Ekosistemde Canlıları Etkileyen Fak törler

Ekosistemde canlıları etkileyen faktörler Abiyotik faktörler (Cansız öğeler) Işık İklim Sıcaklık Üreticiler Tüketiciler Ayrıştırıcılar Ortam pH’sı Toprak ve mineraller Su Biyotik faktörler (Canlı öğeler) 1. Abiyotik faktörler

a. Işık : Ortamın ışık şiddeti, ışık miktarı, aydınlan- ma süresi canlıların yaşamında ve ekosistem- deki dengelerin sürdürülebilmesinde etkilidir. Işığın etkilediği en önemli olay canlılara besin üretimini sağlayan fotosentez olayıdır.

b. Sıcaklık : Canlıların büyüme ve gelişme- lerini etkiler. Canlıda enzimlerin çalışmasını dolayısıyla kimyasal tepkimelerin hızını etkiler. Bu nedenle bütün fizyolojik ve biyokimyasal işlevler üzerinde etkisi vardır.

c. İklim : Biyotik ve abiyotik faktörlerin etkisi altında oluşan iklim, klimatoloji bilimi içerisinde incelenir.

d. Toprak ve Mineraller : Karadaki canlılar yaşamlarının devamı için doğrudan ya da dolaylı olarak toprağa bağımlıdır.

e. Su : Canlıda enzimlerin çalışmasını ve buna bağlı olarak canlılardaki metabolik faaliyetlerin gerçekleşmesini sağlar.

f. Ortam pH’si : Toprak pH’sindeki değişimler, bu bölgelerde yetişen bitkileri ve bunlarla bes- lenen diğer canlıları da etkilemektedir.

Abiyotik Faktörlerin Değişmesinin Canlılara Etkisi

Canlıların farklı çevre koşullarında yaşamaları onların uyum yetenekleri yani toleranslarıyla (hoşgörüleriyle) ilgilidir. Çevresel faktörler için her canlı türünün bu uyum yeteneğinin mini- mum, optimum ve maksimum sınırları vardır. Örneğin; çok yüksek sıcaklıkta yaşayabilen bir arke türü Pyrococcus minimum 70°C, optimum 100°C ve maksimum 106°C’de yaşayabilir. Canlının ortam koşullarındaki değişikliklere verdiği tepkiler de bir eğri ile gösterilebilir. Buna da o canlının performans eğrisi denir. Aşa- ğıdaki grafikte Pyrococcus türünün sıcaklığa bağlı hayatta kalabilen birey sayısı verilmiştir.

Pyrococcus sayısı Sıcaklık Minimum Maksimum 106°C 100°C 70°C Optimum

Bazı canlılar olumsuz çevre şartlarından uzak durarak yaşamlarını sürdürebilirler. Çöl hayvanları gündüz genellikle toprak altına

kazdıkları yuvalarda, gölge yerlerde kalıp gece aktivite gösterir.

Bazı canlılar ise olumsuz çevre şartları düze- linceye kadar uygun olan çevrelere göç eder.

2. Biyotik faktörler

1. Üreticiler : Fotosentez ya da kemosentezle inorganik bileşiklerden organik bileşik sentez- leyebilen canlılardır. Fotosentez yapanlar ışık enerjisinden yararlandıklarından fotoototrof olarak kemosentez yapanlar inorganik madde- lerin oksidasyonundan elde ettikleri enerjiden yararlandıklarından kemoototrof olarak ad- landırılır. Üreticiler kendilerinin ve heterotrof canlıların organik besin gereksinimini karşı- larlar. Ayrıca atmosferin O₂ ve CO₂ dengesinin korunmasında önemli rol oynarlar. Üreticilere; bitkiler, algler, ve bazı bakteri türleri verilebilir.

2. Ayrıştırıcılar : Bazı bakteriler ve mantar- lardır. Besin piramidinin her basamağında bulunabilirler. Hücre dışı sindirimi yaparlar. Organik artıkların yeniden kullanılabilir hâle gelmesini sağlarlar. Madde döngüsünde en önemli rolü oynarlar.

3. Tüketiciler : Fotosentez ya da kemosentez yapamayan gereksinim duydukları organik bileşikleri yaşadıkları ortamdan sağlayan he- terotrof canlılardır.

Tüketiciler (heterotroflar), tükettikleri besin çeşidine göre üç grupta incelenir

a) Otçul = Otobur (herbivor) : Otla beslenen canlılardır.

Örnek; Deve, tavşan, keçi, at, fil, koyun, keçi, inek,...

b) Etçil = Etobur (karnivor) : Etle beslenen canlılardır.

Örnek; Kedi, köpek, çakal, kurt, aslan, tilki,... c) Karışık beslenen (omnivor) : Hem ot hem de etle beslenen canlılardır.

7

1 Ekolojik Kavramlar ve Ekosistemde Canlıları Etkileyen Faktörler

15.

Canlılarla (üretici, tüketici, ayrıştırıcı) cansız etmenlerden oluşan ve kendi kendine yetebilen bölgelere - - - - denir.

Bu tanımdaki boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Ekosistem B) Komünite C) Biyotop

D) Biyosfer E) Habitat

Cevap: A

14.

Belli bir ekosistem alanında gözlenen süksesyona bağlı olarak; I. otsu bitkiler,

II. ağaçlar,

III. çalımsı bodur bitkiler

canlılarının baskın hâle gelme sırası, aşağıdakilerin hangisinde doğru belirtilmiştir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - III - I D) III - I - II E) III - II - I

Cevap: B

13.

Ekosistemin abiyotik faktörlerinden toprakla ilgili, I. Tüm canlılar topraktan doğrudan etkilenirler. II. Toprak altında canlıya rastlanmaz.

III. Su miktarının fazla olması erozyona neden olabilir. ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) II ve III

Cevap: C

12.

Aşağıdakilerden hangisi tuzlu su biyomu canlıları arasında değildir?

Kurbağa Yunus

Köpek balığı Ahtapot Mercanlar

A) B)

D) E)

Cevap: D

11.

Aşağıdaki ekolojik birimlerden hangisi tür çeşitliliğince en zengindir?

A) Popülasyon B) Habitat C) Biyosfer

D) Komünite E) Ekosistem

Cevap: C

10.

Ekosistemdeki canlı yaşamını etkileyen çevresel faktörlerden iklimle ilgili olanlar, aşağıdakilerin hangisinde bir arada veril- miştir?

A) Işık, sıcaklık, toprak B) Sıcaklık, su, toprak C) Toprak, su, ışık D) Mineraller, su, sıcaklık E) Işık, sıcaklık, su

Cevap: E

9.

Bitki ve hayvanların yeryüzündeki dağılımını; I. davranış ve habitat seçimi,

II. biyotik faktörler, III. iklimsel farklılıklar

durumlarından hangileri etkiler?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III

Cevap: E

8.

Bir ekosistemde mikroklimaların bulunması; I. aynı türden bireylerin yeni özellikler kazanması, II. canlıların, uyum yeteneklerinin çeşitlenmesi, III. canlı türleri arasındaki rekabetin azalması

durumlarından hangilerinin oluşmasını sağlar?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III

191

Biyoloji

Ünite7

Besin Zinciri ve Piramitleri

4. Her zaman olmamakla beraber canlı büyük- lüğü artar. Çoğunlukla besin piramitlerinin trofik düzeylerindeki canlı sayısı ile vücut büyüklüğü arasında ters orantı vardır.

Ekosistemlerdeki vücut büyüklüğü ile canlı sayısı değişimi arasındaki bu ilişki; küçük hayvanların büyük hayvanlardan daha hızlı üremesi ve küçük olanların daha büyüklere yem olması ile açıklanır.

5. Canlılarda gelişmişlik ve organizasyon derecesi artar.

6. Canlılarda biriken madde miktarı (zehirli madde, ilaç, DDT ve işaretli nitrat tuzları) artar. İnsanlar tarafından üretilmiş, doğa için kirletici olan bazı maddeler genellikle havada ve suda seyrelerek canlılara zarar vermeyecek düzeye iner. Ayrıca zehirleyici özelliğe sahip pek çok kirletici madde de ortamdaki mikroorganizmaların etkisiyle fi- ziksel ve kimyasal işlemler sonucu zararsız ya da daha az zararlı hâle dönüşür. Fakat her kirletici zararsız hâle dönüştürülemez. Bu tip maddeler besin zincirini oluşturan farklı trofik düzeylerdeki organizmaların dokularında gittikçe artan oranda birikir ve zararlı konsantrasyon düzeyine ulaşabilir. Bu olaya biyolojik birikim de denir.

Göl Fitoplanktonlarda 0,000003 ppm DDT Zooplanktonlarda 0,04 ppm DDT Küçük balıklarda 0,5 ppm DDT Büyük balıklarda 2 ppm DDT Balıkçıl kuşlarda 25 ppm DDT

Dokularda biriken DDT miktarı artar.

ÖRNEK 01

Doğada, bir besin ve enerji piramidinde bulunan canlılar arasındaki etkileşimle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Üst basamağa doğru gidildikçe toplam birey sayısı azalır.

B) Bir basamaktaki canlıların tükettikleri enerji toplamı, bir üst basamaktakinden daha fazladır.

C) Bir basamaktaki türün birey sayısındaki artış, sadece alt basamaktaki enerji kaynağını etkiler.

D) Alt basamak bireylerinde depo edilen toplam enerji miktarı daha fazladır. E) Enerji bir üst basamağa sadece besin

yoluyla geçer.

(ÖSS - 2001)

ÇÖZÜM

Bir besin piraminde üreticiden tüketiciye doğru gidildikçe, kullanılabilir enerji miktarı ve biyokütle (toplam canlı ağırlığı) azalır. Ayrıca besin pira- midinin herhangi bir katındaki azalma ve artma bütün katları etkiler.

Yanıt C

Doğadaki besin ve enerji akışının düzenli işlemesi madde döngülerinin de doğada den- geli olmasını sağlar. Yandaki şemada besin ve enerji akışı gösterilmiştir. Şemanın anlaşılması doğadaki madde döngülerinin de anlaşılmasın- da yararlı olacaktır. Güneş Üreticiler Mineraller Besin akışı Enerji akışı Çürükçüller (bazı bakteriler, bazı fungiler) Tüketiciler (otçul, etçil, hem

otçul hem etçil) Isı

Isı Isı

Ölüm

Saprofitlerin organik besinleri parça- lamasıyla açığa çıkan karbondioksit, solunumla açığa çıkan karbondioksitten daha fazladır.

UYARI

Ekosistemdeki beslenme ilişkileri, basit besin zincirlerinin içinde bulunduğu karmaşık bir yapıdan oluşur. Tüketicilerin çoğu, birden çok besin çeşidiyle beslenebilir. Örneğin kartallar; sincap, yılan ve fareleri avlayarak yaşamlarını sürdürür. Bununla birlikte, birden fazla tüke- tici aynı organizma ile besleniyor da olabilir. Tavşanlar; kartal, kurt, tilki, yılan gibi pek çok canlıya besin olduğu için bu duruma uygun bir örnektir. Buna göre; birçok besin zincirinin birbiriyle iç içe geçtiği gözlenir. Ekosistemde organizmalar arasındaki karmaşık beslenme ilişkileri bir ağa benzetilir ve farklı türlerin bir- likte oluşturduğu bu ilişkiler besin ağı olarak tanımlanır. Aşağıdaki şekilde buna benzer bir besin ağı gösterilmiştir. Besin ağları canlıların ekosistemdeki rollerini gösterir.

Ekosistemlerde biyolojik çeşitliliğe bağlı olarak besin ağlarındaki tür çeşitliliği ve karmaşıklık değişebilir.

Besin Zinciri ve Piramitleri

ÇÖZÜM

Şekildeki besin ağı incelendiğinde R türünün bütün canlılardan beslenen bir tür olması açı- sından ayrıştırıcı, K türü ile R türü arasında geri dönüşümün olması açısından K’nin üretici, L, M ve N türlerinin ise üreticilerle beslenen otçullar olduğu görülecektir. Ayrıca P’nin en son tüketici olduğuna da dikkat edilirse biyolojik birikimin en fazla bu canlıda olduğu da bilinir. Ancak P sadece 1. dereceden tüketicilerle beslendiği için etçildir. Karışık beslenmez.

Yanıt C

ÖRNEK 04

Aşağıda A, B, C, D canlı türlerinin bazı özel- likleri verilmiştir.

A türü: Biyolojik birikimin en çok olduğu tür olma

B türü: C türü ile beslenme C türü: Bitkisel besinlerle beslenme D türü: Fotosentez yaparak organik besin üretme

Bu verilere göre, bu canlı türlerinin oluş- turduğu besin piramidinin, aşağıdakile- rin hangisinde gösterildiği gibi olması beslenir? A B A B B A) C) B) D) E) B A C A C C C B D A D D D C D ÇÖZÜM

Biyolojik birikimin en fazla olduğu canlı grubu besin piramidinin en üst katmanıdır (A türü). Fo- tosentez yaparak organik besin üretebilen grup yeni üreticiler 1. trofik düzeyde yani piramidin en alt katmanındadır (D türü). Bitkisel besinlerle beslenen grup besin piramidinin 2. basamağın- dadır (trofik düzey)(C türü).

Bu piramitte C türü ile beslenen grupta 3. trofik düzeyde yer alır. Bu dizilime göre besin piramidi A seçeneğinde olduğu gibi sıralanır.

Yanıt A ÖRNEK 05

Aşağıda, birbiri üzerinden beslenen bazı canlıların oluşturduğu besin ağı gösteril- miştir.

Bitkiler

Tavşan

Çekirge Kurbağa Kartal

Tarla faresi Bu besin ağıyla ilgili,

I. Bitkilerin biyokütlesi diğer canlılara göre fazladır.

II. 3 farklı besin zincirinden oluşur. III. Biyolojik birikim en fazla kartalda gözlenir. IV. Kartal 2. ve 3 trofik düzeyde yer alır.

yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve III C) II ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

ÇÖZÜM

Besin ağı incelendiğinde 3 farklı besin zincirinden oluştuğu gözlenmektedir (II).

1. Bitkiler → Tavşan → Kartal

2. Bitkiler → Çekirge → Kurbağa → Kartal 3. Bitkiler → Tarla faresi → Kartal

Bitkiler tüm besin zincirlerinde üretici konumda olduğu için biyokütlesi (toplam birey sayısına bağlı toplam vücut kütlesi) en fazladır. (I) Besin ağındaki tüm besin zincirlerinde kartal son tüketicidir ve biyolojik birikim en fazla bu canlıda oluşur. (III)

Trofik düzey her beslenme basamağını ifade eder. Dolayısıyla Kartal 2 ve 3. değil 3 ya da 4. trofik düzeyde yer alabilir. (IV)

Yanıt D

ÖRNEK 06

Aşağıda farklı türlerden olan canlılar numa- ralanarak gösterilmiştir. Yılan Ot Aslan I. II. Kurbağa IV. V. Çekirge III.

Bu canlılardan biyolojik birikimin en çok olduğu (X), ikinci trofik düzeyde olan (Y), otçul olan (Z) ve ikincil tüketici olan (T) aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleş- tirilmiştir? X Y Z T A) I II III IV B) I III III IV C) II III V I D) III I V IV E) V III II IV ÇÖZÜM

Bu canlıların üreticiden sonuncu dereceden tüketiciye sıralanışı ve özellikleri şöyledir. 1. Ot: Üretici 1. trofik düzeyde, biyolojik birikimin en az olduğu canlı

2. Çekirge: 2. trofik düzeyde otçul, birincil tüketici 3. Kurbağa: 3. trofik düzeyde, ikincil tüketici, etçil 4. Yılan: 4. trofik düzeyde, üçüncül tüketici, etçil 5. Aslan: 5. trofik düzeyde, dördüncül tüketici, etçil, biyolojik birikimin en çok olduğu canlı

195

Ünite7

CA:

Test

2

1-A 2-B 3-C 4-C 5-C 6-C 7-D 8-E 9-D 10-B 11-D

Besin Zinciri ve Piramitleri

11.

Ekosistemdeki enerji akışıyla ilgili, I. Tek yönlü gerçekleşir.

II. Enerji akışı sırasında enerji kaybı her basamakta gerçekleş- mez.

III. Enerji akışının başlangıç noktası fotoototrof beslenen canlılar- dır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III

Cevap: D

10.

Bir ekosistemde enerji akışının tamamen kesilmesi için aşa- ğıdaki canlı gruplarından hangisinin ortamdan, kaldırılması yeterli olur?

A) II. dereceden tüketicilerin B) Üreticilerin

C) Saprofitlerin

D) Parazitlerin E) Son tüketicilerin

Cevap: B

9.

Uzun yıllar boyunca kullanılmış bir tarım ilacının, ortamdaki besin zincirini oluşturan türlerin dokularında birikme miktarları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.

Biriken ilaç miktarı

Tür

X Y Z T

Bu grafikteki verilere dayanılarak, aşağıdaki yargılardan han- gisine ulaşılamaz?

A) Z türü üretici olabilir.

B) X türünün azalması, Y türünü olumsuz etkiler. C) T türü, Y türüyle beslenir.

D) X türünün birey sayısı en fazladır. E) Biyokütlesi en az olan T türüdür.

Cevap: D

8.

Aynı besin piramidinde yer alan aşağıdaki canlı türlerinden hangisinin dokularındaki biyolojik birikimin en çok olması beklenir?

A) Üreticinin B) Otçulun

C) İkincil tüketicinin D) Birincil tüketicinin E) Son tüketicinin

Cevap: E

7.

Aşağıdaki şemada K, L, M, N, P türleri arasındaki beslenme ilişkisi oklarla belirtilmiştir. K M N P L

Bu verilere göre hangi türün etle beslendiği yargısına ulaşı- labilir?

A) K B) L C) M D) N E) P

Cevap: D

6.

Besin piramitlerinde bir üst basamağa çıkıldıkça aktarılan enerjinin azalması;

I. besinlerdeki parçalanma sonucu dış ortama ısı yayılması, II. bazı besinlerin sindirilmeden dışkıyla atılması,

III. monomerlerden polimer besin üretilmesi durumlarından hangileriyle açıklanabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III

Doğadaki Madde Döngüleri

Belgede TYT BİYOLOJi KONU ANLATIMLI KİTAP (sayfa 38-43)