fosilleşir, odun, kömür oluşumuna katılır. Bunlar da yandığı zaman karbon tekrar doğaya geri döner. Ayrıca volkanik patlamalar da atmosfe- rin CO2 oranını artırır.
Fosil yakıtların kullanılması ya da filtresiz fabrika bacalarından çıkan gazlar sonucu atmosferde biriken karbondioksit, güneşten gelen ve yeryüzüne çarpıp yansıyan güneş ışınlarını hapseder ve küresel bir ısı artışına neden olur. Buna “sera etkisi” denir. Sera etkisi sonucu dünyada küresel ısınma ve buzulların erimesi gerçekleşir. Bu durum doğanın dengesini bozar.
Sera etkisini önlemek için:
1) Ototrof canlıların (fotosentetik - kemosen- tetik) sayısının artırılması
2) Filtresiz fabrika bacalarının kullanımının engellenmesi
3) Fosil yakıtların (benzin - mazot) kullanımı- nın azaltılması gibi uygulamalar yapılabilir.
Karbon Ayak İzi
İnsanların hücre solunumu dışındaki faaliyet- leriyle üretip atmosfere saldığı CO2’ye karbon ayak izi denir.
Motorlu taşıt kullanma, ısınmada fosil yakıt kullanma, sanayide fosil yakıt kullanma karbon ayak izine neden olan en önemli faaliyetlerdir.
Karbon Ayak İzini Azaltmak İçin Yapılma- sı Gerekenler
Karbon ayak izi genellikle bir yıllık zaman dilimi için hesaplanır. Yaydığımız CO2 miktarını telafi edecek kadar ağaç dikmemiz, üretim ve tüke- timdeki dengeyi ayarlamamız gerekmektedir. Kullandığımız otomobil düşük güçlü (küçük) olmalı, yürüyerek gidilebilecek mesafeler yürü- nerek, uygun şartlar varsa bisiklet kullanılarak kat edilmelidir.
Atıkların azaltılması, imalatçıların gereksiz ve doğada bozunmayan ambalaj malzemeleri kullanmamaları, ambalajsız tüketilebilecek ürünlerin ambalaj kullanmadan tüketilmesi, karbon ayak izini küçültür. Bitkisel ve hayvansal
artıkların çöpe atılması yerine bahçede ya da belde parklarında tabii gübre olarak kullanıl- ması, geri dönüşüm konusuna özen gösteril- mesi, gerekli olmadıkça çok küçük miktarlarda ambalajlanmış gıda ürünlerinin tüketilmemesi yine karbon ayak izinin azaltılmasına pozitif etki eder.
Doğal gaz yerine ısınmak için Güneş enerjisi kullanmak, yine oluşan karbon ayak izini azal- tıcı yönde etki gösterir.
ÖRNEK 07
Küresel ısınmada aşağıdakilerden hangi- sinin en son gözlenmesi gerekir? A) Buzullarda erime
B) Kıyı ekosistemlerinde değişme C) Deniz suyu seviyesinde yükselme D) Hava sıcaklığı ortalamalarında artma E) Atmosferdeki karbondioksit miktarında
artma
(ÖSS - 2008)
ÇÖZÜM
Küresel ısınma; atmosferde karbondioksit gibi gazların birikmesi sonucunda güneşten gelen ışınların geri yansımamasıyla ısınmaya yol açmasıdır. Sıcaklığın etkisiyle buzullar eriyecek daha sonra deniz suyu seviyelerinde yükselme gözlenecektir. Bütün bu olayların sonucu olarak da kıyı ekosistemlerindeki canlı çeşitliliğinde değişmeler meydana gelecektir.
Yanıt B
SU DÖNGÜSÜ
Güneş
Bulutlar Rüzgârla taşınma
Karalardan denize dolaylı geçen sular. Karalardan okyanusa geçen sular. Okyanustan buharlaşan sular. Buharlaşma ve solunum Buharlaşan su yağmur suları şeklinde okyanusa düşer. Buharlaşan sular yağmur suları şeklinde yeryüzüne düşer. Okyanus
Yerkürenin %71’lik bir bölümü su ile kaplıdır. Doğanın değişik bölgelerinde bulunan su küt- lesinin büyük bölümünü okyanus ve denizler oluşturur. Litosfer - hava, atmosfer - hava ve hidrosfer - hava ortamları arasındaki su döngüsüdür.
Yeryüzünde bütün canlı maddelerde su bu- lunur. Su devamlı olarak doğada devir yapar. Yeryüzünden buharlaşan su molekülleri bu- lutları oluşturur. Bulutlar soğuk bir hava kat- manına rastlayınca kar, yağmur olarak düşer. Denizlerde, göllerde biriken su tekrar sıcaklığın etkisiyle buharlaşır.
Suyun bu şekildeki yeryüzünden atmosfere ve atmosferden yeryüzüne olan döngüsüne kısa döngü denir. Yağışlarla yeryüzüne yeniden inen suyun bir kısmı denizlere ve akarsulara karışır.
Bir kısmı topraktan süzülerek yeraltı sularını oluşturur. Yeraltısuları kaynaklardan yer üstüne çıkarak akarsulara ve toprağa karışır. Ayrıca su yaşama birliklerinden geçer, fotosentezde kullanılır, solunum ile serbest kalır. Bu da suyun uzun döngüsüdür.
ÖRNEK 08
Aşağıdaki olaylardan hangisi doğadaki su döngüsüne farklı bir yönde etki eder? A) Sıcaklık etkisiyle yeryüzü su kaynakla-
rının buharlaşması B) Bitkilerin solunum yapması C) Hayvanların terlemesi D) Yağışların artması E) İnsanların terlemesi
ÇÖZÜM
Terleme, solunum ve buharlaşma suyun yeryü- zünden atmosfere geçişini sağlarken yağışların gerçekleşmesi suyun atmosferden yeryüzüne geri dönüşünü sağlar.
199
Biyoloji
Ünite7
Doğadaki Madde Döngüleri
Topraktaki azot tuzları denitrifikasyon bak- terileri (güherçile bozan bakteriler) tarafından havadaki serbest azota dönüştürülürler. Bu olaya denitrifikasyon denir. Denitrifikasyon olayı topraktaki azot miktarını azaltıcı yönde etki gösterir.
HNO3
Nitrat NONitrit2 DiazotN2O monoksit
N2 Serbest
azot
Azot, amino asitlerin dolayısıyla protein- lerin yapısında bulunur. Protein canlıların yapı ham maddesidir.
UYARI
ÖRNEK 09
Doğadaki azot döngüsünün bazı basamak- ları aşağıda verilmiştir:
I. Saprofit bakterilerin amonyak oluşturması II. Denitrifikasyon bakterilerinin faaliyeti III. Baklagil kök yumrucuklarındaki simbiyotik
bakterilerin faaliyeti
Bu olayların hangi sırayla gerçekleşmesi havadaki azotun canlı yapısına katılıp tekrar havaya dönmesini sağlar? A) I - III - II B) II - I - III C) II - III - I
D) III - I - II E) III - II - I
(ÖSS - 2005)
ÇÖZÜM
Havadaki azotun canlı yapısına katılabilmesi için atmosfer azotunun toprağa bağlanmasında ilk sırada baklagillerin görev alması gerekmek- tedir. Daha sonra toprakta bulunan saprofitler amonyak oluşturarak toprağın azot miktarını arttırır. En son olarak toprakta bulunan azot, denitrifikasyon bakterileri tarafından havaya verileceğinden cevap;
III - I - II olacaktır.
Yanıt D
ÖRNEK 10
Doğadaki azot döngüsünün bir kısmını gösteren yukarıdaki şekilde K, L ve M bakterilerinin adları, aşağıdakilerin han- gisinde doğru olarak verilmiştir? Denitrifikasyon Nitrat Azot bağlayan bakterileri bakterileri bakteriler A) M K L B) M L K C) L M K D) K L M E) K M L (LYS - 2011) ÇÖZÜM
Şekildeki azot döngüsü incelendiğinde toprak- taki nitrat tuzlarını atmosferin serbest azotuna dönüştüren bakterilere denitrifikasyon bakte- rileri (M), nitriti (NO2) nitrata(NO3) dönüşümünü sağlayan bakterilere nitrat bakterileri (L) ve atmosferdeki azotun toprağa geçmesini sağ- layan bakterilere de azot bağlayıcı bakteriler (K) denilmelidir.
Yanıt B ÖRNEK 11
Atmosferdeki karbondioksit ve oksijen oranının belirli sınırlar arasında dengede kalması;
I. sindirim, II. boşaltım, III. fotosentez, IV. hücresel solunum
olaylarından hangileri arasındaki ilişkiyle sağlanır?
A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
ÇÖZÜM
Sindirim ve boşaltımda CO2 ve O2’nin üretimi ve tüketimi gerçekleşmez. Bu nedenle bu iki olay atmosfer gazlarına etki etmez. (I – II)
Fotosentez CO2 tüketilirken O2 üretilir. Hücresel solunumda bunun tersi olur. Bu nedenle fotosen- tez ve hücresel solunum atmosferdeki CO2 ve O2 oranının dengede kalmasını sağlarlar. (III – IV) Yanıt E
ÖRNEK 12
Aşağıdakilerden hangisi suyun sadece uzun döngüsüyle ilgilidir?
A) Kar yağışı B) Sağanak yağışı
C) Göldeki suyun buharlaşması D) Bitki ve hayvanların terlemesi E) Bulutların yoğuşması
ÇÖZÜM
Kar yağışı, yağmur ve bulutların yoğuşması su- yun hem kısa hem de uzun döngüsüyle ilgilidir. Göldeki suyun buharlaşması sadece suyun kısa döngüsüyle ilgilidir. Bitki ve hayvanların terlemesi sadece suyun uzun döngüsüyle ilgilidir.