EKONOMIK ÖNEMI

Lisianthus, dünya üzerinde 1800’lü yıllardan bugüne kadar kesme çi-çek olarak kullanılan gül, karanfil, krizantem gibi türlere göre daha yeni bir kesme çiçek türüdür. Bununla birlikte kesme çiçek ticari pazarında ilk kez 1933 yılında Japonya’da kullanılarak hızlı bir giriş yapan bu tür,

2001 yılında Avrupa kesme çiçek pazarında 122 milyon dal satış ile ilk 10 kesme çiçek türü arasına girmiştir. Neredeyse hiç bilinmeyen bir çiçekten başlayarak sadece 20-30 yıllık bir dönemde, ticari olarak önem taşıyan ilk 10 kesme çiçek arasında yer alması dikkat çekicidir (McGovern, 2016).

Güzel ve uzun ömürlü olmasının yanında, mavi-mor renkli çiçeklere sahip olması, bu bitkinin süs bitkileri piyasasına çok hızlı giriş yapmasını ve hız-la ilk sırahız-lara yerleşmesini sağhız-lamıştır. Ülkemizde kesme çiçek ohız-larak ta-nınan bitki, sadece kesme çiçek olarak değil, dış mekân süs bitkisi ve saksı bitkisi olarak da potansiyele sahiptir (Roh & Lawson, 1987). A.B.D.’nde peyzaj alanlarında yaygın olarak kullanılan lisianthus, hem kesme çiçek hem saksı bitkisi ve aynı zamanda dış mekân bitkisi olarak kullanılabilen az sayıdaki süs bitkisinden biridir. Lisianthus, anavatanı Amerika kıtası olmasına rağmen tüm dünyada üretimi yapılan bir bitkidir. Pembe, beyaz ve mavi çiçek renkleri, dolgun görünümlü mavimsi-yeşil yaprakları, dik saplı ve vazo ömrü dayanıklılığı ile giderek yaygınlaşan önemli bir kesme çiçek türü haline gelmiştir (Anonim, 2015).

Ülkemizde kesme çiçek yetiştirilen alanlar içerisinde lisianthus, ilk 10 tür arasında yer almaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde ilk sırada karanfil yer almakta, kesme gül, gerbera, kasımpatı, zambak, lâle, gyp-sophilla, glayöl’den sonra lisianthus gelmektedir. Lisianthus yetiştiriciliği Marmara ve Ege Bölgesinde (İstanbul, Yalova, İzmir, Aydın) çoğunlukla iç pazara yönelik olarak yapılmakta, Akdeniz Bölgesinde (Antalya) ise ih-racata yönelik ürün elde edilmesi ön plana çıkmaktadır (Böcek, 2019).

Süs bitkilerinin küresel ticareti söz konusu olduğunda, kesme çiçek-ler en büyük payı alan grup olarak karşımıza çıkar (toplam 22.524.645

$’luk pazar içinde 9.788.978 $’luk pay; Trademap, 2016). Kesme çiçekler dünyanın hemen her yerinde yetiştirilmekte olsa da en fazla Kenya, Ekva-dor, Etiyopya, İtalya, İspanya ve İsrail’de üretilmekte ve bu konuda lider ülkeler Hollanda ve Kolombiya olarak sektörde yer almaktadırlar (Doğan et al., 2019). Türkiye’de kesme çiçeklerin yaygın olarak yetiştirildiği An-talya ili üretimde ilk sıra yer almaktadır ve ihracat açısından da kesme çiçek yetiştiriciliğinde önemli yer tutar (Taşçıoğlu & Sayın, 2005). Karan-filler ve gerberalar en çok üretilen kesme çiçekler (sırasıyla 607.070.350 ve 133.446.050 adet) olmakla birlikte son yıllarda hızla gelişen lisianthus üretimi 2016 yılında 5.6 ha alanda 4 milyon, 2018 yılında ise 10.911.000 adete ulaşmıştır (TÜİK, 2018; Kazaz et al., 2020). Şekil 1’de Türkiye’de örtü altında yetiştirilen lisianthus alanlarından alınan görüntülere yer ve-rilmiştir.

Ülkemizde süs bitkilerinin ıslahı henüz çok eski bir geçmişe sahip ol-madığı gibi lisianthus türünde ıslah dışındaki konularda da bilimsel araş-tırmalar oldukça sınırlı sayıdadır. Yerli ticari çeşitlerin geliştirilmesi, bu türde ekonomik olarak iç ve dış piyasadaki etkinliğin artırılmasında önem

.₆₉

Ziraat, Orman ve Su Ürünleri Alanında Teori ve Araştırmalar II

taşımaktadır. Saksıda, kesme çiçek olarak veya dış mekânlarda kullanı-labilecek çeşitlerinin yaygınlaştırılarak lisianthus türünün dünyada sahip olduğu ticari değerin ülkemizde de geliştirilmesi, üreticiler açısından alter-natif bir alan açabilecektir.

TAKSONOMISI

Keşfedildiği yıllardan itibaren taksonomistlerin dikkatini çeken lisi-anthus’un zengin bir sinonim geçmişi bulunmaktadır (Turner, 2014). Bu-nunla birlikte alt türlerin adlandırılmaları hariç tutulursa genel olarak üç şekilde kullanımı yaygındır: Eustoma grandiflorum, Eustoma russelianum veya Lisianthus russellianus.

Lisianthus, dikotiledonlar sınıfına ait Liliaceae familyası üyeleridir.

Âlem : Plantae

Bölüm : Magnoliophyta Sınıf : Magnoliopsida Takım : Gentianales Familya : Gentianaceae Cins : Eustoma

Tür : Eustoma grandiflorum Shinners Sinonim : Eustoma russelianum (Hook.)

Sinonim : Lisianthus russellianus (http:mindat.org/taxon-3841971.

html)

Şekil 1. Türkiye’de lisianthus yetiştirilen örtü altı alanlarından bazı görünümler (Orijinal: Vural, G.E., 2020).

Eustoma cinsinin Eustoma grandiflorum (Eustoma russellianum), E.

exaltatum (L.) Salisb. (Lisianthus glaucifolius Jacq.), E. exaltatum f. bark-leyi olmak üzere, doğal habitatı olan Amerika kıtasında yalnızca üç türü bulunmaktadır. Lisianthus’un Amerika kıtasındaki doğal habitatı (Şekil 2), Rocky dağları ve bunun doğu kısmındaki geniş bozkırların yer aldı-ğı ‘Great Plains’ bölgesi olarak belirtilmektedir (Özkan, 2017). Shinners (1957) de, kültürü yapılan lisanthus türü olan E. grandiflorum’tan başka iki tür daha rapor etmiştir: E. barkleyi Standely ve E. exaltatum (L.) Salisb.

Ex G. Don. Bu cins (Eustoma), A.B.D’nin güneyinden Meksika’ya kadar uzanan ve Büyük Antiller (Karayip Adaları)’i de içine alan bölgede çam ormanlarında, nemli çayırlarda veya yol kenarlarında doğal olarak bulunur (Struwe & Albert, 2002). E. barkleyi ise özellikle Meksika’nın Coahuila bölgesinde lokalize olmuştur (Wood & Weaver, 1982).

.₇₁

Ziraat, Orman ve Su Ürünleri Alanında Teori ve Araştırmalar II

Şekil 2. Lisianthus’un Amerika kıtasındaki doğal yayılım haritası (Anonim, 2017; Özkan 2017).

Doğada ilk kez dallar üzerinde sırayla açan ve eflatun-mor renkte ya-lın katlı yapraklarıyla fark edilmiş olan bu bitki (Şekil 3) çan şekilli çiçek-lere sahip iken, daha sonra ıslah çalışmalarıyla katmerli, çok renkli, geniş renk yelpazesine sahip bir süs bitkisine dönüştürülmüştür (Uddin et al., 2013). Çiçekleri tomurcuk döneminde iken gül benzeri, tam açtığı zaman de gelincik çiçeklerini andıran bir görünüme sahiptir.

E. russellianum A.B.D.’nin güneyinden Meksika’nın güneyine kadar yayılmış bir doğal yetişme alanına sahip olduğu halde; E. exaltatum türü A.B.D.’nin güneyi, Meksika, orta Amerika ve Batı Amerika’yı da kapsa-yan daha geniş bir alanda bulunabilmektedir. Sistematik botanikçiler, bu iki türün aslında tek bir türün farklı ekotipleri olduğunu, bu iki türün bir-biriyle kolaylıkla melezlenerek verimli döller oluşturduklarını bildirmek-tedirler (Les, 2017).

Şekil 3. Lisianthus’un Amerika’daki ‘Great Plains’ bölgesinde doğal yayılım gösterdiği alanda görünümü (Eustoma russellianum, Texas bluebells) (Anonim,

2020).

Eustoma cinsinde kromozom sayıları bakımından çok fazla bilgi bu-lunmamaktadır. Literatürdeki bazı bilgiler ise birbiriyle çelişkilidir. Rork (1949) E. grandiflorum’un oktoploid bir tür olduğunu (2n=8x=72) ileri sürmekte; Griesbach & Bhat (1990) ise diploid E. grandiflorum bitkile-rinden kromozom katlaması yöntemiyle tetraploid (2n=4x=72) ‘Blue Pop-py’ çeşidini geliştirdiğini bildirmektedir. Turner (2014)’e göre Eustoma cinsinin temel kromozom sayısı x=18’dir. Les (2017), Eustoma exaltatum (2n=36; 72)’un diploid veya tetraploid yapıda olabildiğini, bununla birlik-te E. grandiflorum (2n=36)’un diploid olduğunu belirtmiştir. Birbirinden farklılık gösteren bu bilgiler nedeniyle, konuyu aydınlatmak amacıyla Bar-ba-Gonzalez et al. (2017b), in situ floresans hibridizasyon (FISH) yöntemi ile ribozomal DNA ve retrotranspozonlar kullanılarak E. grandiflorum ve E. grandiflorum’un kromozom sayılarını belirlemişlerdir. Buna göre her iki türde de kromozom sayısının 2n=72 olduğu görseller ile de desteklene-rek ortaya konmuştur.