Enerji Piyasasının Yapısı ve Değişik Düzenleme Biçimler

Enerji sektörünü düzenleyebilmek için, siyasa, yasal, düzenleyici ve kurumsal geliştirme desteği, çift yönlü ve çok yönlü kalkınma kurumları oluşturuldu. Sermaye için cazip hale getirebilmek için artan ekonomik verimlilik neden olarak gösterildi ve çift taraflı ekonomik ajanslara IMF, Dünya Bankası gibi kuruluşlar ve başka çok taraflı borç veren uluslararası kuruluşlarca teknik destek borç ve sınırlayıcı faktörlerle ve diğer zorunluluklarla birlikte enerji sektörü modellerini kurdu. Kıtlığın azalması, Birleşmiş Milletler’in hırslı hedefleri olan Milenyum Kalkınma Hedefleri seti, elektriğe verilen önemi artırmıştır389_{. Elektrik} piyasasının merkeze alınarak enerji sektörü yeniden yapılandırılmaya ve bütünleştirilmeye başlanmıştır.

Son 20 yıl içerisinde enerji piyasası çok sayıda ülkede dikkatli bir şekilde potansiyel piyasa güçlerine açılarak liberalleştirilmiştir. Liberalizasyon ile ilgili çalışmalar elektrik piyasası üzerinden yoğunlaşmış ve elektrik piyasası geniş bir şekilde liberalleştirilen ilk sektör olmuş fakat enerji sektörünün doğalgaz, elektrik ve petrol ve petrol ürünlerinin bütünleşmesi ile bu piyasaların güçlerinin dikkatle bütünleştirilmesi gerçekleştirilmeye çalışılmıştır390_{. Liberalleşme ile birlikte} bütünleşme ortaya çıkmaya başlamıştır. Sektörün yeni sahiplik yapısı ve fayda olanakları düzenlenene kadar kâr amacı gütmeyen ilkelerden oluşmaktadır. Düzenlemeden sonra ortaya çıkan ağ yapısı ve diğer etkinlikler yeni düzenlemelerle bütünleştirilerek, farklı enerji piyasalarının etkinliklerinin bütünleştirilmesi sağlanmıştır. Liberalizasyon, diğer argümanların yanında geniş bir coğrafi alanda daha fazla rekabet içeren ve bütün piyasada etkinliğin arttığı piyasa yapısı oluşturmayı hedeflemiştir. Etkin üreticiler ve teknik olarak piyasayı ele geçiren güçler ortaya çıkmıştır. Bütünleşme bundan dolayı liberalizasyonun beklenen faydasını sağlamamıştır391. Piyasa yapısı da genişlemek yerine daralmış ve ülke içinde bölgesel örgütlenmeler belirleyici olmaya başlamıştır.

Enerji sektörü reform modelleri gelişmekte olan ülkelerde arttırıldı. Bu modeller, alışıldık dikey bütünleşik ana modelin yeniden yapılandırılarak, kamu

389 _{Deloitte Touche Tohmatsu Emerging Markets Ltd., Sustainable Power Sector Reform in}

Emerging Markets- Financial Issues and Options, Submitted to : World Bank, US Agency for

International Development (USAID), Final Draft, 18 June 2004, s.4.

390 _{Jacobsen, a.g.m., s.3527.} 391 _{Jacobsen, a.g.m. s.3530.}

mülkiyetinde ve kamu hizmeti niteliğindeki enerji sektörü tekelini gelişmekte olan ülkelerde yeniden yapılandırdılar. Enerji sektörü reform modelleri, son 20 yılda, endüstrileşmiş ülkelerde, özellikle ABD, İngiltere, Şili ve İskandinav ülkelerinde, bu sektörleri piyasaya kattılar. Bu konuda dört temel model bulunmaktadır392_.

3.1.2.1. Tekel Modeli (Monopoly Model);

Enerji sektörü, diğer hizmet alanlarına ve düzenlenmiş alanlara, kendi hizmet alanına, tarifesini kendisinin belirlediği ve düzenlediği dikey bütünleşik, tam tekel niteliğinde (full monopoly) kamu hizmeti sunmaktadır. Tekel düzenleme biçiminde iki tip düzenleme bulunmaktadır. Enerjinin üretimden müşterilere ulaşmasına kadar bütün faaliyetlerin tek bir şirket çatısı içerisinde gerçekleştirildiği dikey bütünleşik düzenleme ve Üretim ve iletimin bütünleşik olarak gerçekleştirilip dağıtımın, dağıtım şirketleri aracılığı ile gerçekleştirildiği bağımsız dağıtım şirketi modeli. Bu modelde müşteriler bağımsız dağıtım şirketlerinden enerji sağlamaktadır.

Şekil 2: Enerjide Tekel Modeli

392 _{Deloitte Touche Tohmatsu Emerging Markets Ltd., Sustainable Power Sector Reform in}

Emerging Markets- Financial Issues and Options, Submitted to : World Bank, US Agency for

International Development (USAID), Final Draft, 18 June 2004, s.4.

MONOPOLY

Tekel Modeli

Bağımsız Dağıtım Şirketi Dikey Bütünleşik Biçim

Üretim Üretim

İletim

İletim

Dağıtım Şirketi Dağıtım Şirketi Dağıtım Şirketi

Müşteriler Dağıtım Şirketleri

(DŞ/Discos)

3.1.2.2. Tek Alıcı Modeli (Single Buyer Model);

Kamu hizmeti hala dikey bütünleşik olarak örgütlenmiştir. Bu yapıya, bağımsız enerji üreticileri ile yapılan Enerji Satınalma Sözleşmesi eklenmiştir. Bu tip örgütlenmede, bağımsız enerji sektörü üretim şirketlerine (generation companies-gencos) ve iletim (transmission companies) ve dağıtım şirketlerine (distribution companies-discos) dağılmış bulunmaktadır. Merkezi iletimi ve dağıtımı kontrol eden şirket, enerji sektörünün bütün gücünü elinde bulundurmaktadır. Bu modelde de iki temel düzenleme tipi bulunmaktadır. Üretimin ve dağıtımın bağımsız şirketlerce gerçekleştirildiği bağımsız biçim ve tek alıcının kendi içerisinde dikey bir bütünleşik yapı oluşturduğu ve bağımsız enerji üreticilerinin ürettiği enerjinin de iletimi ve dağıtımını gerçekleştirdiği dikey bütünleşik biçim.

Tek Alıcı Modeli

Bütünleşik Biçim Bağımsız Biçim ÜretimŞir keti Üretim Şirketi Üreticiler Bağımsız Enerji

Üreticisi Bağımsız Enerji Üreticisi Bağımsız Enerji Üreticisi

Tek alıcı ve İletim

Şekil 3: Enerjide Tek Alıcı Modeli Dağıtım Şirketi Dağıtım Şirketi Dağıtım Şirketi

Tek Alıcı ve İletim

Dağıtım Şirketleri

Müşteriler Müşteriler Müşteriler Müşteriler D i k e y B ü t ü n l e ş i k G ü ç Müşteriler

3.1.2.3. Toptan Rekabet Modeli (Wholesale Competition);

Enerji sektöründe, üretim, iletim, dağıtım ve düzenleyici otorite kurarak çok alıcılı ve çok satıcılı rekabete dayalı bir enerji piyasası oluşturulur. Üretim şirketleri ürettikleri enerjiyi iletim hattı aracılığı ile toptan rekabet piyasasına iletirler ve dağıtım şirketleri alım yapacakları üretim şirketini seçerler. Bu model de üretim şirketi ile müşteri arasında dağıtım şirketleri ve perakendeciler bulunmaktadır. Doğrudan nihai kullanıcıya enerji satışı gerçekleşmez. Rekabet enerji piyasasının bütün seviyelerinde ve ikili sözleşmeler ve spot piyasa ile gerçekleştirilir.

Toptan Rekabet Modeli Üretim

Şirketi Üretim Şirketi Üretim Şirketi Üretim Şirketi Bağımsız Enerji

İletim Hattı Toptan Rekabet Piyasası

Dağıtım Şirketleri/

Perakendeci Dağıtım Şirketleri/ Perakendeci Dağıtım Şirketleri/ Perakendeci Dağıtım Şirketleri/ Perakendeci

Müşteriler Müşteriler Müşteriler Müşteriler

Şekil 4: Enerjide Toptan Rekabet Modeli

3.1.2.4. Perakende Rekabet Modeli (Retail Competition Model);

Toptan rekabet modelinde olduğu gibi perakende rekabet modelinde de üretim, iletim, dağıtım ve düzenleyici otoritenin düzenlediği çok satıcılı ve çok alıcılı bir rekabete dayalı enerji piyasası bulunmaktadır. Bu model rekabet, toptan enerji piyasası modelinden, arzın rekabeti açısından farklıdır. Enerji sunan

firmalar, doğrudan müşteriye enerji satabilmektedir. Toptan rekabet piyasası bulunmakta onun dışında dağıtım aşamasında perakende enerji piyasası da oluşmaktadır. Enerjinin dağıtımı aşamasında dağıtım şirketleri dışında enerjiyi müşteriye perakende olarak pazarlayan perakendeciler de bulunmaktadır. Üretim şirketleri, piyasanın her aşamasında satış gerçekleştirebilmektedir. Hem toptan hem de perakende piyasalarda enerji arzı konusunda rekabet bulunmaktadır.

Şekil 5: Enerjide Perakende Rekabet Modeli

3.2. Türkiye’de Enerji Piyasasının Tarihsel Gelişimi ve