Çıraklık

Çocuk emeğinin görünüm biçimlerinden biri olan çıraklık, bir meslek veya sanat için gereken becerinin teorik ve pratik olarak öğrenciye aktarılması amacına hizmet eden bir kurum olarak esas itibariyle 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu'nda⁸¹ düzenlenmiştir.⁸² 2017 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik⁸³ ile çırak olarak mesleki eğitim merkezine devam eden öğrencilerin 4+4+4 eğitim sisteminin son 4 yıllık zorunlu eğitim periyodunu yerine getirmiş sayılacağına dair bir düzenleme getirilmiştir (Yön.

md. 4/1-ff). Bu durum yıllar içerisinde düşme eğilimi gösteren çırak sayısında ciddi bir artış meydana getirmiştir.⁸⁴ Çırak sayısı 2011 yılında 97341, 2012 yılında 91622, 2013 yılında 89311, 2014 yılında 76 244 ve 2015 yılında 75129, 2016 yılında 75.500 olarak kayda geçerken 2017 yılında %89'luk bir artış göstererek 139000'e ulaşmıştır.⁸⁵

Yukarıda da değinildiği üzere çocuk işçi ve genç işçilerin yapabilecekleri işler, Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ile çocukların yaşlarına bağlı gelişim özellikleri dikkate alınarak belirlenmiştir (Yön. md.

Ek-1, Ek-2, Ek-3). Bununla birlikte mesleki eğitim merkezinde çırak olarak eğitim görüp bir meslek sahibi olarak mezun olan ve 16 yaşını doldurmuş olan genç işçiler;

sağlık, güvenlik ve ahlaklarının tam olarak güvenceye alınması şartıyla Ek 2 ve Ek3'teki sınırlamalarla bağlı olmaksızın uzmanlık ve meslekleriyle ilgili işlerde çalışabileceklerdir (ÇGİÇUEHY md. 5/5 c.).

81 RG: 19.06.1986, 19139.

82 Süzek, 140. Çelik/Caniklioğlu/Canbolat, 88-92. Başbuğ/Yücel Bodur,58-59. Aykaç, 355-356.

83 RG: 16.09.2017, 30182.

84 https://www.tesk.org.tr/tr/yeni/haber_devam.php?id=2209.

85 https://www.tesk.org.tr/tr/yeni/haber_devam.php?id=2209.

İşçi olmamakla birlikte öğretide "işçi benzeri kişiler" olarak adlandırılan çırakların⁸⁶, velisi/vasisi ya da çırak reşitse çırağın kendisi ile işverenleri arasında konusu bir meslek ve sanatın öğretilmesi karşılığında iş görme olan çıraklık sözleşmesi yapılır.⁸⁷ Çıraklık sözleşmesi, konusunun bir işin öğretilmesi karşılığında iş görme olması sebebiyle, konusu ücret karşılığı bir işin görülmesi olan iş sözleşmesinden ayrılır.⁸⁸ Her ne kadar işveren tarafından çırağa, yaşına uygun asgari ücretin %30'undan aşağı olmayacak bir ücret ödenmesi yükümlülüğü bulunsa da (MEK. md. 25/1) bu ücret, çırağın iş görmesi karşılığı olmayıp yasadan doğan bir sosyal ücret niteliğindedir.⁸⁹ Bununla birlikte sözleşmenin tarafları arasında kurulan kişisel ilişkiden kaynaklanan bağımlılık unsuru, iş sözleşmesinde olduğu gibi hatta iş sözleşmesinden daha sıkı bir biçimde çıraklık sözleşmesinde de mevcuttur.⁹⁰

MEK md. 10'a göre çırak olabilmek için en az ortaokul veya imam-hatip ortaokulu mezunu olmak gerekmektedir. " Ancak, ondokuz yaşından gün almış olanlardan daha önce çıraklık eğitiminden geçmemiş olanlar, yaşlarına ve eğitim seviyelerine uygun olarak düzenlenecek mesleki eğitim programlarına göre çıraklık eğitimine alınabilir."

Çıraklığın hem teorik hem de pratik eğitime dayalı bir uygulama olması sebebiyle, mesleki eğitim merkezlerinde yapılacak yüz yüze teorik eğitimin yerine getirilmesini temin amacıyla getirilen MEK md. 12/1'e göre: " Aday çırak⁹¹ ve çıraklar,

86 Süzek, 140. .Narmanlıoğlu, Ferdi İş İlişkileri, 106-107. Güven/Aydın, 52-53.

87 Süzek, 140. Demir, 573. Çelik/Caniklioğlu/Canbolat, 90. Narmanlıoğlu, Ferdi İş İlişkileri 106-107.

Akyiğit, 91.Güven/Aydın, 52-53. Çıraklık sözleşmesi örneği için bkz.

http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/78/02/210688/dosyalar/2015_03/23113814_ciraklik_sozl esmesi.pdf.

88 Çıraklık sözleşmesi hakkında geniş bilgi için bkz. Uşan, 43 vd. Süzek, 140 vd.. Çelik/ Caniklioğlu/

Canbolat, 88 vd..

89 Süzek, 140. Başbuğ/Yücel Bodur, 59. Bozkurt Gümrükçüoğlu, 494.

90 Uşan, 45.

91 MEK. md. 3/1-b'ye göre: " Aday çırak, çıraklığa başlama yaşını doldurmamış ve çıraklık döneminden önce kendisine işyeri ortamı tanıtılan, sanat ve mesleğinin ön bilgileri verilen kişiyi "

ifade etmektedir.

mesleğin özelliğine göre haftada sekiz saatten az olmamak üzere genel ve mesleki eğitim görürler. Bu eğitime katılmaları için aday çırak ve çırak öğrencilere ücretli izin verilir."

Yapılan çıraklık sözleşmesinin geçerli olabilmesi için "yazılı" olarak yapılması gerekir.⁹² Çırağın yaşına uygun olarak asgari ücretin %30'undan aşağı olmamak üzere kararlaştırılacak ücret ve ücret artışları da çıraklık sözleşmesi ile belirlenir (MEK 25/1).

MEK md. 14/1'e göre: " Çıraklığa bir deneme dönemi ile başlanır. Bu dönem mesleğin özelliğine göre bir aydan az, üç aydan fazla olamaz. Bu süre Bakanlıkça tespit edilir.

Deneme döneminden sonra taraflar 10 gün içinde ilgili Mesleki Eğitim Merkezi müdürlüğüne başvurmadığı takdirde çıraklık sözleşmesi kesinleşir ve bu dönem çıraklık süresinden sayılır. Deneme döneminde ücret ödenir. Aday çıraklıktan çıraklığa geçenler deneme dönemini yapmış sayılırlar. " Yine MEK md. 26/1 uyarınca " Aday çırak, çırak ve işletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilere işletmelerce her yıl tatil aylarında bir ay ücretli izin verilir. Ayrıca mazeretleri kabul edilenlere okul müdürlüğünün görüşü alınarak bir aya kadar ücretsiz izin de verilebilir. "

Bununla birlikte çırakları tabi olacakları hukuki düzenlemeler açısından, Mesleki Eğitim Kanunu kapsamındaki işyerlerinde çalışıp çalışmadıklarına göre iki gruba ayırmak mümkündür.⁹³ MEK kapsamındaki işyerlerinde çalışan çıraklara bu kanunun hükümleri uygulanır. MEK kapsamında olmayan işyerlerinde çalışan çıraklar ise Borçlar Kanunu'nun çıraklara ilişkin düzenlemelerine tabidir. Borçlar Kanunu'nun ilgili maddesi olan md. 393/son uyarınca " Genel hizmet sözleşmesine ilişkin hükümler, kıyas

92 Demir, 573. Yargıtay, taraflar arasında yazılı olarak yapılmış çıraklık sözleşmesinin olmadığı bir durumda taraflar arasındaki kurulan ilişkinin iş ilişkisi bu nedenle yapılan sözleşmenin de iş sözleşmesi olduğuna hükmetmiştir. Y9HD, 25.06.2006, 39175/19031; Çalışma ve Toplum, 12, 329-330. Bununla birlikte, Yargıtay başka bir kararında çırak olarak çalışmak için yazılı sözleşmeye gerek olmadığını belirtmiş ve yalnızca çalışmanın mahiyetini göz önünde bulundurmuştur. 21HD, 15.2.2018, E.2016/15017, K. 2018/1245. www. kazanci.com.

93 Süzek, 141-142. Akyiğit, 90. Bozkurt Gümrükçüoğlu, 491-492.

yoluyla çıraklık sözleşmesine de uygulanır; özel kanun hükümleri saklıdır. ". Çırakları, Mesleki Eğitim Kanunu ya da Borçlar Kanunu kapsamında olmalarına göre iki gruba ayırmak mümkün olmakla birlikte her iki çırak grubu da 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamına alınmış (İSGK md. 2) ve yine her iki grup İş Kanunu. md.

4 ile İş Kanunu'nun uygulama alanı dışında bırakılmıştır.⁹⁴

İSGK md.2/2’de belirtilmiş olan istisnalar dışındaki diğer bütün çalışanlar gibi çırak ve aday çıraklar da İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun koruması altında olmaları sebebiyle bu kanunun getirdiği hak ve güvencelere sahiptirler. MEK md. 25/2’de de çırağın eğitimi sırasında işverenin kusuruyla meydana gelecek iş kazası veya meslek hastalığından işverenin sorumlu olduğu ayrıca belirtilmiştir.

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu md. 5/1-b’de belirtilen esaslar uyarınca aday çırak ve çıraklar, genel sağlık sigortasının ve kısa vadeli sigorta kollarından iş kazası ve meslek hastalığı sigortası ile hastalık sigortasının kapsamına alınmışlardır. Bu sigortaların primleri asgari ücretin %50’si üzerinden MEB bütçesinden karşılanır ( MEK 25/4).

Üzerinde durmak istediğimiz önemli bir husus da çırak adı altında işçi çalıştırılmasıdır. Yukarıda değinildiği üzere çıraklar, İş Kanunu kapsamında olmadıklarından İş Kanunu’nun getirdiği korumadan yararlanamazlar. Özellikle çıraklık sözleşmesinden doğan ücretin tam zamanlı bir işçinin ücretine göre büyük oranda düşük olması ve vergiden muaf olması; çırakların uzun vadeli sigorta kapsamında olmamaları, diğer sigorta primlerinin ise Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ödenmesi gibi mali kolaylıklar sebebiyle uygulamada kimi işverenler bir kanuna karşı hile niteliğinde olan

94 Kalfalar ve ustalar çıraklardan farklı olarak iş sözleşmesiyle çalıştıklarından işçi niteliğine sahiptirler.

Bu nedenle kalfa ve ustalara İK. ve diğer bütün iş yasaları uygulanır. Süzek, 144. MEK md. 16/2'ye göre: " Çıraklar kabul edilebilir mazeretleri dışında çıraklık eğitimi süresi sonunda açılacak ilk kalfalık sınavına girmek zorundadırlar. "

“çırak adı altında işçi çalıştırma” yoluna başvurmaktadır.⁹⁵ Ancak söz konusu bu uygulama Yargıtay’ın isabetli bir biçimde, tarafların sözleşmeye verdiği ada bağlı kalmaksızın yaptığı değerlendirmelerle engellenmektedir. Yüksek mahkemenin verdiği bir kararda “ Çıraklık sözleşmesinin en belirgin özelliğinin tamamen bir meslek ve sanatın öğretilmesi amacına yönelik olduğu, bu nedenle de akitte yer alan çırak ya da çıraklık sözcüklerinin bir yana bırakılıp işyerinin gerçek çalışma biçiminde işverenle olan ilişkilerin boyutlarına bakmanın gerekli olduğu... ” ifade edilmiştir.⁹⁶ Yine başka bir kararda çalışanın çırak mı yoksa işçi mi olduğunun tespitinde üretime katkısının işyerinde çalışan emsal işçi kadar mı yoksa eğitim gören bir öğrenci düzeyinde mi olduğunun dikkate alınması gerektiği hükme bağlanmıştır.⁹⁷ Yargıtay hukuki ilişkiyi tespit ederken işin niteliğiyle birlikte, işin yapılma süresini de dikkate almaktadır. Bu doğrultuda bir sanatın belirli düzeyde öğrenilmesini hayat görgüsü ve bilgisi ile çelişmeyecek bir süre ile sınırlayarak bu sürenin uzman bilirkişi aracılığıyla tespit edileceğine işaret etmiştir. Bu çerçevede halıcılık sanatının 11 yıl gibi bir sürede öğrenilmesinin hayat bilgisi ile çeliştiğini vurgulayarak, eğitim aşamasından sonra davacının işyerinde işçi olarak çalıştığına, bu nedenle işçilik haklarından yararlanacağına hükmetmiştir.⁹⁸

Çırakların işçileştirilmesi sorunu, önüne gelen her bir somut olayda, Yargıtay tarafından ilişkinin niteliği dikkate alınarak büyük çoğunlukla isabetli bir biçimde çözülmekle birlikte, sorunun temelden çözümü adına doktrinde iki farklı görüş ileri sürülmüştür. Bu görüşlerden ilkine göre Almanya ve İsviçre hukuklarında olduğu gibi

95 Centel, 49. Süzek, 141. Akyüz, 500-501. Engin, 25. Aykaç, 356. Bozkurt Gümrükçüoğlu, 494.

96 Y10HD, 20.2.1975, 321/982 akt. Süzek, 141. Benzer yönde bkz. 21HD, 20.12.2018, 4414/9535. 21 HD, 08.02.2018, E.2017/570, K. 2018/980. 21HD, 19.10.2017, E.2016/6155, K. 2017/8404 www.

kazanci.com.

97 Y9HD, 8.4.2008, 12812/7878, Soyer, Değerlendirme 2008, 28-29.

98 Y9HD, 14.9.1977, 9778/13293, akt. Süzek, 143.

çıraklık sözleşmesinin de iş sözleşmesinin özel bir türü olarak düzenlenmesi gerekir.⁹⁹ Böylece çıraklar iş mevzuatının korumasından yararlanabileceklerdir. Bu görüşe göre çırakların Mesleki Eğitim Kanunu kapsamına alınması onları iş hukukunun koruması dışında bıraktığından yerinde değildir.¹⁰⁰ İkinci görüşe göreyse çırakların İş Kanunu md.4’te sayılan istisnalardan biri olup İş Kanunu’nun uygulamasının dışında olması karşısında, çıraklık sözleşmesinin iş sözleşmesinin özel bir türü olarak kabulü önemli bir fark yaratmayacaktır. Çünkü bu halde, çıraklar yalnızca Borçlar Kanunu’nun kapsamında olacak ve daha etkili bir korumaya sahip olan İş Kanunu’ndan yine yararlanamayacaklardır. Ayrıca çırakların meslek öğrenen öğrencilerden ziyade ucuz iş gücü olarak görülüp yoğun biçimde işçileştirildiği bir ortamda, çıraklık sözleşmesinin iş sözleşmesinin özel bir türü haline getirilmesi, çırak çocukların ekonomik sömürüsünü arttıracaktır. İkinci görüşe göre, sayılan sebeplerle yapılması gereken Borçlar Kanununa tabi çırakların da öğrenci niteliğinin vurgulanması ve herhangi bir ayrım yapılmaksızın bu çırakların da Mesleki Eğitim Kanunu kapsamına alınmasıdır.¹⁰¹ Kanımızca da çıraklık sözleşmesinin esaslı unsurunun bir meslek veya sanatın öğretimi olması sebebiyle tüm çırakların MEK kapsamına alınması çırakların işçileştirilmesi ile mücadeleye daha uygun olan çözümdür.