Enformel Ekonominin Payının Genişlemesi

Alanyazınında ekonomik faaliyetler, formel ve enformel olmak üzere ikiye ayrılır. Küçük işletme ve işyerlerinde, sektör deneyimlerinin, uzmanlaşmanın ve yasal düzenlemeler hakkındaki bilgilerin yetersizliği sebebiyle ortaya çıkan enformellik, yasal korumadan ve denetimden yoksun bir yapı oluşturur. Bu yapıya "enformel sektör" adı verilmektedir.¹⁷² Çoğunlukla KOBİ'lerden oluşan ve heterojen bir yapı gösteren enformel sektör, genellikle ücretlerin düşük ve işlerin niteliksiz olduğu, sosyal güvenceden, iş güvencesinden, iş sağlığı ve güvenliğinden yoksun bir yapıya işaret eder.¹⁷³ Bilgisizlikten ya da deneyimsizlikten kaynaklanmayan, çeşitli mali hükümlerden kaçınmak amacıyla kasıtlı olarak oluşturulan kayıt dışı yapıya ise

"enformel ekonomi" adı verilmektedir. Bir üst kavram olarak enformel ekonomi, hem

170 Karabulut,38.

171 Bakırcı, 38.

172 Şişman, 15-16.

173 Yücesan-Özdemir/Özdemir, Sermayenin Adaleti, 154. Karabulut, 22.

enformel sektörü hem de yeraltı faaliyeti adı verilen konusu suç oluşturan ekonomik faaliyetleri kapsar.¹⁷⁴

Ülkemizde kırdan kente gerçekleşen göç, yaşanan ekonomik dalgalanmalar, küreselleşme, nüfus artış hızının fazla olması gibi etkenler enformel ekonominin toplam ekonomi içindeki payını arttırmıştır. Kentleşen nüfus zorunlu bir biçimde, sanayi yoğun formel ekonomiden vasıfsız ve geçici işgücünün yoğun olduğu enformel ekonomiye kayma göstermiştir. Çocuk işgücü de enformel ekonominin vasıfsız ve geçici işlerin yoğun olduğu yapısı içinde kendine geniş bir yer bulmaktadır.¹⁷⁵

Çocuk işgücünün enformel ekonomi içinde yer alma biçimlerine ilişkin olarak özellikle üzerinde durmak istediğimiz noktalar, tarım işlerinde ücret karşılığı gezici ve mevsimlik çalışma, sokakta çalışma ve KOBİ'lerde çalışma olgularıdır. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 1999 tarihli 182 Sayılı En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi’nin¹⁷⁶ 3.

maddesinde çocuk işçiliğinin en kötü biçimlerini 4 grupta tanımlanmıştır: " Bu Sözleşmenin amaçları bakımından “en kötü biçimlerdeki çocuk işçiliği” ifadesi: 1) Çocukların alım-satımı ve ticareti, borç karşılığı veya bağımlı olarak çalıştırılması ve askeri çatışmalarda çocukların zorla ya da zorunlu tutularak kullanılmasını da içerecek şekilde zorla ya da mecburî çalıştırılmaları gibi kölelik ve kölelik benzeri uygulamaların tüm biçimlerini; 2) Çocuğun fahişelikte, pornografik yayınların üretiminde veya pornografik gösterilerde kullanılmasını, bunlar için tedarikini ya da sunumunu; 3) Çocuğun özellikle ilgili uluslararası anlaşmalarda belirtilen uyuşturucu maddelerin üretimi ve ticareti gibi yasal olmayan faaliyetlerde kullanılmasını, bunlar için tedarikini ya da sunumunu; 4) Doğası veya gerçekleştirildiği koşullar itibariyle çocukların sağlık, güvenlik veya ahlaki gelişimleri açısından zararlı olan işi

174 Şişman,16.

175 Bakırcı,38- 39. Centel, KOBİ'lerde Çalışan Çocuklar, 667.

176 182 sayılı Sözleşme UÇÖ'nün çocuk işçiliğinin sona erdirilmesi amacıyla 1992-2006 tarihleri arasında yaklaşık 74 ülkede yürüttüğü IPEC’in (Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı) uzantısı niteliğinde bir gelişmedir.

kapsar.” Bununla birlikte bu sözleşme kapsamında yürütülen ulusal projelerde en kötü biçimler ülkelerin kendi özel koşullarına göre farklılık gösterebilmektedir.¹⁷⁷ Bu çerçevede ücretsiz aile işçisi olarak tarımda çalışma dışında ücret karşılığı gezici ve mevsimlik tarım işlerinde çalışma, sokakta çalışma ve KOBİ'lerde ağır ve tehlikeli koşullarda çalışma Türkiye özelinde ÇSGB¹⁷⁸ tarafından hazırlanan “Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi için Zamana Bağlı Ulusal Politika ve Program Çerçevesi (2005-2015)” ile çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri olarak kabul edilmiştir. Bu husus, “Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi için Zamana Bağlı Ulusal Politika ve Program Çerçevesi (2005-2015)” ni güncelleme amacına matuf olarak 2017-2023 tarihleri arasında uygulanacak olan Çocuk İşçiliği İle Mücadele Ulusal Programında da vurgulanmıştır.¹⁷⁹ Büyük oranda enformel ekonomi içerisinde yer alan çocuk işçiliğinin bu biçimleri, enformel ekonominin payının genişlemesiyle orantılı bir artış göstermektedir.

Yine bu başlık altında değinilmesi gereken bir diğer husus da göçmen ailelerin çocuklarıdır. Suriye'deki iç savaş sebebiyle 2011 yılı ve sonrasında ülkemize yaşanan yoğun göç dalgası sonucunda, geçici hukuki korumadan yararlanan 3.5 milyon Suriyeli’nin % 47'sini 18 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.¹⁸⁰ Kayıtlı olmayanlarla birlikte bu sayının çok daha fazla olduğu bilinmektedir. Bu çocukların bir bölümü okula devam edebilirken, hem çalışıp hem okula devam eden küçük bir bölümü haricinde geri kalanı çalışarak ailelerinin yoksullukla mücadelesine katkı sunmaya çalışmaktadırlar.¹⁸¹ Eğitimine devam edemeyip çalışmak zorunda kalan göçmen çocuklara ilişkin sayısal bir

177 Gün, 122.

178 ÇSGB, 10 Temmuz 2018 tarihli ve sayılı RG.'de yayımlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile birleştirilerek Çalışma, Sosyal Hizmetler ve Aile Bakanlığı adını almıştır. RG: 10.07.2018, 30474. 15 sayılı Bazı Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile adı Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı olarak tekrar değiştirilmiştir. RG: 04.08.2018, 30499.

179 https://www.csgb.gov.tr/media/4755/cocuk_isciligi_rev_23032017.pdf.

180 http://www.goc.gov.tr/icerik6/gecici-koruma_363_378_4713_icerik.

181 DİSK/ Genel-İş Sendikası, Emek Araştırmaları, "Türkiye'de Çocuk İşçi Olmak Raporu", 6-7.

http://www.genel-is.org.tr/23-nisanda-cocuk-isci-olmak,2,14917#.W7NDhmgzbIW.

veri olmamakla birlikte bu alanda yapılan çalışmalar, çocukların çalışmasının çok büyük oranda Türkiye özelinde çocuk işçiliğinin en kötü biçimlerini oluşturan; gezici mevsimlik tarım işçiliği, sokakta çalışma ya da ağır ve tehlikeli koşullarda KOBİ'lerde çalışma şeklinde olduğunu göstermektedir.¹⁸²

a. Ücret Karşılığı Gezici ve Mevsimlik Tarım İşlerinde Çalışma

Sürekli yaşadığı yerden, belli dönemlerde tarımsal faaliyetlere katılmak için aileleriyle ya da aileleri olmaksızın ayrılan ancak sürekli olarak bu işte çalışmayan çocuklar bu kapsama girer.¹⁸³ Tarımsal üretimde yaygın olan kayıtdışılık, hem mevsimlik tarım işçiliğine hem de tarımda çocuk işçiliğine yansımaktadır.¹⁸⁴ Mevsimlik tarım göçüne katılan toplam kişi sayısı bilinmemekle birlikte, göç edenler arasında gezici işçi olarak çalışan yaklaşık 300 bin kişi olduğu tahmin edilmektedir.¹⁸⁵ Bu da gerek doğrudan mevsimlik işçi olarak çalışarak gerekse kendisi çalışmamakla birlikte ailesiyle birlikte göçe katılması nedeniyle bu süreçten etkilenen çocuk sayısına dair bir öngörü sağlayarak durumun ciddiyetini göstermektedir.¹⁸⁶ Adana'daki mevsimlik tarım işçisi çocukları odağına alan bir araştırmanın raporuna göre, bu çocuklardan 12-14 yaş aralığındakilerin yüzde 70’i, 15-18 yaş aralığındakilerin ise

182 Lordoğlu/Aslan, 716-717.

183 Kalkınma Atölyesi Mevsimlik Gezici Tarım İşçiliği İzleme: Mevcut Durum Haritası(2012-2013) http://www.ka.org.tr/dosyalar/file/Yayinlar/Raporlar/TURKCE/02/MEVCUT%20DURUM%20HAR

%C4%B0TASI.pdf.

184 Kalkınma Atölyesi, Mevsimlik Tarım İşçiliği ve Çocuklar: Sorun Analizi ve Politika Önerileri, 22.

http://www.ka.org.tr/dosyalar/file/Yayinlar/Raporlar/TURKCE/01/SORUN%20ANAL%C4%B0Z%C 4%B0%20VE%20POL%C4%B0T%C4%B0KA%20%C3%96NER%C4%B0LER%C4%B0.pdf.

185 Kalkınma Atölyesi, Mevsimlik Tarım İşçiliği ve Çocuklar: Sorun Analizi ve Politika Önerileri, 11.

186 Çocukken tarım işçisi olarak çalışmak veya ailesiyle birlikte mevsimlik tarım göçüne katılmanın çocuğun şiddet, ihmal, istismar ve toplumsal dışlanma açısından kırılganlığını artırıp buna bağlı olarak fiziksel, bilişsel, duygusal ve toplumsal gelişimini olumsuz şekilde etkileyebileceği ifade edilmektedir. Kalkınma Atölyesi, Mevsimlik Tarım İşçiliği ve Çocuklar: Sorun Analizi ve Politika Önerileri, 11.

yüzde 86’sı haftanın yedi günü, günde 9 saatten fazla olacak şekilde tarlada çalıştırılmaktadır.¹⁸⁷

4857 s. İK md. 4/1-b ile istisnalar başlığı altında " 50'den az işçinin çalıştığı (50 dahil) tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerleri veya işletmeler” İş Kanunu'nun kapsamına alınmamıştır. Yine İK. md. 10'da nitelikleri bakımından en çok otuz iş günü süren işler de, süreksiz işler olarak tanımlanarak büyük oranda İş Kanunu'nun uygulanma alanının dışında bırakılmıştır. Söz konusu düzenlemeler gezici ve geçici olarak mevsimlik tarım işinde çalışanların büyük çoğunluğunun İş Kanunu koruması dışında kalmasına sebep olur. Buna ek olarak Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Ek-1'de, " 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişi " olarak tanımlanan çocuk işçilerin -bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak şekilde- çalışabilecekleri hafif işler sayılmış; " düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri " nin bu hafif işlerden olduğu belirtilmiştir (ÇGİÇUEHY Ek-1/1). İlgili mevzuat mevcut haliyle çocukların, en kötü çocuk çalışması biçimlerinden olan gezici ve mevsimlik tarım işlerinde çalışmasına izin vermektedir. Üstelik bu şekilde çalışan çocukların büyük bölümünü İş Kanunu'nun koruması dışında bırakmaktadır.¹⁸⁸ Tarım işçilerinin aracılar tarafından sömürülmesini önlemek amacıyla çıkarılan Tarımda İş Aracılığı Yönetmeliği’ndeyse¹⁸⁹ iş aracılarına yüklenen ücret, ödeme, ulaşım, barınma

187 Ben Kendim Büyüdüm Demiyorum, Adana'da Mevsimlik Gezici Tarım İşçilerinin Çocuklarının Yaşam Koşullarının Çocuğun İyi Olma Hali Perspektifinden İyileştirilmesi Projesi Araştırma Sonuçları, https://www.bilgi.edu.tr/site_media/uploads/files/2017/03/30/goc-merkezi-ben-kendim-b-y-d-m-demiyorum-rapor.pdf.

188 https://m.bianet.org/bianet/emek/194917-calismaya-baslama-yasindaki-celiski.

189 RG: 27.05.2010, 27593.

ile ilgili sorumlulukların¹⁹⁰ iş aracılarınca yerine getirilmemesi durumunda uygulanacak yaptırımlara ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Kanımızca gezici ve mevsimlik tarım işlerinde çocuk işçiliğiyle yasal mücadelede, İş Kanunu'nun kapsamı 50'den az sayıda işçi çalıştıran tarım işyeri veya işletmelerini ve süreksiz iş kapsamında olabilecek nitelikteki mevsimlik tarım işlerini de içine alabilecek şekilde genişletilmelidir. Yine ÇGİÇUEHY Ek 1'de sayılan meyve, sebze, çiçek toplama işleri çocuk işçilerin yapabilecekleri işler, hafif işler kapsamından çıkarılmalıdır. Tarımda İş Aracılığı Yönetmeliği'ne ise iş aracılarına verilen ücret, ödeme, ulaşım, barınma ile ilgili sorumlulukların iş aracılarınca gerçekleştirilmemesi durumlarında uygulanacak idari yaptırımlarla ilgili olarak bir madde eklenmelidir.¹⁹¹

b. Sokakta Çalışma

Çocuklar, "sokak çocuğu" üst başlığı altında sokakla ilişkilerine göre genellikle 3 alt kategori içinde değerlendirilmektedirler. Bunlar, "sokağa aday çocuklar", "sokakta bulunan çocuklar" ve "sokağın çocukları"dır. Sokağın kendileri için yalnızca bir çalışma mekanı olduğu "sokağa aday çocuklar", aileleriyle birlikte yaşayan ve onlarla düzenli ilişki içinde olan çocuklardır. Bununla birlikte sokakta çalışmaları sebebiyle her an sokağın tehlikeleriyle burun burunadırlar. Buna karşılık "sokakta bulunan çocuklar", aile desteği düzensiz ve çoğunlukla yetersiz olan çocuklarken; “sokağın çocukları"

işlevsel bir aile desteğinden yoksun ve yaşam alanları sokak olan çocuklardır.¹⁹² Mekan esas alınarak yapılan bu “sokak çocuğu” tanımlaması; ihtiyaçları, maruz kaldıkları

190 Tarımda İş Aracılığı Yönetmeliği uyarınca aracıların, işçilerden ücret almayarak hizmetin karşılığını yalnızca işverenden talep etme, ücretin işveren tarafından her işçinin bizzat kendisine ödenmesini ve bu ücretin asgari ücretin altında olmamasını sağlama, işçilerin konakladıkları yerlerden işyerlerine güvenli bir şekilde ulaştırılıp ulaştırılmadıklarını kontrol etme, işçilerin uygun koşullarda barınmalarının temini için mülki idare amirlikleri nezdinde gerekli başvuruları yaparak takip etme sorumlulukları mevcuttur (Yön. md. 11).

191 Kalkınma Atölyesi, Mevsimlik Tarım İşçiliği ve Çocuklar: Sorun Analizi ve Politika Önerileri, 26.

192 Altuntaş, Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar, 12. Ennew, 15.

riskler ve alınması gereken önlemler birbirinden farklı nitelikte olan çocukları, tamamen aynı sorunun parçası olarak algılamaya yol açtığından bununla mücadeleyi zorlaştırmaktadır. Bu durum, konumuz bağlamında problemleri sokaktaki diğer çocuklar kadar önemli bulunmayan sokakta çalışan çocukların problemlerinin geri planda kalmasına neden olabilmektedir.¹⁹³ Oysaki sokakta çalışma, Türkiye özelinde çocuk işçiliğinin en kötü biçimlerinden biridir. Sokakta günübirlik işler yapan bu çocuklar, tamamen güvencesiz ve tehlikelere açık bir biçimde çalışmakta ve enformel ekonominin payının artmasıyla daha fazla sokağa çekilmektedirler.¹⁹⁴ Bu nedenle alternatif bir öneride sokakta çalışan çocuklar, sokakta yaptıkları marjinal nitelikli iş grubuna göre sınıflandırılmıştır. Bu çerçevede çocuklar, ayakkabı boyayan, araçların camlarını silen, atık materyal toplayan, mendil satan, simit satan vb. gibi gruplar altında değerlendirilmişlerdir.¹⁹⁵ Sokakta çalışan ve mevsimlik tarım işçisi olarak çalışan çocuklar alanyazınında " yeni yoksulluğun yeni aktörleri" olarak kavramsallaştırılmışlardır.¹⁹⁶

c. KOBİ'lerde Ağır ve Tehlikeli Koşullarda Çalışma

Türkiye özelinde çocuk işçiliğinin en kötü biçimlerinden biri de KOBİ’lerde¹⁹⁷ ağır ve tehlikeli koşullarda çalışmadır. 12-19 yaş grubu arasında istihdam edilen çocuk ve gençlerin büyük çoğunluğunun, büyük ölçekli işletmelerden ziyade KOBİ’lerde istihdam edildiği ifade edilmektedir.¹⁹⁸ İş kazası geçiren ve iş kazası sonucunda ölen işçi sayısının, çalışılan işyerlerindeki mevcut işçi sayısıyla karşılaştırıldığı, SGK

193 Ennew, 25.

194 Karabulut, 26. Karabulut, Çalışan Çocukların Korunması, 17.

195 Altuntaş, Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar, 12.

196 Ertürk, 35.

197 Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin (KOBİ) Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik hükümleri uyarınca getirilmiş maksimum yıllık hasılat tutarları ile birlikte; 10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden işletmeler “mikro işletme”, 50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden işletmeler “küçük işletme”, 250 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden işletmeler ise “orta büyüklükteki işletme”, olarak adlandırılmaktadır. RG: 18.11.2005, 25997.

198 Centel, KOBİ’lerde Çalışan Çocuklar, 660.

tarafından yapılan ve en güncel verileri 2016 yılına ait olan istatistiğe göre iş kazası geçiren 286068 işçiden 182260’ı KOBİ’lerde çalışmaktadır. Buna göre iş kazası geçiren işçilerden %63’ünü KOBİ’lerde çalışan işçiler oluşturmaktadır. Yine iş kazası sonucunda ölen 1405 işçiden 1223‘ü KOBİ’lerde çalışmakta; bu sayı iş kazası sonucunda ölen işçilerin %87’sine karşılık gelmektedir.¹⁹⁹

KOBİ’lerde ağır ve tehlikeli koşullarda çalışan çocukların çalışma şartlarının iyileştirilmesi için mevzuatın etkili bir biçimde denetimi gerekir. Bu nedenle devlet yeterli sayıda ve etkinlikte personele sahip bir denetim örgütü oluşturmak ve denetimin devamlılığını sağlamakla yükümlüdür.²⁰⁰ Etkili denetim ise yalnızca yaptırım uygulanması demek değildir. Devletin denetim kültürünün yerleşmesi için de çalışmalar yapması gerekir. Etkili denetimin ve buna ilişkin farkındalığın olmaması durumunda küçük işçi çalıştıran enformel ve formel sektördeki KOBİ’lerde, enformel sektör lehine bir dengesizlik doğacak bu da enformel sektöre kayışın artmasına neden olacaktır.²⁰¹