Modernleşmeyle birlikte ortaya çıkan özgürlük ve özgürlüğü geliştirme yolundaki çabalar, kimi zaman bireysel kimi zaman sosyal yada siyasi kimi zaman da ekonomik özgürlükler üzerinde odaklanmıştır. Bu birbirinden farklı gibi görünen özgürlük sınflandırmaları genel özgürlüğün bileşenleri olup, birbirleriyle etkileşim içerisindedirler.
46 Alvin Rabushka, Economic Freedom: Toward a Theory of Measurement Proceedings of an
Ekonomik özgürlük, girişimciliğin ve refahın gelişebileceği bir iş ortamından çok daha fazlasıdır. İnsani gelişmenin çeşitli yönleri üzerindeki geniş kapsamlı etkileri yönünden ekonomik özgürlük bireyleri güçlendirerek, seçim ve fırsat güçlerini açığa çıkarır ve diğer özgürlükleri (bireysel, sosyal ve siyasi) besleyerek genel yaşam kalitesini artırmaktadır47.
Bireyin tamamlanabilmesi ve onurlu bir yaşam sürebilmesi adına, hak ve özgürlüklerin birbiri içine geçmiş halleri, birbirlerini destekleyerek anlam kazanmaları, birbirlerini güçlendirmeleri dolayısıyla sinerji oluşturmaları önemlidir. Bu açıdan düşünüldüğünde, ekonomik özgürlüklerin de diğer özgürlüklerle birlikte var olduğunda daha da güçlenmesinin kaçınılmaz olacağı söylenebilir.
1.3.1 Ekonomik Özgürlükler ve Bireysel Özgürlükler Arasındaki İlişki
Bireysel hak ve özgürlüklerini elde etmiş modern ve demokratik toplumlara bakıldığında bu ülkelerin ekonomik özgürlüklerini kazanmış gelişmiş toplumlar olduğu görülebilir. Ekonomik ve bireysel özgürlükler birbirleri içine geçmiş ve birbirini güçlendiren özgürlük halleridir. Serbest düşünce, serbest hareket ve serbest seçim hakkına sahip olmayan bir bireyin serbest bir ekonomik faaliyet yürütmesi çok mümkün olamayacaktır. Dolayısıyla ekonomik özgürlüklere sahip olmak için, öncelikle bireysel özgürlüklere sahip olmak gerekmektedir.
20. yüzyılda yaşamış ve yeni liberal iktisadi sistemin savunucularından Amerikalı iktisatçı Milton Friedman (1912-2006) Kapitalizm ve Özgürlük (1961) adlı eserinin ön sözünde, “ekonomik özgürlüklerdeki yükselmeyle birlikte sivil ve siyasi
özgürlüklerdeki yükselişin de birlikte hareket edeceğini bunun yanında refah artışına yol açan rekabetçi kapitalizmle özgürlüğün birbirinden ayrılmaksızın bir bütünün parçaları olduğunu48
öne sürmüştür. Fridman’a göre ekonomik özgürlük diğer değerli amaçlara ulaşmak için önemli bir araçtır.
Ekonomik olarak daha az özgür ülkelerin, daha az politik özgürlüğe daha az medeni hak ve özgürlüklere sahip oldukları, yapılmış olan çalışmalarla da sabittir49
.
47
The Heritage Foundation, https://www.heritage.org/index/book/chapter-1 (04.03.2018).
48 Milton Friedman, Kapitalizm ve Özgürlük, (çev. Doğan Erberk, Nilgün Himmetoğlu), İstanbul, 2011, s.
IV.
49 James Gwartney, Robert Lawson, Joshua Hall, and Ryan Murphy, Economic Freedom of the World:
Şekil 1.1.’de ekonomik özgürlükler ve bireysel özgürlüklerin karşılıklı olarak etkileşim içinde oldukları gösterilmektedir.
Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Şekil 1.1. Ekonomik Özgürlükler ve Bireysel Özgürlükler İlişkisi
Ekonomik özgürlük, genel itibariyle bireysel özgürlük için yeterli bir koşul değildir. Bununla birlikte, ekonomik özgürlük ise bireysel özgürlüğün gerekli bir koşulu olarak düşünülebilir. Bireylere, neyi ne zaman alacakları, hangi bireyin ne alacağı, nereden alacağı ve ne kadar alacağının talimatının verilerek hareket edildiği farzedilen bir ekonomide, anlamlı bir bireysel özgürlükten ve ekonomik özgürlükten söz etmek hayal olacaktır. Dolayısıyla uygulamada, bireysel özgürlüklerin ve ekonomik özgürlüklerin birlikte işlerlik kazandığını söylemek mümkündür.
1.3.2. Ekonomik Özgürlükler ve Siyasi Özgürlükler Arasındaki İlişki
İktisadi düzenlemeler, siyasi erkin dağılımı üzerindeki etkileri nedeniyle önemlidir. Serbest girişim ekonomisinin bir çıktısı olan ekonomik özgürlükler, ekonomik gücü siyasi iktidardan ayırması yönüyle, siyasi özgürlüğe ihtiyaç duymaktadır.
Ekonomik özgürlüklerin temel sebebi olan serbest bir piyasanın varlığı, siyasi erke olan ihtiyacı reddetmemekte, aksine onun koruyucu politikalarına ihtiyaç duymaktadır. Ancak bu koruyucu politikalar hiçbir zaman müdahaleci ve yönlendirici şekilde olmamalı, piyasanın önünü açıcı uygulamalar şeklinde ilerlemelidir.
Milton Fridman (1962) “Kapitalizm ve Özgürlük” adlı kitabında ekonomi ile siyaset arasında çok yakın bir ilişki olduğunu ileri sürerek, ekonomik özgürlüğün ve siyasi özgürlüğün ayrılmaz bir biçimde bağlantılı olduğunu ve birlikte ilerlediğine vurgu yapmaktadır. Friedman’ın söz konusu kibanının birinci bölümünde “Ekonomik
Özgürlükle Siyasi Özgürlük Arasındaki ilişki” başlığı altında, “ Siyasi ve ekonomik özgürlük arasında karşılıklı ve karmaşık bir ilişki vardır.”50
ifadelerine yer verir.
Fridman, bu savını tarihi kanıtlardan yola çıkarak:
50
M. Friedman, age., s. 13.
“Değişik mekân ve zamanlarda siyasi özgürlüğe sahip bir toplumun, ekonomik
faaliyetlerinin serbest piyasa ilkeleri dışındaki herhangi başka bir uygulamada rastlamadığını.. Batı dünyasının tarihsel gelişimine bakıldığında 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarındaki siyasi özgürlüğün, serbest piyasa ve kapitalist kurumların gelişmesiyle birlikte oluştuğunu…tarihsel kanıtlar incelendiğinde de sadece kapitalizmin siyasi özgürlük için gerekli koşul olduğu..”51
şeklinde ifade etmektedir. Friedman, ekonomik özgürlükler ve siyasi özgürlüğün birbirini beslediğini ve birbiri olmadan ilerleyemeyeceğinin altını kesin ifadelerle çizmiştir.
1998 yılı Nobel Ekonomi Ödülü sahibi Amartya Sen, “Özgürlük Olarak Kalkınma” başlıklı kitabında“İfade ve tartışma özgürlüğü de dâhil olmak üzere siyasi
haklar yalnızca ekonomik ihtiyaçlara karşı toplumsal bir tepkime olmayıp, aynı zamanda ekonomik ihtiyaçlar için kavramsallaştırılması açısından da merkezidir.”52
şeklindeki ifadeleriyle, siyasi özgürlüklerin ekonomik özgürlükler için önemini vurgulamıştır. Bununla birlikte siyasi özgürlüğün ekonomik özgürlükle olan ilişkisi ve değeri, devlet iktidarını sınırlama ve bireysel özgürlüğü korumaya yönelik garantiler içeriyor olması yönüyle de önemlidir.
Sahip olduğumuz hakların bazıları siyasi, bazıları da ekonomik özgürlüklerimize katkıda bulunmaktadır. Şüphesiz bu haklar ve özgürlükler pratikte, Şekil 1.2.’de gösterildiği şekliyle, çoğu kez iç içe geçmiş bir şekilde yaşama dahil olmuştur.
Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Şekil 1.2. Ekonomik Özgürlükler ve Siyasi Özgürlükler İlişkisi
Siyasi hak ve özgürlüklerin içinde bulunan “oy verme hakkı” uygulanan ekonomi politikaları ile, ekonomik özgürlükleri azaltma ya da artırabilme özelliğine sahiptir53. Dolayısıyla siyasi partilerin politika programlarına oy veren bireyler bu haklarını kulanarak, ekonomik özgürlüklerini de yönlendirebilmektedirler.
51 M. Friedman, age., s. 12.
52 Amartya Sen, Development as Freedom, New York, 1999, s. 154. 53
Stefan Melnik, Özgürlük, Refah ve Demokrasi Mücüdelesi, (çev. Atilla Yayla), Ankara, 2006, s. 11.
Ekonomik Özgürlükler
Siyasi Özgürlükler
1.3.3. Ekonomik Özgürlükler ve Sosyal Özgürlükler Arasındaki İlişki
Ekonomik özgürlükler genel olarak sosyal özgürlükler ile ilişkili ve birbirine yön veren hak ve özgürlüklerdir. Literatürde uluslararası insan hakları bildirgelerinde ve ülke anayasalarında özgürlük açılımı; “ekonomik-sosyal hak ve özgürlükler” şekliyle açıklanmaktadır. Bu da ekonomik ve sosyal hakların birbiriyle iç içe geçmiş alanlar olmalarından kaynaklanmaktadır. Sosyal özgürlüklerin belki de en önemli alanı ekonomik özgürlüklerin de en önemli unsurlarından olan mülkiyet hakları, sosyal hak ve özgürlüklerle bağlantılı bir unsur olarak örneklendirilebilir.
Ekonomik özgürlükler ve sosyal özgürlükler arasındaki bağlantı, aynı zamanda bireyin iktisadî etkinliklerinin çoğu zaman onun sosyal ve kültürel etkinlikleri ile iç içe geçmiş halidir (örneğin, sosyalleşmek isteyen bir gencin arkadaşlarıyla sinemaya gitmek için paraya ihtiyacı olması gerektiği). Özgürlüğün bu sosyal ve kültürel alanlardaki kullanımı büyük ölçüde iktisadî özgürlüğün varlığına gereksinim duymaktadır. Şekil 1.3’te ekonomik özgürlükler ile sosyal özgürlükler arasındaki karşılıklı ilişki gösterilmiştir.
Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Şekil 1.3. Ekonomik Özgürlükler ve Sosyal Özgürlükler İlişkisi
Ülkelerin genelinde, gelişmişlik düzeyleri ile; bireysel, siyasi, sosyal ve ekonomik hak ve özgürlüklerinin kazanımlarında paralellik olduğunu görmek mümkündür.