2.5. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMLERİ
2.5.3. Emeklilik Planları
Emeklilik planları; emeklilik ödemelerinin gerçekleştirilebilmesi için işveren (sponsor) olarak adlandırılan özel işletmeler, sendikalar, devlet veya yerel idarelerce kurulan bir fonlardır. Bu planlar temelde ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan biri; işveren sponsorluğunda çalışanlardan yapılan maaş kesintilerinin (genellikle) toplu olarak belirli fonlarda değerlendirildiği belirli fayda planları, diğeri ise katılımcıların ödediği katkı paylarının (primlerin) bireysel hesaplarında değerlendirildiği belirli katkı planlarıdır. Her iki planda da getirinin beklenen getiriden düşük olma riski bulunmaktadır.
İşlevsel açıdan planlar ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulurken kaynağı açısından ise; kamu, mesleki ve bireysel emeklilik planları şeklinde üçlü bir sınıflandırma yapılması mümkündür24:
• Kamu emeklilik planları: Çalışanların belli bir süre çalıştıktan, çalışırken prim ödedikleri ve yasa ile belirlenen emeklilik yaşına geldikleri andan itibaren hak kazandıkları planlardır. Sosyal güvenlik sisteminin birinci basamağını oluştururlar.
• Özel emeklilik planları: İşverence oluşturulmuş ve sistemin ikinci basamağındaki planlardır.
• Bireysel emeklilik planları: Ne bir işverene ne de bir iş sözleşmesine bağlı olan planlardır.
2.5.3.1. Belirli Fayda Planları
Maaş Esaslı Emeklilik Programları da denilen belirli fayda planları (Defined Benefit Plans-DB), emeklilikte belirli bir fayda seti sağlamak üzere kurulup sürdürülmektir. Bu tür bir planda hizmet verilen her yıl için önceden belirlenmiş bir miktar tahakkuk ettirilir. Plan sponsoru (tipik olarak işveren) dönemsel katkılarla ve
24 İlhan Ege, “Bireysel Emeklilik Sistemlerinin Sorunları ve Çözüm Önerileri: Avrupa Birliği ve Türkiye Karşılaştırması”, VII. Ulusal Finans Sempozyumuna sunulan Bildiri, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 22-25 Ekim 2003, s.318.
plan aktiflerinin yatırım gelirleriyle ödeme zamanı geldiğinde kullanılacak fonların sağlanmasını üstlenmektedir25. Belirli katkı planlarında yatırım ve ölüm riski de, tüm kaynak yetersizliklerinden sorumlu olan sponsor (işveren) tarafından üstlenilmektedir26. Plan sponsoru, fona yapılan ödemeleri bir hayat sigortası şirketinden anüite poliçesi almak için de kullanabilmektedir.
Belirli fayda planlarında, maaşlar ödeme oranlarına bağlı olarak öncelikli şekilde belirlenmekte ve yapılması gereken katkı miktarının hesaplanması mümkün olmaktadır. Emekliliğin gelecekteki maliyeti, bir çarpan dizisiyle, ölüm riskinin içeriğiyle, emeklilik yaşıyla, tazminat derecesiyle ve yatırımların performansı ile yakından ilgilidir.
Bu planlar, genellikle son hizmet yılının maaşına bağlı olarak emeklilik geliri sağlamaktadır. Örneğin, 40 000 $ son yıl maaşı olan bir işçi, 30 yıllık hizmetine karşılık her yıl için % 1,5 olmak üzere yılda 18 000 $ alabilmektedir27. Ancak ülkeden ülkeye uygulama farklılık göstermektedir. Örneğin ABD'deki belirli fayda planlarının bir bölümü her çalışma yılı için 50$, 150$ gibi belirli bir miktar esas alınarak aylık bağlarken, bir bölümü her yıl için çalışma döneminin sonunda elde edilen son kazanç düzeyinin %1'i, %2'si gibi belirli bir yüzde ödemektedir. İngiltere'de belirli fayda planları emeklilik gelirinin hesaplanmasında, son aylık kazanç ya da son çalışma döneminde elde edilen aylık kazançların ortalamasının “çalışılan yıl sayısı / 60” katsayısı ile çarpılması yöntemi kullanılmaktadır. Bu yöntemle, 30 yıl çalışan bir kişi emekliliğinde son gelir düzeyinin yarısı kadar bir emekli aylığına hak kazanırken, 40 yıl çalışan bir kişi çalışırken aldığı son maaş ya da ücretin üçte ikisini elde edebilmektedir28.
Esasen belirli fayda planları, genel itibariyle firmaların sağladığı mesleki planlardan oluşmaktadır. Belirli fayda planlarının, belirli katkı planlarına benzeyen
25 Elif Buzlupınar, Emeklilik Fonları. Sermaye Piyasası'na Kaynak Aktarımı, SPK Yayınları, Yayın No: 47, Ankara, 1996, s.9.
26 Richard Hinz, "Overview of The United States Private Pension System", Private Pension Systems and Policy Issues, OECD Private Pensions Series, No:l, ,2000, s.26.
27 Alicia H. Munnell, James G. Lee ve Kevin B. Meme, “An Update On Pension Data”, An Issue In
Brief Center For Retirement Reserch At Boston College, Number 20, July 2004, s.5.
28 Çağatay Ergenekon, Özel Emeklilik Fonları Şili Örneğinden Alınacak Dersler, İstanbul: İMKB Yayınları, 1998, s.6.
yanı, biriken varlıklarını fonlama yoluyla değerlendirmesidir. Ancak belirli katkı planlarının aksine, emeklilik ödemelerini biriken katkıların bugünkü değeri yerine alınan maaşlarının bir yüzdesi olarak hesaplamaktadır. Maaşa bağlı bu ödemelerin yapılabilmesi sadece finansal varlık getirilerine bağlı değildir. Aynı zamanda farklı yaş gruplarındaki çalışanların, emeklilerle firma arasındaki zımni sözleşmesine bağlıdır. Eğer süreç içinde varlık getirileri maaş artışlarına oranla düşük kalırsa; bu durumda firma ve genç çalışanlar, aradaki farkı kapatmak üzere kaynaklarını emekliler lehine aktarmaktadır. Eğer getiriler maaş artışlarına oranla yüksek olursa bu kez firma ve çalışanlar daha düşük katkı ödeyerek aynı faydayı sağlayabilmektedir.
Bunların yanı sıra tek elden yönetilen bu planlarda, belirli katkı planlarına göre daha uzun vadeli yatırım yapılarak daha yüksek risk alınması ve bu suretle daha yüksek varlık getirisi sağlanması mümkündür29.
2.5.3.2. Belirli Katkı Planları
Prim Esaslı Emeklilik Programı da denilen Belirli Katkı Planlarında (Defined Contribution Plans-DC), katkıların miktarı açıkça belirtilmekte ve her katılımcıya bir hesap açılmaktadır. Her bir bireysel hesabın faydası (emeklilik getirisi) emeklilik gününde hesapta bulunan bakiyeye bağlıdır. Bu yaklaşımda belirli fayda planlarının aksine maaşların belirli bir yüzdesi olarak gelecekteki maliyet baştan bilinmektedir. Ancak yatırım sonuçlarından etkilenecek olan emeklilik ödeneği baştan belli değildir. Bu nedenle planın gelecekteki maliyetinin tahmin edilebilir, faydasının ise tahmin edilemez olduğu söylenebilir.
Belirli Katkı planlarında, katkılar (primler) sabit ya da değişken olarak tespit edildiği gibi, sadece çalışanlardan, sadece işverenden ya da her ikisinden birden olabilmektedir. Hatta ek emeklilik geliri amacıyla bireysel katkı ödemesi de mümkündür.
İşverenin belirli katkı planlarına düzenli ödeme yapmanın dışında hiçbir mali
yükümlülüğünün bulunmamaktadır. Yatırım riski tamamen çalışanın üzerindedir. Ödemeler hayat boyu anüite, toplu ödeme ya da sabit yıl sayısını içeren bir ödemeler serisi şeklinde yapılabilmektedir30.
Birikim hesabı mantığıyla çalışan belirli katkı planlarında biriken katkılar; hisse senedi, tahvil ya da diğer yatırım araçlarında değerlendirilmektedir. Emekli olma yeterliliğine erişen çalışan, hesabının durumuna bakarak birikmiş parasını ne zaman çekebileceğine veya ne zaman emekli olacağına karar verebilmektedir31.
Yatırımların performansı, emeklilere ödenecek maaşın düzeyinin tespitinde belirleyici unsur olduğundan, primlerin plase edileceği yatırım aracını seçme inisiyatifi genellikle katılımcılara bırakılmaktadır. Bu suretle, çalışma hayatının başlangıcındaki çalışanlar agresif fonlara yatırım yaparak yüksek risk-yüksek getiri elde etme fırsatı elde ederlerken, emeklilik dönemi yaklaşan çalışanlar risksiz yatırım araçlarına yatırım yaparak düşük risk- düşük getiriyi tercih ederek birikimlerinin değerini sermaye piyasasındaki dalgalanmalardan koruyabilmektedir.
Kamu sosyal güvenlik sistemi maliyetlerinin giderek arttığı 2000’lerde, özel emeklilik programlarının bulunduğu birçok ülkede belirli katkı planlarına doğru bir eğilim dikkat çekmektedir. Belirli katkı planlarına tabi çalışanların iş değiştirme durumunda; programdan ayrılırken birikmiş tasarruflarını zarara uğramadan alabilmeleri, kuruluş ve idamelerinin ucuz oluşu, işveren kuruluşun taahhüt altına girmeyişi, genellikle yüksek getiri sağlayan hisse senetlerine yatırım yaparak yüksek gelir imkanı sağlamaları, bu programların tercih edilmesinin temel gerekçelerini oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra birçok ülkede belirli katkı planlarının cazibe merkezi haline gelmesinde, bu planlara sağlanan vergi teşviklerinin de önemli etkisi bulunmaktadır32.
Belirli katkı planları, dünya genelinde gün geçtikçe yaygınlaşmaktadır. Şili'yi takiben, Arjantin, Bolivya, Kolombiya, El Salvador, Macaristan, Kazakistan, Letonya, Meksika, Peru, Polonya, Uruguay da sosyal güvenlik sistemlerinin bir
30 Buzlupınar, a.g.e., s.13.
31 Munnell, Lee ve Meme, a.g.e, s.5.
parçası olarak belirli katkı planlarını adapte etmiştir. Dahası, Endonezya, Malezya, Singapur, Kenya gibi bazı ülkelerin kamu yönetiminde belirli katkılı emeklilik programları bulunmaktadır. Gönüllülük esasına dayanan Belçika, Kanada, Almanya, İrlanda, İngiltere ve ABD gibi. OECD ülkelerinde belirli katkı planlarının sayısı sürekli artmaktadır 33.