Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi ve Tarafları

Sisteminin işleyişi, tarafları ve taraflarının görev ve sorumlulukları; 4632 sayılı Kanunda net bir biçimde belirtilmiştir. Sistem; bireysel yatırımcılara olduğu gibi, sistem içindeki en yüksek kamu otoritesine dahi belirli sorumluluklar yüklemektedir. 4.3.3.1. Sistemin İşleyişi

Bireysel emeklilik sisteminin merkezinde katılımcı ve emeklilik şirketi olup, sistemin temel unsuru katılımcı ve emeklilik şirketi arasında yapılan emeklilik sözleşmesidir. Emeklilik şirketleri ve portföy yönetim şirketleri arasında yapılan portföy yönetim sözleşmesi ile Emeklilik Yatırım Fonlarının profesyonel portföy yöneticileri tarafından yönetilmesi temin edilmektedir. Takasbank, SPK tarafından saklayıcı olarak yetkilendirilmiştir. Emeklilik yatırım fonu varlıklarının emeklilik şirketleri varlıklarından ayrı olarak Takasbank'ta saklanması ile fon varlıkları güvence altına alınmaktadır.

Emeklilik Gözetim Merkezi temel olarak, emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin günlük olarak gözetimi ve yetkili kamu otoritelerine raporlanması yanında kamuoyunun ve katılımcıların bilgilendirilmesi fonksiyonlarını da yerine getiren bir diğer kontrol noktasıdır. Hazine Müsteşarlığı ve SPK sistem ile ilgili düzenlemeleri yapan ve diğer unsurların bu düzenlemelere uygunluklarını denetleyen, sistemin güven içinde işleyişini sağlayan kurumlardır. Bireysel emeklilik politikalarını belirlemek ve bunların gerçekleştirilmesi için alınması gerekli önlemler konusunda önerilerde bulunmak üzere kurulan Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu, Hazine Müsteşarının başkanlığında Maliye Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı ve SPK tarafından görevlendirilecek en az genel müdür düzeyinde birer temsilciden oluşmaktadır120.

Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olan herkes gönüllü olarak Bireysel Emeklilik Sistemi'ne katılabilmektedir. Katılımcı sistemde bulunduğu süre içerisinde her türlü işlemi kendi adına açılacak bir bireysel emeklilik hesabında takip

edilmektedir.

Sisteme katılım sonrası ödenen katkı payları, emeklilik planında belirlenmiş olan Emeklilik Yatırım Fonlarında uzman portföy yöneticileri tarafından değerlendirilmektedir. Yatırım fonlarının varlıkları Takasbank bünyesinde bireysel bazda saklanmaktadır. Bireysel emeklilik şirketinin iflası halinde katılımcıların anaparalarında herhangi bir kayıp olmamakta ve birikimler başka bir emeklilik şirketine aktarabilmektedir. Emekliliğe hak kazanmadan önce sistemden ayrılmak isteyen katılımcıya birikimleri %15 stopaj yapıldıktan sonra 7 gün içerisinde ödenmektedir121.

4.3.3.2. Sistemin Tarafları

Aşağıda tüm asli unsurlar dahil olmak üzere sisteme taraf olan tüm kişi ve kurumlar sırasıyla belirtilmiştir.

4.3.3.2.1. Katılımcı

Katılımcı kavramı, bireysel emeklilik aracısı vasıtasıyla emeklilik şirketi ile emeklilik sözleşmesi imzalayan ve sisteme katılan bireyleri ifade etmektedir. Katılımcılar medeni hakları kullanma ehliyetine sahip ve şirket nezdinde açılacak olan bireysel emeklilik hesabına katkı yapan veya adına şirket nezdinde bireysel emeklilik hesabı açılan kişiler olup emeklilik sözleşmesinin katılımcı ve emeklilik şirketinden oluşan iki tarafından birisidir.

4.3.3.2.2. Portföy Yöneticisi

Portföy yöneticisi, emeklilik şirketlerinin kurduğu Emeklilik Yatırım Fonlarını yöneten profesyonel kuruluşlardır. SPK tarafından yapılan düzenleme ve denetlemelere tabidirler. Portföy yönetim şirketleri, SPK'dan portföy yöneticiliği yetki belgesi almış ve SPK tarafından uygun görülen portföy yönetim şirketlerini içermektedir.

121 _{Dalğar, a.g.e., s.50.}

4.3.3.2.3. Emeklilik Şirketi

Emeklilik şirketi, Bireysel Emeklilik Kanunu'na göre kurulan ve bu alanda faaliyet göstermek üzere ruhsat almış şirketleri ifade etmektedir. Emeklilik şirketlerine kuruluş izni Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu bakanlık tarafından verilmektedir.

4.3.3.2.4. Saklayıcı Kuruluş

Saklayıcı kuruluş, fon portföyündeki varlıkların ve katılımcıların katılma belgelerinin saklandığı, SPK tarafından uygun görülen saklama kuruluşudur. Fon portföyündeki varlıkların ve fon paylarının saklanması hizmetini veren kuruluş Takasbank veya SPK tarafından yetkilendirilen diğer kuruluşlardır. Takasbank nezdindeki hesaplarda katılımcıların hesaplarında bulunan Emeklilik Yatırım Fonlarına ait paylar ve fonlarının portföylerinde yer alan menkul kıymetler ve nakit değerler "Emeklilik Fonu Hesapları" adı altında saklanmaktadır. Katılımcılara ait hesaplarda, Emeklilik Yatırım Fonlarına ait paylar fon bazında saklanmakta ve izlenebilmektedir122.

4.3.3.2.5. Sermaye Piyasası Kurulu

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), emeklilik şirketleri ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ilişkin düzenlemeleri ve denetlemeleri yapan devlet kurumudur. Emeklilik şirketleri, Emeklilik Yatırım Fonlarının kuruluşu ve işleyişi ile ilgili bilgileri düzenli olarak SPK'ye iletirler. SPK aynı zamanda portföy yönetim şirketlerinin kuruluş ve denetimleri ile ilgili üst kurum görevim de yapmaktadır. SPK, Emeklilik Yatırım Fonlarının kurulması ve denetlenmesi aşamalarında ve portföy yönetim şirketlerinin denetlenmesinde görev almaktadır.

4.3.3.2.6. Hazine Müsteşarlığı

Hazine Müsteşarlığı, emeklilik şirketlerinin kuruluş ve faaliyet başvurularını denetleyen kurumdur. Emeklilik şirketlerine ilişkin tüm düzenleme ve denetimler

Hazine Müsteşarlığı tarafından yapılmakladır. Bireysel emeklilik sistemine ilişkin mevzuat düzenlemeleri ve sistemin geliştirilme çalışmaları Hazine Müsteşarlığı Sigortacılık Genel Müdürlüğü (SGM) tarafından yürütülmektedir123.

4.3.3.2.7. Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu

Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu (BEDK), bireysel emeklilik sistemine ilişkin politikalarını belirlemek, bu politikaların gerçekleştirilmesi için alınması gerekli önlemler konusunda önerilerde bulunmak ve mevzuat düzenlemeleri hakkında tavsiye niteliğinde karar almakla görevlidir124. Bireysel Emeklilik Sisteminde kurumsal yapının en üstünde BEDK bulunmaktadır.

4.3.3.2.8. Emeklilik Gözetim Merkezi

Emeklilik Gözetim Merkezi (EGM), ilgili mevzuat uyarınca Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakanın görev ve yetkilendirmesi çerçevesinde merkezi İstanbul'da olmak üzere 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmuştur.

Bireysel emeklilik sisteminin güvenli, şeffaf ve etkin bir şekilde işletilmesini sağlamak, katılımcıların hak ve menfaatlerini korumak, hem denetleyici kamu otoritelerinin (Hazine Müsteşarlığı ve SPK) karar almasına yardımcı olacak verileri hem de kamuoyuna sağlıklı bilgi aktarımı için gerekli verileri sağlamak için görevlendirilen EGM'nin hissedarları, Hazine Müsteşarlığı ve sistemde faaliyet gösterme izni alan on bir Emeklilik Şirketidir125.

4.3.3.2.9. Bireysel Emeklilik Aracıları

Her ne ad altında olursa olsun herhangi bir emeklik şirketine bağlı olmaksızın, bir sözleşmeye dayanarak, daimi bir surette emeklilik şirketlerini emeklilik sözleşmelerine aracılık eden ve bunları emeklilik şirketi adına yapan gerçek veya tüzel kişilere "Bireysel Emeklilik Aracıları" denilmektedir126.

123 _{Emeklilik Gözetim Merkezi, Bireysel Emeklilik Sistemi Gelişim Raporu 2004, s.24.} 124 _{Bireysel Emeklilik Danışma Kurulunun Çalışma Esas ve Usulleri Hakkında Yönetmelik, md.5.} 125 _{Emeklilik Gözetim Merkezi, Bireysel Emeklilik Sistemi Gelişim Raporu 2004, s.25.}

4.4. EMEKLİLİK YATIRIM FONLARI

Emeklilik Yatırım Fonları, çalışanların çalışma hayatı süresince elde ettikleri gelirlerden tasarruf ederek, emeklilik döneminde sürdürülebilir bir hayat düzeyi sağlamalarına olanak tanıyan ve koşullan önceden belirlenmiş bir emeklilik planı çerçevesinde işverenler, çalışanlar veya her iki grubun yada herhangi bir işverene bağlı olarak çalışmayan bireylerin, düzenli olarak yaptıkları belirli tutardaki katkıların bir fonda toplanarak, profesyonel portföy yönetim ilkeleri çerçevesinde yatırıma yönlendirildiği kurumsal yapılar olarak tanımlanmaktadır.

Piyasalarda uzun vadeli fonların varlığı, kamunun yanında özel kesiminde sermaye ihtiyacını karşılayarak sermaye talebi yapısının değişmesine de katkıda bulunmaktadır. Böylelikle özel kesiminde uzun vadeli borçlanmasına imkan tanınıp piyasadaki faiz oranının volatilitesi azalacak, bireyler ve işletmeler ekonomik kararlarında daha uzun vadeli hareket edebileceklerdir, özellikle özel kesimin uzun vadeli borçlanabilmesi ve faiz oranlarının tahmin edilebilir olması ekonomik büyümenin ivmesini oluşturmaktadır. Ayrıca hem kamunun ve özel kesimin hem de bireylerin ve işletmelerin beklentilerindeki değişim, ekonominin istikrara kavuşmasına ve enflasyonla mücadele de önemli kazanımlar elde edilmesine de katkıda bulunacaktır127.

Emeklilik Yatırım Fonunun mal varlığı; şirketin kanun, emeklilik sözleşmesi, fon içtüzüğü ve ilgili diğer mevzuattan doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi dışında hiçbir amaçla kullanılamamaktadır. Ayrıca fon mal varlığı rehnedilememekte, teminat gösterilememekte, üçüncü şahıslar tarafından haczedilememekte ve iflas masasına dahil edilememektedir128. Bu düzenlemelerle Emeklilik Yatırım Fonları üzerindeki riskler indirgenmektedir.

127 _{Ali Haydar Elveren, “Bireysel Emeklilik Sisteminin Makro Ekonomik Etkileri”, TİSK İşveren}

Dergisi, Mayıs 2003, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=720&id=43, (15.05.2007).

128 _{Emeklilik Yatırım Fonlarının Kuruluş ve Faaliyetlerine İlişkin Esaslar Hakkında Yönetmelik,} md.17.