Ekonomik Fonksiyonların Özelliklerine Göre Bankalar

Bankaların, ekonomik fonksiyonları yönünden yapılacak bir sınıflama, diğer sınıflama biçimlerinden daha önemlidir. Çünkü bu açıdan bankalar, gördükleri ekonomik hizmetin özelliklerine göre gruplandırılırlar.

2.4.6.1. Tarım Bankaları

Tarım bankaları, genellikle özel yasalarla kamu tarafından kurulan ve tarımsal faaliyetlerle uğraşan kesimin kaynak gereksinimi karşılamayı, tarımsal faaliyetlerle ilgili teknik ve ekonomik bilgi düzeyini geliştirmeyi amaçlayan bankalardır. Tarım kesiminin desteklenmesi, kendine özgü sorunlarına çözüm

bulunması, tarımsal yapıya uygun finansman kurumlarının oluşturulması amacıyla tarım bankaları kurulmuştur. Tarım bankalarının ülkenin tarımsal üretim potansiyelinin akılcı bir biçimde kullanılmasına yardımcı olmak, tarımsal gelirin artırılmasına katkıda bulunmak, bu kesimde yaşayanların ekonomik ve sosyal refah düzeylerini olumlu yönde etkilemek gibi görevleri vardır.

2.4.6.2. Maden Bankaları

Genellikle, gelişmiş ülkelerde özel teşebbüs tarafından, gelişmekte olan ülkelerde ise devlet tarafından ve özel yasalarla kurulduğu gözlenen maden bankaları; bir ülkedeki toprakaltı doğal zenginliklerin araştırılması, işletilmesi ve ulusal gelire katkısının yükseltilmesi için gerekli finansal kaynakları sağlamak ya da bizzat bu kaynakları işletmek için kurulan bankalardır.

2.4.6.3. İpotek Ve Emlak Bankaları

İpotek bankaları, taşınmaz malların ipoteği karşılığında, genellikle orta ve uzun vadeli kredi veren bankalar olarak tanımlanabilir. Yasal sınırlar içinde, müşterilerine ait taşınmazları ipotek etmek suretiyle, uzun ve orta vadeli kaynak sağlama görevi ipotek bankalarına düşmektedir.

Emlak bankaları, genellikle ipotek bankalarının özellikle konut ve her türlü yapı işlerinde uzmanlaşan grubuna verilen isimdir. Bu bankalar, çoğunlukla ipotek karşılığı olarak, müşterilerine konut, işyeri ve benzeri taşınmaz mallar edindirme politikası yürütürler. Ülkedeki mesken politikası gereği, tahsis edilecek kredilerin uzun vadeli ve düşük faizli olması zorunluluğu vardır. Bundan dolayı emlak bankalarının da genellikle devlet eliyle ya da önemli ölçüde devlet desteğiyle ve özel yasalarla kurulduğu görülmektedir.

2.4.6.4. Halk Bankaları

Şehir ve kasabalarda, daha ziyade el emeği ve kişisel hünerleri ile çalışan küçük esnaf ve zanaatkârlar ticaret bankalarının usul ve düzenine uymak yeteneklerinden yoksundurlar. Ayrıca bu kesimin işlerini geliştirmek, üretim ve üretim verimlerini artırmak için, orta vadeli çalışma kredilerine ihtiyaçları vardır. Halk bankaları, küçük esnaf ve zanaatkârların mesleki kredi ve ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş bankalardır. Halk bankalarında, küçük esnaf ve zanaatkârların ipotek edecek taşınmaz malları bulunmadığı için, müteselsil kefalet ve kooperatif sistemi hâkim rol oynar.

19. yüzyılın ilk çeyreğinde Almanya’da Hermann Schulze ve Delilzoshn’da bono sisteminin yayılması neticesinde küçük sanat erbabının uğradığı sıkıntılara ve zararlara bir çare bulmak üzere onları kendi aralarında mali birlikler kurmaya yöneltmiştir. Bunun neticesinde Avans Birliği adı ile ilk kooperatif özelliği taşıyan halk bankası kurulmuştur. Zaruri ihtiyaçlara cevap veren bu hareket süratle yayılmış, birkaç yıl içinde birçok halk bankası kurumuş ve gelişerek bugüne ulaşmıştır.153

2.4.6.5. Ticaret ve Mevduat Bankaları

Ticari bankacılık öz olarak para ve kredi araçları ile ilişkili olarak açıklanabilir. Ticari bankacılık terimi genel olarak mevduat kabul eden kredi kurumları olarak adlandırılır. Ticari bankalar nakit, tahvil, banka öz sermayesi ve özellikle kredileri değerlendiren ve bu işlevler karşılığında çeşitli adlar altında gelir elde eden kurumlardır. Ticari bankalar sanayi ve ticaret işletmelerine kısa vadeli işletme kredisi açmak suretiyle para piyasasında etkinleşirler. Ticari bankaların kısa vadeli olarak verdiği krediler firmaların değişken maliyetlerini karşılamakta kullanılır. Bütün ticaret bankalarının iki temel fonksiyonu vardır: borç almak ve borç vermek. Borç alma çoğu zaman mevduat şeklinde, borç vermek ise iskonto şeklinde

153 _{A. Aslan Şendoğdu, Bankacılığa Giriş, (Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, Eylül 2006), s.}

ortaya çıkar. Bu bakımdan ticaret bankalarına aynı zamanda mevduat ve iskonto bankaları da denilmektedir. Ticari bankaların banka sistemi içerisinde en önemli faaliyetlerinden birisi de kaydi para yaratmalarıdır. Ayrıca ticaret bankaları, yeniden yarattıkları vadesiz mevduat hesaplarının bir toplumda atıl bekleyen üretim kaynaklarının harekete geçirilmesini sağlayacak şekilde kullanılmasını temin ettikleri sürece, piyasaya yeni mal arzını mümkün kılmak suretiyle toplumun genel ekonomik refahını sağlamaya yardım etmiş olurlar.154

Bir taraftan vadesiz mevduat hesabı şeklinde banka parası yaratmak öte yandan ekonomik ve ticari ilişkilerde bulundurdukları önemli yer nedeniyle ticaret bankalarına geniş yetkiler yanında bu yetkilere paralel olarak çok önemli toplumsal ve ekonomik sorumluluklar da düşmektedir. Çünkü ticaret bankaları çalışmalarına doğru yön verebilirlerse sağlıklı bir ekonomik gelişme sağlayabilecekleri gibi tersi durumlarda enflasyonist eğilimlerin harekete geçmesine veya ekonomik faaliyetlerin daralmasına neden olabilir.

2.4.6.6. Kalkınma Bankaları

Kalkınma bankaları, iç ve dış kaynaklardan sağlanan özel fonların uzun vadeli yatırımlara akmasını sağlayan yatırımcılara gerekli teknik yardımda bulunan, genellikle gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren bankalardır.

Hisse senedi ve tahvil piyasasının gelişmediği ülkelerde halkın kısa veya uzun bir süre kullanmadığı paraların sanayi ve ticaretin uzun vadeli finansmana ihtiyaç duyan yatırımlara akmasını sağlayan aracı mali kurumların gelişmemesi, nispeten hızlı bir gelişme içerisinde bulunan mevduat ve ticaret bankalarının kısa vadeli kredi kullandırmayı tercih etmesi, yatırım projelerinin hazırlanma ve değerlendirme alanındaki bilgi ve tecrübe yetersizliği ve iç tasarrufların yatırımların finansmanını karşılamaması gibi nedenlerden ötürü kalkınma bankaları kurulmuştur.

Kalkınma bankalarının; yatırımlara orta ve uzun vadeli yurtiçi fon sağlama, sermaye piyasasını teşvik etme, girişimleri, girişimcileri ve kalkınmayı destekleme, ekonomik kalkınma planlarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunma fonksiyonu, finansman sağlanan işletmelerin destekleyici biçimde izlenmesi, dış ülke ve finansman kurumlarından fon temini ve küçük işletmelerin desteklenmesi gibi işlevleri vardır.

Kalkınma bankalarının kaynakları uluslar arası kalkınma kuruluşlarından, yerli ve yabancı bankalardan ve devlet fonlarından sağlanmaktadır. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası, Japon Uluslararası İşbirliği Bankası kalkınma bankalarının başvurduğu fon kaynakları arasındadır.

2.4.6.7. Yatırım Bankaları

Yatırım bankaları; menkul kıymet ihraç etmek suretiyle uzun vadeli fon sağlamak ihtiyacında olan firmalarla, tasarruflarını menkul kıymetlere yatırmak isteyen gerçek veya tüzel kişiler arasında aracılık yaparak, tasarrufların, firmaların çıkarmış olduğu tahvil ve hisse senetlerine akmasına katkıda bulunan aracı kurumlar olarak tanımlanabilmektedir. Yatırım bankalarının özellikle sermaye piyasasının gelişmiş olduğu ülkelerde başarılı oldukları görülmektedir. Yatırım bankaları, halkın kısa veya uzun bir süre kullanmayacağı tasarrufları ile işletmelerin ve devletin orta ve uzun vadeli finansman ihtiyacını karşılamaktadır.155

2.4.6.8. Merkez Bankaları

Merkez Bankası, ülkedeki bankacılık ve parasal yapının düzenleyicisidir. Bu bankalar, ticari bankaların kuruluşundan sonra, toplumdaki sosyal ve iktisadi

gelişmenin bir gereği olarak doğmuşlardır. Son yüzyıla kadar sadece emisyon hacmini ayarlayan bir banka görünümü arz ederken, emisyon hacminin kontrolü ve kredi piyasasının kontrol edilmesi gerekliliği, bankayı bugünkü işlevine kavuşturmuştur.

Merkez Bankaları devletin denetimde faaliyet gösteren özerk kuruluşlardır. Merkez Bankalarının en önemli görevi, para ve kredi hacmini ekonomik gidişe ve devletçe izlenen amaçlara göre ayarlamaktır. Bunun dışında; devletin hazine işlemlerini yapmak, bankaların mevduat karşılıklarını ve nakit ihtiyaçlarını muhafaza etmek, bankalar arasındaki alacak ve borçların takas ve mahsubunu yapmak, uluslar arası ödemelere aracı olmak, ülkenin altın ve döviz ihtiyaçlarını muhafaza etmek gibi görevleri de vardır.

2.4.6.9. Katılım Bankaları

Katılım bankaları mali sektörde faaliyet gösteren, reel ekonomiyi finanse eden ve bankacılık hizmetleri sunan bankalardır. Katılım bankaları, tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları, faizsiz finansman prensipleri dâhilinde ticaret ve sanayide değerlendirerek, oluşan kâr veya zararı tasarruf sahiplerine paylaştırmaktadır. Bu bankaların isimlerindeki “katılım” sözcüğü yapılan bankacılık türünün kâr veya zarara katılma prensibine dayalı bir bankacılık olduğunu ifade etmektedir. YTL, USD, EURO bazında vadeli hesaplarda toplanan fonlar, kurumsal finansman desteği, bireysel finansman desteği, finansal kiralama ve kâr/zarar ortaklığı yöntemleriyle değerlendirilmektedir. Ticaretin ve sanayinin ihtiyaç duyduğu, hammadde, emtia, gayrimenkul, makine ve teçhizatın temini, katılım bankacılığı prensiplerine uygun olarak sağlanmaktadır. Ayrıca halkın ihtiyaç duyabileceği diğer bankacılık hizmetleri sunulmaktadır.

20. yüzyılda İslam ülkelerinde başlanan sanayileşmeye hareketleri ve 1970’li yıllarda petrol fiyatlarındaki ani artış ile katılım bankacılığı ortaya çıkmıştır.

Sanayileşme ile birlikte büyük yatırım projelerinin finansmanı için kişisel tasarrufları toplayan faizsiz bir bankaya ihtiyaç duyulmuştur.

Katılım bankacılığının en etkin ve kapsamlı uygulaması, 22 İslam ülkesinin katılımıyla Ekim 1975’te Cidde’de kurulan İslam Kalkınma Bankası’dır. Türkiye’nin de kurucu ülke olarak yer aldığı bu banka İslam ülkeleri arasındaki ticaret hacminin arttırılması, gelişmekte olan İslam ülkelerinde verimli projelere finansman temin edilmesi, faizsiz finans kurumu sayısının artırılması ve aralarındaki ilişkilerin geliştirilmesi amaçlarıyla kurulmuştur.