koyarak sınıflandırmayı zenginleĢtirmekte ve 10 kategoride ele almaktadır:
Görme zorlukları olanlar ĠĢitme zorlukları olanlar KonuĢma zorlukları olanlar
Hareket zorlukları (yürüme, merdiven çıkma, ayakta durma) olanlar Bedeni hareket ettirme zorlukları (uzanma, eğilme, diz çökme) olanlar
Tutma/kaldırma zorlukları olanlar (Objeleri tutmak veya kaldırmak için parmaklarını kullanma)
Öğrenme zorlukları (zihinsel zorluklar, gerilik) olanlar
DavranıĢsal zorlukları (psikolojik, duygusal problemler) olanlar KiĢisel bakım zorlukları (yıkanma, giyinme, beslenme) olanlar Diğer (EĢkil, 2011).
ABD‟de Engelli Bireyler Eğitim Yasası 6-21 yaĢları arasındaki ayrıcalıklı çocukları, 12 baĢlıkta ele almaktadır:
Öğrenme engelliler Duygusal rahatsızlıklar
ÇeĢitli(birçok)engelliler Sağırlık, körlük olanlar Otizmli olanlar
Diğer rahatsızlıkları olanlar Ortopedik bozuklukları olanlar Travmatik beyin incinmesi olanlar KonuĢma ve dil bozuklukları olanlar ĠĢitme bozuklukları olanlar
Görme problemleri olanlar (Ulusoy, 2006).
Tez çalıĢmasında ele alınacak eriĢilebilirlik kriterlerinin de Türk Standartları Enstitüsü kapsamında olması açısından, engellilik türleri, bu sınıflandırma sistemi ve 2002 yılında TÜĠK tarafından yapılan Özürlülüğün Ölçülmesinde Metodolojik YaklaĢımlar ve Türkiye Özürlüler AraĢtırması‟nın sınıflandırma sistemi dikkate alınarak açıklanacaktır. Bu bağlamda engelliler; ortopedik, görme, iĢitme, dil ve konuĢma, zihinsel, süreğen engelliler, ruhsal ve duygusal hastalığı olanlar ve diğer engelliler olmak üzere sekiz ana baĢlıkta ele alınmaktadır.
2.2.1. Ortopedik Engelliler
Kas ve iskelet sisteminde fonksiyon kaybı, yetersizlik ve eksiklik hissi yaĢayan kiĢilerdir. Vücudunun çeĢitli uzuvlarında; kısalık, eksiklik, fazlalık, yokluk, hareket kısıtlığı, Ģekil bozukluğu, kas güçsüzlüğü ve kemik hastalığı olanlar, felçliler, spastikler, spina bifida ve serabral palsi olan bireyler bu grupta bulunmaktadır. Ortopedik engelliler mimari açıdan ve yapılı çevredeki ihtiyaçları bakımından üç grupta incelenmektedir (TS 9111, 2011):
Yürüme engelliler: Yürümekte güçlük çeken veya koltuk değneği, baston ve walker gibi yardımcı araçlar kullanarak yürüyen kiĢilerdir. Bu bireyler, uzun mesafelerde ve seviye farklarında yaya olarak ilerlemekte güçlük çekmektedirler.
Tekerlekli sandalye kullananlar: Yalnızca kol gücü ile veya elektrikle çalıĢan tekerlekli sandalye ile hareket edebilen kiĢilerdir. Bu bireyler asansör ve rampa gibi düĢey sirkülasyon elemanlarına ihtiyaç duymakta olup, seviye farklılarını aĢamamaktadırlar.
Ellerini veya kollarını kullanamayanlar: Güç ve uzuv kaybı sonucu ellerini veya kollarını kullanamayan ya da kullanmakta güçlük çeken kiĢilerdir.
2.2.2. Görme Engelliler
Tek veya iki gözünde kısmi veya tam görme kaybı ya da görme bozukluğu bulunan kiĢilerdir. Görme kaybı ile beraber renk körlüğü veya gece körlüğü olanlar ve göz protezi kullananlar bu grupta bulunmaktadır. Görme engelliler yapılı çevredeki ihtiyaçları bakımından iki grupta incelenmektedir (TS 9111, 2011):
Az görenler: Görme kabiliyetleri çok zayıf veya görüĢ alanları çok sınırlı olan kiĢilerdir. Bu bireyler yalnızca nesnelerin dıĢ hatlarını veya belirgin zıtlıkları algılayabilmektedirler.
Körler: Dokunma ve iĢitme organlarıyla elde ettikleri bilgiler sayesinde mekânı algılayabilen kiĢilerdir.
2.2.3. ĠĢitme Engelliler
Tek veya iki kulağında kısmi veya tam iĢitme kaybı bulunan kiĢilerdir. ĠĢitme cihazı kullanan, herhangi bir sebepten dolayı konuĢmanın akıcılığında, hızında ya da ifadesinde bozukluk olan, konuĢamayan ve ses bozukluğu olan bireyler de bu grupta bulunmaktadır. ĠĢitme engelliler yapılı çevredeki ihtiyaçları bakımından iki grupta incelenmektedir (TS 9111, 2011):
Az iĢitenler: ĠĢitme cihazları, görsel bilgiler veren cihazlar ve ortak dinleme donanımları gibi yardımcı araçlar ile bilgi edinen kiĢilerdir.
Sağırlar: Yalnızca görsel bilgiler veren donanımlar sayesinde bilgi edinen kiĢilerdir.
2.2.4. Dil ve KonuĢma Engelliler
KonuĢamayan, konuĢmak için cihaz kullananlar, kekemeler, gırtlağı alınanlar, afazi ve ağız yapısında bozukluk bulunan kiĢilerdir (TS 9111, 2011).
2.2.5. Zihinsel Engelliler
GeliĢim döneminde, genel zihinsel iĢlevlerde önemli derecede gerilik bulunan ve uyumsal davranıĢlarda yetersizlik gösteren kiĢilerdir. Bu bireyler genellikle tehlike anında bulundukları durumu algılayabilecekleri uyarıcıların bulunması ve kendilerini yönlendirebilecek donanımların net bir Ģekilde hazırlanması gibi daha çok görsel veya iĢitsel donanımlardan faydalanmaktadırlar (TS 9111, 2011).
2.2.6. Süreğen Engelliler
Sürekli tedavi ve bakım gerektirerek çalıĢma kapasitesinin kısıtlanmasına ve fonksiyonlarının engellenmesine neden olan hastalıklara sahip kiĢilerdir. Kas ve iskelet hastalıklarına, beyin ve omurilik hastalıklarına, iç organ hastalıklarına, cilt ve deri hastalıklarına, HIV belirtisine, kansere veya kan hastalıklarına sahip olanlar ve belirli bir maddeye duyarlılığı olan bireyler bu grupta yer almaktadır (ÖzdingiĢ, 2007).
2.2.7. Ruhsal ve Duygusal Hastalığı Olanlar
Günlük yaĢamsal aktivitelerini tamamlarken ve diğer bireylerle iliĢkilerini devam ettirirken, düĢünce, duygu ve davranıĢlarındaki normalden farklı görüntüler sebebiyle güçlük yaĢayan kiĢilerdir. ġizofreni ve depresyon gibi hastalıklar bu grupta bulunmaktadır (ġavlı, 2016).
2.2.8. Diğer Engelliler
YaĢlılar, hamileler, geçici engelliler ve kalıcı rahatsızlıkları sebebiyle sürekli bakım ve tedaviye ihtiyaç duyan kiĢilerdir (Ceylan, 2017).