B. Ekonomik Suçların Kapsamı
V. Ekonomik Suçların Özellikleri
Ekonomik suçların daha iyi ortaya konabilmesi ve diğer suçlardan ayrılabilmesi için bu suçların özelliklerinin de ele alınması gereklidir. Ekonomik suçlara ilişkin çalışmasında Sutherland bu suçların özelliklerine ilişkin yaptığı tespitleri şu şekilde
26 ifade etmektedir61:
“Bu suçları işleyenler üst ya da orta sosyal tabakadan saygı duyulan insanlardır ve bu suçu maddi menfaat için işlerler, bu suçlar belli bir meslekte ya da konumda olmanın sonucudur, bu suçlar bazı sektörlerde diğerlerinden daha fazla işlenir, aynı işkolu içersinde de bazı firmalar bünyesinde bu tür fiiller daha sık işlenir , bu fillerin fakirlik ya da sosyopati yahu psikopati ile ilgisi yoktur, bu suçların oluşumundaki faktörler diğerleri ile aynıdır , her suç gibi bu suçların da işlenişi bir öğrenme sürecinden sonra gerçekleşir.”
Ekonomik suçlara ilişkin Türk Hukuku’nda ve karşılaştırmalı hukukta yapılan değerlendirmelerin ortak noktalarında yola çıkılarak ekonomik suçların özellikleri şu
şekilde sıralanabilir62:
-Ekonomik Suçlar Çok Mağdurlu Suçlardır: Ekonomik suçların çok mağdurlu suçlar olmaları hem bu suçların işleniş biçiminin hem de koruduğu hukuksal değerin bir sonucudur. Ekonomik suçlar ekonomik düzen içinde işlendiğinden ve bu düzenin kurumlarının pek çok üyesi olduğundan ekonomik bir suç tüm bu üyelerin menfaatlerini zedelemektedir. Mala karşı işlenen suçlarla karşılaştırıldığında bu durum daha açıkça ortaya çıkacaktır. Örneğin bir hırsızlık ya da dolandırıcılık fiilinde malvarlığında eksilme meydana gelen kişi mağdurdur. Oysa hileli iflas suçu işlendiğinde çok sayıdaki alacaklı bir yana ekonomik işletme ya da şirketin çalışanları da bu durumdan etkilenecek dolayısıyla geniş anlamda mağdurun sayısı artacaktır. Bu fiillerin ekonomik düzenin bütününe de zarar verdiği düşünüldüğünde ekonomik suçların yarattığı mağduriyet daha net biçimde ortaya çıkacaktır.
-Ekonomik Suçlar Genellikle Belirli Bir Mesleği İcra Eden ya da Belirli Bir Ortamda Bulunan Kişilerce İşlenir: Ekonomi ceza hukukunun gösterdiği bir diğer özellik de yukarıda belirtildiği gibi bu suçların faillerinde görülür. Ekonomik suçlar özgü (mahsus) suç şeklinde düzenlenmiştir yani bu suçların failleri ticaret hayatının
61 Apel/Paternoster, s. 16.
62 Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann, Konkursstrafrecht, nr. 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand/Diversy, nr. 18vd., Erman, Ticari Ceza Hukuku, s. 2 vd.Cin-Şensoy, s. 832 vd; Siegel, s.396; Eisenberg, § 47, rdn. 6 vd. ; Schwind, § 21, rdn. 6 vd. ; Friedrichs, s. 53
27 içinde bulunan kişiler, tacirlerdir. Bu nedenle Amerikan Hukuku’nda da Beyaz Yaka Suçları (White-Collar Crimes) kavramının ekonomik hayat içinde işlenen suçları ifade etmek için kullanıldığını belirtmiştik.
Beyaz yaka suçu kavramını ilk ortaya atan Sutherland’e göre ekonomik suçların failleri:
-Yüksek sınıfa ait kimselerdir
-Bu kişiler kendilerine duyulan güveni kötüye kullanarak suç işlerler.
-Klasik suçlu profiline özgü cehalet, zeka geriliği, uyumsuzluk gibi özellikler ekonomik suç işleyen kimselerde görülmez. Aksine bu kimseler toplumda son derece saygın ve iyi eğitimli zeka seviyesi yüksek kimselerdir63.
Ancak özellikle kredi dolandırıcılığı söz konusu olduğunda bu fiili toplumun alt kesimindeki kişilerin de işleyebilmesi ekonomik suçlardaki fail tasvirinin değişmesini gerektirmiştir. Yukarıda fail kriterine ilişkin yaptığımız açıklamalar bir kere daha hatırlanmalıdır.
-Ekonomik Suçlarda Şiddet Ögesi Bulunmaz: Ekonomik suçlar yağma, kasten yaralama, cinsel saldırı vb. klasik suçların çoğunda mevcut olan şiddet öğesini içermez. Buraya kadar sıklıkla sözünü ettiğimiz üzere bu suçlar faile duyulan güvenin ve failin sahip olduğu mesleki bilginin kötüye kullanılması ile işlenir64.
-Ekonomik Suçlar Büyük Ölçüde Sadece Kasten İşlenir: Ekonomik suçlara ilişkin bir diğer tartışma da bu fiillerin taksirli şekilde düzenlenmesidir. Bilindiği üzere mal aleyhine işlenen suçların taksirli halleri genelde düzenlenmez. Keza taksirli fiillere ilişkin yargılamalarda taksirin ispatlanması da oldukça zordur. Ancak yine de başta bu çalışmanın konusunu oluşturan iflas suçları olmak üzere ekonomik suçlar içinde de taksirli fiiller yer almaktadır. Esas itibariyle ekonomi ceza hukukunda taksirli fiillerle cezalandırılmak istenen klasik taksir teorisinde olduğu gibi mesleğin gereklerinin yerine
63
Sutherland’in teşhisi tamamen doğru olmamakla birlikte kısmen isabetlidir. Almanya’da yapılan bir çalışma ekonomik suç işleyen kimselerin yarısından fazlasının şirket çalışanı yahut üst düzey yönetici olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu kimselerin yine yarısından fazlası yüksek öğrenim görmüş kimselerden oluşmaktadır. (Busmann/Salvenmoser, s. 207)
64 Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann, Konkursstrafrecht, nr 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand Raimund/Diversy Judith, Insolvenzdelikte, 7. Auflg. Deutschland, 2006; nr. 18vd., Erman, Ticari Ceza Hukuku, s. 2 vd.Cin-Şensoy, s. 832 vd; Siegel,396; Eisenberg, § 47, rdn. 6 vd. ; Schwind, § 21, rdn. 6 vd.
28 getirilmemesi değil, özel bir yükümlülüğün ihlalidir. Örneğin tacirlere yüklenen basiretli tacir gibi davranma yükümlülüğü bu kapsamda değerlendirilmektedir. Ancak bizce yine de ekonomik suçların taksirli hallerine yer vermek cezalandırılabilirliği fazlaca genişletecek ve ceza hukukunun son çare olma ve oranlılık ilkelerine aykırı düşecektir65. -Ekonomik Suçlar Genellikle Tehlike Suçu Şeklinde Düzenlenmiştir: Ekonomik suçlara ilişkin önemli bir tartışma da tehlike suçu noktasında karşımıza çıkmaktadır. Esas itibariyle soyut tehlike suçlarına mevzuatlarda neden yer verildiği tartışmalıdır. Konu hukuksal değer kuramı açısından ele alındığında soyut tehlike suçlarını sadece mülkiyet hakkı gibi bireysel değerleri korumaya yönelmesinin bu suçların meşruluğunu zedeleyeceğini söylemek mümkündür. Ancak klasik ceza hukukunda da bireyüstü değerlerin korunmasını amaçlayan suç tipleri yer almaktadır. Örneğin yalan tanıklık suçu hukuki güvenliği tehdit eder niteliktedir. Görüldüğü üzere burada artık kurumların korunması ön plana çıkmaktadır. Ekonomi ceza hukuku da kurumsal hukuksal değerleri koruma amacına yönelmektedir. Geniş kitleleri ilgilendiren ekonomik suçlarda zarar, nedensellik bağı gibi noktaların ispatının zor olması da tehlike suçlarına duyulan ihtiyacın bir nedenidir66.
Soyut tehlike suçları genellikle ceza hukuku sisteminde tamamlayıcı niteliktedir. Zira suç teşkil eden fiiller genellikle korunması amaçlanan hukuksal değeri doğrudan ihlal eder ya da söz konusu değer üzerinde somut bir tehlike yaratır. Örneğin hırsızlık suçu doğrudan doğruya zarar neticesini ortaya çıkarır. Soyut tehlike suçlarında ise suçun korunan hukuksal değer doğrudan zarar görmez. Bu nedenle soyut tehlike suçları ancak kolektif ve bireyüstü hukuksal değerlerin korunması halinde meşru kabul edilebilirler.
Ulusararası boyutta da bireyüstü menfaatlerin korunması için soyut tehlike suçlarına başvurma gereğinden söz edilmektedir. Bu bağlamda örneğin ihaleye fesat karıştırma fiilleri malvarlığından ziyade devletin ekonomik politikalarını koruma amacı güder. Soyut tehlike suçları açısından önemli bir nokta da bu fiillerin yükümlülük içeriğidir. Bu yükümlülük bazen bireysel bazen de bireyüstü menfaatleri hatta trafik
65 Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann, Konkursstrafrecht, nr 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand/Diversy, nr. 18vd., Erman, Ticari Ceza Hukuku, s. 2 vd.
66 Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann, Konkursstrafrecht, nr 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand/Diversy, nr. 18vd.
29 suçlarında olduğu gibi bazen her ikisini de korumaya yöneliktir. Ancak burada tekrar edilmelidir ki soyut tehlike suçları düzenlenirken cezalandırmanın sınırının iyi şekilde belirlenmesi gerekir.
-Ekonomik Suçlar Ciddi Ekonomik Zararlar Meydana Getirir: Ekonomik suçlar sadece ticaret hayatına ilişkin gibi görünseler de bu suçlar devlet maliyesine de ciddi zarar verir. Örneğin hileli iflas eden kişi alacaklılarını mağdur ettiği gibi vergi yükümlülüğünü de gerektiği gibi yerine getirmeyerek devlet maliyesine ciddi zararlar vermektedir. Oysa alelade bir hırsızlık suçunda devletin ekonomik çıkarlarına ilişkin bir zarar meydana gelmez67.
Almanya’da yapılan bir araştırma göstermektedir ki, ekonomik suça karışan tek bir ticari işletmenin ekonomiye verdiği zarar ortalama 50.000 ila 250.000 € arasındadır68.
-Ekonomik Suçlar Ekonomik Hayata Duyulan Güveni Sarsar: Ticaret hayatının suiistimal edilmesinin en önemli neticesi toplumdaki güvenin sarsılmasıdır. Ancak burada güvenden bireysel olarak pazara katılan kişilerin değil kurumsal güvenin anlaşılması gerekir69.
-Ekonomik Suçlar Ekonomik Hayatın Araçları Kötüye Kullanılarak İşlenir: Ekonomi ceza hukukuna konu olan fiillerin işleniş şekilleri dikkate alındığında; bu fiillerin ekonomik hayatın araçları kötüye kullanılarak işlendiği görür. Bu araçlara örnek olarak ticari defterler, bilanço, kredi kartı ve diğer ödeme araçları verilebilir. Ekonomik hayatın araçları kötüye kullanılarak işlenen ve büyük zarar meydana getirdiği için dikkat çeken iki olay Amerika ve Almanya’da yaşanmıştır. Amerika’da 2000 yılında ENRON
şirketinin milyarlarca dolar değerinde bilanço sahteciliği yaparak hileli iflâs etmesi Amerikan ekonomi tarihinde yerini almıştır. Yine Almanya’da gıda sektöründe faaliyet gösteren İtalyan Parmalat firmasında gerçekleştirilen bilanço sahtekârlığı aynı yöntemle
67
Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann Klaus, Konkursstrafrecht Deutschland 1985, nr 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand/Diversy, nr. 18vd., Erman, Ticari Ceza Hukuku, s. 2 vd.Cin-
Şensoy, s. 832 vd; Siegel,396; Eisenberg, § 47, rdn. 6 vd. ; Schwind, § 21, rdn. 6 vd. ; Kudlich/Oğlakçıoğlu, nr. 11
68 Bussmann/Salvenmoser, s. 205
69 Tiedemann, AT, nr. 56 vd. Tiedemann, Konkursstrafrecht, nr 56 vd.; Tiedemann, Aufgabe, s. 10. vd; Weyand/Diversy, nr. 18vd., Erman, Ticari Ceza Hukuku, s. 2 vd.Cin-Şensoy, s. 832 vd; Siegel,396; Eisenberg, § 47, rdn. 6 vd. ; Schwind, § 21, rdn. 6 vd.
30 işlenmiş bir ekonomik suçtur70.
-Ekonomik Suçlar Ceza Hukuku Dışındaki Hukuk Dallarına Özgü Kurumlara Bağımlı Olarak Düzenlenir: Ekonomik suçlar mutlaka ekonomik hayatın enstrumanları ve kurumları kötüye kullanılarak işlendiği için bu fiillerin düzenlenmesinde de kanun koyucu suç tipinde ceza hukuku dışındaki hukuk dallarına özgü kurumlara değinmek zorundadır. Zira bu alandaki yasaklar çoğu zaman ceza hukuku dışındaki hukuk dallarına ilişkin fiiller ya da hukuki işlemlerdir71.
Örneğin bu çalışmanın konusunu oluşturan iflas suçlarının düzenlenmesi ve bu suçlara ilişkin olarak yapılacak bir incelemede mutlaka icra-iflas hukuku ve ticaret hukuku kurumlarına ihtiyaç duyulacaktır.