Eleştirel Düşünme Becerisi

Alanyazın incelendiğinde eleştirel düşünmenin birbirinden çok farklı tanımlarının olduğu görülmektedir. Bunların bazıları felsefi içerikli, bazıları da psikolojik yaklaşımla yapılan tanımlardan oluşmaktadır.

Eleştirel düşünme anlatımdan çok uygulama gerektirmektedir. Var olanı tekrarlamak yerine farklı bakışları, zıt yönleri varsaymakta ve saygı duymaktadır. Doğru yanıtlar bulunduğu durumlarda onu tasdik etmek yerine kanılar için kanıtlamakta ve nedenler göstermeye öncelik vermektedir (Özden, 1999).

Eleştirel düşünme, sorgulamanın ve dışa vurmanın dirik bir süreci, bilginin edilgen birikimine karşın etkin bir biçimde bilgiyi irdelemek ve tanımları, eylemleri ve inançları sorgulamak ve yapılmış olan ile henüz yapılabilecek olanı düşünmektir (Mckee, 1988; Akt: Kaloç, 2005).

Halpern (1996)’e göre eleştirel düşünme, istenilir bir ürünün ortaya çıkma ihtimalini artıran zihinsel becerilerin veya stratejilerin kullanılmasıdır. Eleştirel düşünme, problem çözme, sonuçları formüle etme, ihtimalleri dikkate almayı içermekte, düşünen kişi belli bir metin veya düşünme gerektiren bir işlem için etkili ve dikkatlice düşündüğünde kararlar vermektedir. Eleştirel düşünme ayrıca düşünme sürecini değerlendirmeyi de içermektedir. Bir karar verirken ele alınan etmenlerin çeşitliliğine bağlı olarak ulaşılan sonucu içine alan akıl yürütmelerin sürecini de değerlendirmeyi içermektedir.

Eleştirel düşünme, zihinsel süreçlerle kişinin problem çözmede kullandığı stratejiler ve disipline edilmiş belli bir düşünme moduna veya öğesine yönelmiş kusursuz düşünebilme yeteneğidir. Eleştirel düşünme, günlük kararları vermeye

yarayacak düşünme süreçleri ya da becerileri olarak da açıklanabilmektedir (Kayabaşı, 1995).

Ellis (2002)’e göre eleştirel düşünen kişi; gerçekle düşünceyi birbirinden ayırmakta, sorular sormakta, detaylı gözlemler yapmakta, varsayımları açığa çıkarmakta ve onların şartlarını tanımlayarak, sağlam delilere veya mantığa dayalı olarak iddialar ileri sürmektedir.

Maiorana (1992)’a göre ise eleştirel düşünme anlamayı başarma, farklı bakış açılarını değerlendirmedir. Ennis (1985) “Eleştirel Düşünme Kavramı” isimli makalesinde “durumlar ya da sorunlar hakkında doğru değerlendirmeler yapma, neye inandığımız veya ne yaptığımıza karar vermeye odaklandığımız yaratıcı ve akla yakın düşünme” biçiminde eleştirel düşünmeyi tanımlamakta ve eleştirel düşünmenin özelliklerini şu şekilde ifade etmektedir:

“Tez ve soruların açık, anlaşılır ifadelerini arama, nedenleri araştırma, yeterli bilgiye sahip olmaya çalışma, güvenilir kaynakları kullanma ve atıfta bulunma, bütün durumları hesaba katma (dikkate alma), ana noktayla ilgili düşüncesini koruma, asıl temayı akılda tutabilme, farklı seçenekleri arama, açık görüşlü olma, kanıtlar ve sebepler yapmaya yeterli olduğunda doğru tavrı alabilme veya değiştirebilme, konunun izin verdiği oranda araştırabilme, kompleks bütünün parçalarını düzenli bir tarzda ele alabilme, tüm eleştirel düşünme becerilerini kullanma, başkalarının duygularına, bilgi düzeylerine hassas olma”.

Yukarıda belirtilen özelliklere sahip olan eleştirel düşünmenin bilgiyi etkili bir şekilde kazanma, değerlendirme ve kullanma yeteneklerine ve eğilimlerine dayandığını belirten Demirel (2000)’e göre, eleştirel düşünmenin beş temel boyutu bulunmaktadır:

Tutarlılık: Eleştirel düşünen, düşüncedeki zıtlıkları ortadan kaldırabilmelidir. Birleştirme: Eleştirel düşünen düşüncenin tüm boyutlarını ele alabilmelidir.

Uygulanabilme: Kişi deneyimlerini de ekleyerek anladıklarını bir modele

uygulayabilmelidir.

Yeterlilik: Eleştirel düşünen kişi, deneyimlerini ve sonuçlarını sağlam bir şekilde

İletişim Kurabilme: Eleştirel düşünen kişi, düşündüklerini birleştirerek anladıklarını

çevresine anlaşılır bir şekilde iletebilmelidir.

Eleştirel düşünme, nesnel ve üretici bir akıl yürütme biçimidir. Bu akıl yürütme biçimi, günlük yaşamda, işyerinde, okulda, kısaca insanın var olduğu her ortamda üretici amaçlar için gerekli görülmekte, bireyin karmaşık zihinsel etkinliğini ortaya koyduğu bir süreç olarak değerlendirilmektedir. Toplumda eleştirel düşünme becerileri gelişmiş bireylerin dogmalardan kurtulmuş, düşünce ve davranışlarına doğru yön veren, çağın gereklilikleri doğrultusunda ileriye yönelik toplumsal değişimleri tetikleyebilen, açık fikirli, nesnel ve yaratıcı bireyler olduğu belirtilmektedir (Rudinow ve Barry, 2004). Şekil 2’de eleştirel düşünen bireyin zihinsel süreçleri ve bu süreçlerle birlikte beklenen tutumları verilmektedir (Büyükkantarcıoğlu, 2006):

Şekil 2: Eleştirel Düşünme Becerileri ve Beklenen Tutumlar

Kuşku temelli sorgulayıcı bir yaklaşımla konulara bakma, yorum yapma ve karar verme becerisidir. Sebep-sonuç ilişkilerini bulma, ayrıntılarda benzerlik ve farklılıkları yakalama, çeşitli kriterleri kullanarak sıralama yapma, verilen bilgilerin kabul

edilebilirliğini, geçerliliğini belirleme, analiz etme, değerlendirme, anlamlandırma, çıkarımda bulunma gibi alt becerileri içerir (MEB, 2004).

Ennis (1985) tarafından eleştirel düşünme becerileri şu şekilde sınıflandırılmaktadır:

Açıklığa Kavuşturma Becerileri

Bir soru üzerinde odaklaşma Tartışmaları analiz etme

Durumları açıklığa kavuşturmak için çeşitli tür ve düzeylerde sorular sorma

Destekleme Becerileri

Bir kaynağın güvenilirliğini yargılama Gözlem raporlarını yargılama

Çıkarım Becerileri

Eldeki verilerden çıkarım yapabilme Tümdengelimsel düşünebilme Değer yargıları oluşturabilme

İleri Düzeyde Açıklığa Kavuşturma Becerileri

Terimleri tanımlayabilme ve tanımları yargılayabilme Sayıltıları belirleyebilme

Strateji ve Teknik Becerileri

Bir harekete karar verme Diğerleriyle etkileşim

Eleştirel düşünme becerileri, bireylerin hem kendi hem çevrelerindeki diğer insanların düşüncelerini ve fikirlerini anlama ve sunma yeteneğini daha iyi kullanmak için gerçekleştirilen etkin, düzenli ve işlevsel bir süreç olarak tanımlanabilir (Kökdemir, 2003).

Demokratik bir toplumda bireylerin eleştirel düşünme becerilerine sahip olmaları, eleştirel düşünme ve karar verme becerilerini karşılaştıkları karmaşık sosyal problemlerin çözümünde kullanmaları çok önemlidir (Seferoğlu ve Akbıyık, 2006). Bu

şekilde olaylara farklı yönlerden bakabilme, özgür düşünce yapısı geliştirme, karar verme stratejilerini güçlendirerek problemlere doğru ve kalıcı çözümler getirebilirler.

Eleştirel düşünme becerisinin gelişimini etkileyen faktörler arasında eğitim, yaş, akademik alan, akademik başarı, sosyoekonomik düzey, bilimsel ve sosyal etkinliklere katılma, anne-baba eğitim düzeyi ile anne-baba mesleği sayılmaktadır (Öztürk ve Ulusoy, 2008).

Öğrencinin eleştirel düşünmeyi öğrenmesi, öğretmenin bu konuda eğitilmiş olmasına bağlıdır. Eleştirel düşünmenin faydaları her yönüyle belirlenmeli ve öğretmenlere öğretilmelidir. Çığrı Yıldırım (2005)’a göre de eleştirel düşünmenin geliştirilmesi ve öğrencilerin eleştirel düşünebilmelerinin sağlanması, eleştiri yapabilmeleri, meraklı ve araştırıcı olabilmeleri için öğretmene büyük görevler düşmektedir. Öğretmen, eleştirel düşünmeyi, öğrenme ve öğretme sürecinin temeli olarak görmelidir. Buna bağlı olarak öğretmenler daha fazla deneyim kazanmak ve problemlere alternatif ve yaratıcı çözümler bulmak için eleştirel düşünmeden yararlanmalıdırlar.

Eğer öğretmen öğretimin birçok sürecinde eleştirel düşünme eğilimlerini modellerse ve eleştirel düşünme becerilerini uygun olarak kullanırsa eleştirel düşünme öğretimini daha etkili bir şekilde gerçekleştirebilir. Öğrenciler, konu alanına aldırmadan meraklı olmaya, itirazları arttırmaya, sorular sormaya, öğretmenin konumundaki sıkıntılara dikkat çekmeye cesaretlendirilmelidirler (Facione, 1990; Akt: Demir, 2006).

Öğretmen soru sorarak öğrencilerin konuyu yeniden değerlendirmelerine yardımcı olur. Burada, amacı doğru cevaba ulaşmak değil, eleştirel düşünmeyi kolaylaştırmaktır. Öğretmen, soru sorarken öğrencisinin gözünü korkutmaktan kaçınmalı ve düşüncelerini sağlıklı bir şekilde ifade etmelerine yardımcı olmalıdır. Sınıf ortamı tartışmaya, eleştirmeye, sorgulamaya uygun olmalıdır (Aybek, 2006). Sorgulama becerilerinin kazandırılmasında olduğu gibi, eleştirel düşünme becerilerinin kazandırılmasında da öğretmen rolleri oldukça etkilidir. Özellikle öğretmen öz

yeterliğinin yüksek olmasının, sorgulama ve eleştirel düşünme becerisi yüksek bireyler yetiştirmek açısından önemli olduğu düşünülebilir.