Bankalar sermaye, para, kredi, yatırım, hizmet sunma gibi alanlarda her türlü işlemleri yapan, toplumun kullanılabilir kaynaklarına egemen olan kuruluşlardır. Toplumdaki parasal fonları kanalize etmek, kalkınma çabalarına hızlandırıcı doğrultuyu vermek bankaların başlıca sorumluluk alanlarıdır. Para ticareti yapmak, faizle para alıp vermek, ödemelerde aracılık etmek, ücret karşılığında kredi, kambiyo gibi parasal işlemleri yürütmek, kasalarında para, değerli evrak ve eşya saklamak, doğrudan yatırımlara girişmek, tüccar ve sanayiciye kredi açmak, ithalat-ihracat işlemlerine aracı ve yardımcı olmak, hisse senedi tahvil alan, ev edinen, sigorta yaptıran müşterilerine yararlı önerilerde bulunmak, geziye çıkacaklara döviz sağlamak, çiftçiye kredi açmak ve kooperatiflerini desteklemek bankaların başlıca işlevleri arasındadır.92
Çeşitli ülkelerin bankacılık sistemlerinde görülen yapısal farklılıklara rağmen tüm bankaların yerine getirdiği ortak fonksiyonlar şöyle sıralanabilir:93
92 Kargın, op.cit. s. 31.
• Gerçek ve tüzel kişilerin ihtiyaç fazlası paralarını mevduat olarak toplamak,
• Mevduat olarak toplanan fonları kredi ve plasman olarak kullanmak, • Mevduat sahiplerine ve diğer ilgililere havale, senet tahsili ve kiralık
kasalar gibi çeşitli bankacılık hizmetleri götürmek.
Bankalar kişilerin ya da işletmelerin belirli bir süre için harcamayacakları paraları vadeli veya vadesiz mevduat olarak toplamakta, buna karşılık kişi ya da işletmelere çek, mevduat sertifikası gibi bir takım hizmetler sunmaktadırlar. Böylece tasarrufların birleştirilerek yatırım alanlarına aktarılmasını sağlayan bankalar, hem bu işlemden kazanç sağlamakta hem de ülke ekonomisine hizmet etmektedirler. Bu yönüyle bankalar, ülke ekonomilerinde önemli rol üstlenmektedirler.
Erdem’e göre bankalar dört temel fonksiyona sahiptir:94 • Ödeme araçlarının yönetimi
• Portföy yönetimi
• Fon transferleri ile likidite ve risk paylaşımı sağlaması
• Ödünçlerin izlenmesi ve daha iyi bilgi edinme imkânı ile işlem maliyetlerini azaltması
Mehmet Takan’a göre ise bankaların fon sağlama, fon kullanma, kaydi para sağlama ve hizmet fonksiyonları vardır.95
94 M. Şükrü Erdem, Avrupa İç Pazarı ve Türk Bankacılık Sistemi: Sorunlar ve Öneriler,
(Ankara: Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 174, 1993), s. 30.
95 Mehmet Takan, Bankalarda Toplam Kalite Yönetimi, (İstanbul: Türkiye Bankalar
2.2.1. Fon Sağlama Fonksiyonu
Banka işletmelerinde sağlanan fonlar; iki kaynaktan sağlanmaktadır. Bu kaynaklar, öz kaynaklar ve yabancı kaynaklardır. Bankaların öz kaynakları kendi bünyelerinden sağladıkları kaynaklar, yabancı kaynaklar ise, üçüncü şahıslardan borçlanmak yoluyla sağlanan fonlardır.
2.2.2. Fon Kullanma Fonksiyonu
Bankalar gerek kendi öz kaynakları ile gerekse yabancı kaynaklardan sağladıkları fonları, plasman işlemleri yardımıyla kullanmaktadırlar. Belirli bir maliyetle (ödenen faiz, komisyon ve diğer giderler) sağladıkları fonları, belirli bir gelir karşılığında kullanma yoluna gitmeleri, bankaların fon kullanma fonksiyonunu oluşturur.
2.2.3. Kaydi Para Sağlama Fonksiyonu
Bankaların (ticari bankalar) banka sistemi içerisinde en önemli faaliyetlerinden birisi de kaydi para sağlamasıdır. Kaydi para: Bankaya yatırılan mevduatın kanuni karşılık miktarları düşüldükten sonra tekrar tekrar kredi olarak verilmesidir.
2.2.4. Hizmet Fonksiyonu
Bankalar, vadeli ve vadesiz mevduat toplama ve bunların kredi olarak dağıtımının yanında müşterilerine, ticari senetleri iskonto veya tahsil etmek, iştiraklerde bulunmak, çek ve akreditif muamelelerini yapmak, kambiyo işlemleri yapmak, havale işlemlerini yerine getirmek, müşterileri adına menkul kıymet alım satımı yapmak, kefalet ve teminat mektubu vermek, finansal konularda danışmanlık
yapmak, kiralık kasalar bulundurmak, seyahat çeki ve kredi kartı vermek gibi birçok hizmetler sunmaktadırlar.
Bankaların yukarıda bahsedilen fonksiyonlarına ek olarak aracılık, kaynaklara akıcılık sağlama, fonların vade ve miktar itibariyle niceliklerinin değiştirilmesi, para istikrarının sağlanması ve sermaye piyasalarını geliştirme fonksiyonları da bulunmaktadır:96
2.2.5. Aracılık Fonksiyonu
Bankalar ellerinde fon fazlası olan kişi ve kuruluşlar ile faaliyetlerini yürütebilmek için ek kaynaklara gereksinme duyan kişi ve kuruluşlar arasında aracılık rolü oynarlar. Bu fonksiyonun yerine getirilmesinde bankalar mekan ve zaman farkını gidererek uyumlaştırma sağlarlar. Aracılık fonksiyonuyla bankalar ekonominin parasal alanından reel alanına fon aktarırken, farklı piyasalarda mal ve hizmet değişiminin kolaylaşmasına da yardımcı olurlar.
2.2.6. Kaynaklara Akıcılık Sağlama Fonksiyonu
Ulusal ve uluslararası düzeyde bankalar finansal kaynaklara akıcılık sağlarlar. Finansal kaynaklar bir yandan ülke içerisinde, diğer yandan ülkeler arasında kaynak fazlası olan yerden fona gereksinim duyan mekânlara doğru bankalar tarafından aktarılır. Bankalar bu fonksiyonla kaynak kullanımının optimal dağılımı ile atıl kaynakların ekonomik faaliyetlere kazandırılması rolünü üstlenirler. Bankalar bu açıklamalar ışığında, ekonomik gelişme ve kalkınmanın sağlanmasında önemli bir ekonomik birim olarak değerlendirilebilir.
2.2.7. Fonların Vade ve Miktar İtibariyle Niceliklerinin Değiştirilmesi Fonksiyonu
Küçük ölçekli ve/veya kısa vadeli fonların toplanarak büyük ölçekli ve uzun fonlar haline dönüştürülmesi fonksiyonuyla bankalar ekonomide finansman ihtiyacının karşılanmasında büyük bir açığı kapatırlar. Dolayısıyla bankalar fonların bir yandan vade, diğer yandan ölçek değişimi fonksiyonunu üstlenirler.
2.2.8. Para İstikranın Sağlanması Fonksiyonu
Bankaların önemli bir fonksiyonu da açık ve rekabetçi bir ekonomide para istikranın sağlanmasında taşıdıkları roldür. Rekabet ortamında faaliyette bulunan bankalar, para politikası araçlarının (reeskont, munzam karşılıklar, açık piyasa işlemleri, kredi sınırlaması gibi) Merkez Bankası tarafından etkin kullanımı ile para istikrarının gerçekleştirilmesinde önemli rol oynarlar. Çünkü para politikası uygulamaları parasal alandaki temel aktör olan bankalar aracılığıyla etkinlik kazanmaktadır.
2.2.9. Sermaye Piyasalarının Gelişmesi Fonksiyonu
Bankalar, menkul kıymet ihraç etme, saklama ve yönetimi işlemlerini doğrudan veya dolaylı biçimde yerine getirirken sermaye piyasalarının gelişmesine katkıda bulunurlar. Sermaye piyasalarının etkin işlemesi ile bankalar, nihai olarak gelir ve servet dağılımının dengelenmesinde de rol oynamaktadırlar.
2.3. BANKACILIĞIN TARİHSEL GELİŞİMİ